گروه بین‌الملل خبرگزاری فارس – الهه فراهانی: گرث پورتر، نویسنده دگراندیش آمریکایی چندی پیش برای شرکت در کنفرانس افق نو و همچنین رونمایی از ترجمه فارسی کتابش به تهران سفر کرده بود. آن‌گاه که وی برای رونمایی از ترجمه فارسی کتابش به خبرگزاری فارس آمده بود، نام محسن رفیق‌دوست، وزیر اسبق سپاه پاسداران را شنید و در همین‌جا بود که مقدمات دیدار وی با رفیق‌دوست فراهم شد.
مصاحبه پورتر با رفیق‌دوست نکات جالبی را در بردارد. خبرگزاری فارس پیش از این خلاصه‌ای از این مصاحبه را که در فارین پالیسی منتشر شده، منتشر کرده و اکنون توجه مخاطبان گرامی را به متن کامل آن جلب می‌کند:
مذاکرات ایران و ۶ کشور که هم اکنون نیز به ضرب الاجل ماه نوامبر خود نزدیک می شود، به دلیل درخواست های مکرر آمریکا برای رها کردن بخش اعظمی از قابلیت های غنی سازی اورانیوم در این کشور همچنان در وضعیت بن بست قرار دارد. اساس این درخواست آمریکا را شک و تردید درباره این موضوع شکل می‌دهد که ایران در گذشته به صورت محرمانه روی تولید تسلیحات هسته ای فعالیت کرده و در نتیجه نمی توان اعتماد کرد که در آینده نیز به چنین اقدامی دست نزند.
اما ایران بارها اعلام کرده که بر اساس موازین اسلام و همچنین فتوای رهبر معظم این کشور، آیت الله «علی خامنه ای»، تولید تسلیحات هسته ای مردود است. با این وجود مقامات آمریکایی و اروپا هنوز تردید دارند که این مسئله تحت اصول اسلامی شیعه مدیریت و هدایت شود. آنها در عوض به اطلاعات مشکوکی درباره وجود یک برنامه تسلیحات هسته ای محرمانه در ایران تکیه کرده اند که هرگز نیز تأیید نشده است.
با وجود تمام اینها نکته اصلی در درک سیاست ایران در قبال تسلیحات هسته‌ای در واقعه‌ای تاریخی در حین جنگ هشت ساله تحمیلی ایران با عراق نهفته است. این جریان که برای نخستین بار در این مقاله منتشر می‌شود، به شرح دلایل عدم استفاده ایران از تسلیحات شیمیایی و کشتار جمعی با وجود حملات شیمیایی مکرر عراق علیه نیروها و شهروندان ایرانی می پردازد که به کشته شدن ۲۰ هزار نفر و به شدت مجروح شدن ۱۰۰ هزار تن دیگر انجامید. این جریان همچنین قویا تأکید می کند که بیزاری رهبران ایران از تسلیحات هسته ای و شیمیایی، حقیقتا احساسی است صادقانه و خالصانه و با تمام وجود.
برخی منابع ایرانی در گذشته در توضیح دلیل عدم استقاده ایران از تسلیحات شیمیایی در جنگ با عراق به فتوای آیت الله «روح الله خمینی» نخستین رهبری عالی مقام جمهوری اسلامی ایران مبنی بر تحریم تسلیحات شیمیایی اشاره کرده بودند. اما تا کنون هیچ جزئیاتی از زمان و چگونگی صدور این فتوا توسط آیت الله خمینی مطرح نشده بود و چندین دهه بود که به فراموشی سپرده شده بود.
اینک «محسن رفیق دوست» مسئول وقت تأمین تدارکات نظامی ایران در زمان جنگ با عراق مشاهدات عینی خود را درباره حرام اعلام شدن نه تنها تسلیحات شیمیایی بلکه تسلیحات هسته ای توسط آیت الله خمینی مطرح کرده است. رفیق دوست که در طول هشت سال جنگ تحمیلی وزیر سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بود، در مصاحبه ای در تهران که اواخر سپتامبر گذشته (اوایل ماه مهر) انجام شده از حقایق آن زمان در ارتباط با این فتوا پرده برداشت. وی فاش کرد که شخصا به آیت الله خمینی پیشنهاد داده بود که ایران هم روی تسلیحات شیمیایی و هم روی تسلیحات هسته ای کار کند اما در دو جلسه جداگانه آیت الله خمینی اعلام کرده بود که تسلیحات کشتار جمعی در اسلام حرام است.
رفیق دوست در دوره شاه به خاطر فعالیت های سیاسی زندانی شده بود و زمانی که در سال ۱۹۷۸ (یک سال قبل از انقلاب ۵۷) از زندان آزاد می‌شود، به رابطی میان فعالان ضدشاه تبدیل می‌شود. پس از بازگشت آیت الله خمینی به تهران از پاریس و پس از انقلاب سال ۱۹۷۹، رفیق دوست، یکی از محافظان شخصی و مسئول جزئیات حفظ امنیت آیت الله خمینی می‌شود. وی همچنین یکی از اعضای موسسین سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بوده و شخصا در تمام تصمیم گیری های نظامی مهمی در سپاه در طول جنگ ایران و عراق از جمله تصمیم گیری در خصوص آغز برنامه موشک بالستیک ایران مشارکت داشته است.
با وجود سابقه‌ای که رفیق دوست در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران داشته، هم اکنون وی از عملگرایی دولت «حسن روحانی» رئیس جمهور فعلی ایران استقبال می‌کند. رفیق دوست در اکتبر سال ۲۰۱۳ در مصاحبه ای اعلام کرده بود که آیت الله خمینی وی را از استقرار مقر سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در محل سفارت سابق آمریکا در تهران بازداشته بود.
آیت الله خمینی به رفیق دوست اعلام کرده بود، «چرا می خواهید به آنجا بروید؟ آیا قرار است مناقشات ما با آمریکا هزار سال به طول انجامد؟ به آنجا نروید.»
به همین دلایل من تلاش کردم تا با وی مصاحبه ای را انجام دهم. رفیق دوست در دفترش در بنیاد نود از من استقبال کرد. وی از سال ۱۹۹۹ رئیس این بنیاد بوده است. وی که کمتر از ۷۴ سال نشان می‌دهد هنوز هم هیبت یک محافظ شخصی را دارد و بسیار باهوش است و چشمانی هوشیار و تیزبین دارد.
هنگامی که نیروهای ایران نخستین حمله عراق را دفع کرده و ضدحمله ای در داخل عراق آغاز می‌کنند، صدام حسین شروع به استفاده از تسلیحات شیمیایی علیه نیروهای ایرانی می‌کند. عراق تسلیحات شیمیایی را تنها راه برای مقابله با برتری ایران در قدرت نظامی دیده بود. پزشکان ایرانی نخستین نشانه های گاز خردل بر اثر حملات شیمیایی عراق علیه نیروهای ایرانی را در اواسط سال ۱۹۸۳ ثبت کرده اند. اگرچه بنا به گفته رفیق دوست در ماه فوریه و مارس سال ۱۹۸۴ بود که حملات گازهای شیمیایی عراق به اوج خود رسید. در این حملات هم از گاز خردل استفاده شده بود و هم از گاز اعصاب که همین امر نیز رفیق دوست را وادار کرد تا دست به ابتکارعمل جدید و مهمی در طراحی نقشه جنگ خود بزند.
رفیق دوست می گوید، در آن زمان از برخی دولت های خارجی برای ارسال تسلیحاتی از جمله سلاح هایی برای مقابله با تهدید شیمیایی عراق درخواست کمک کرده بود اما تمام این کشورها درخواست ها را رد کردند. همین امر نیز وی را بر آن داشت تا تصمیم بگیرد که وزارتی که وی سرپرست آن بود مجبور به تولید تمام ملزومات خود در داخل ایران است. وی می‌گوید، «من شخصا تمام پژوهشگرانی را که اطلاعاتی درباره مسائل نظامی و دفاعی داشتند، فراخواندم.» رفیق دوست سپس گروه هایی از متخصصان را برای کار در حوزه تمام نیازهای نظامی کشور در آن زمان سازماندهی می‌کند – یکی از این گروه ها در حوزه «شیمیایی، بیولوژیکی و هسته ای» فعالیت می‌کند.
رفیق دوست گزارشی را درباره فعالیت تمام گروه های تخصصی سازماندهی شده آماده کرده و برای گفت‌وگو درباره آن با این امید که آیت الله خمینی شروع کار روی تسلیحات شیمیایی و هسته ای را آغاز کند، خدمت ایشان می‌رسد. رهبر معظم ایران با حضور فرزندش، سیداحمد خمینی که در آن زمان رئیس ستاد مشترک ارتش بوده، حضور رفیق دوست را می‌پذیرد. وی می گوید، «هنگامی که آیت الله خمینی گزارش را خواندند، به گروه شیمیایی، بیولوژیکی و هسته ای به شدت واکنش نشان دادند و فرمودند، این دیگر چیست؟».
بلافاصله آیت الله خمینی فتوا صادر کرد که تولید تسلیحات شیمیایی و بیولوژیکی مغایر با موازین اسلامی است.
رفیق دوست می‌گوید، «امام به من گفتند که به جای تولید تسلیحات شیمیایی و بیولوژیکی ما باید پدافند دفاعی برای نیروهای خود درست کنیم، مواردی نظیر ماسک گاز و آتروپین».
علاوه براین رفیق دوست به آیت الله خمینی گفته بود که این گروه خاص، «طرحی برای تولید تسلیحات هسته ای دارد.» با توجه به شرایط اولیه و مقدماتی برنامه هسته ای ایران، البته این هدف می توانست به عنوان هدفی بلندمدت در سال ۱۹۸۴ مطرح شده باشد. در آن زمان متخصصان هسته ای ایران هیچ دانشی درباره چگونگی غنی سازی اورانیوم نداشتند و علاوه براین از هیچ تکنولوژی برای دستیابی به این هدف نیز برخوردار نبودند. اما به هر طریق، آیت الله خمینی تمام درها به روی چنین برنامه ای را بست. رفیق دوست یادآور می شودکه آیت الله خمینی به او گفته بود، «ما نمی خواهیم تسلیحات هسته ای تولید کنیم.»
آیت الله خمینی به وی دستور داده بود که به جای تولید تسلیحات هسته ای، «این دانشمندان را به سازمان انرژی اتمی بفرستد» و در آنجا مستقر کند؛ سازمانی که هم اکنون روی تولید برق هسته ای کار می کند. بنا به گفته رفیق دوست، این حکم از سوی آیت الله خمینی به طرح تلاش برای دستیابی به تسلیحات هسته ای پایان داد.
مسئله جنگ شیمیایی در اواخر ماه ژوئن سال ۱۹۸۷ بار دیگر به نقطه عطف جدیدی رسید. در آن زمان هواپیماهای عراقی ۴ منطقه در سردشت، یک شهر کردنشین در ایران را با آنچه گفته می شد گاز خردل است، بمباران کردند. این نخستین باری بود که جمعیت غیرنظامی ایران توسط نیروهای عراقی هدف تسلیحات شیمیایی قرار می گرفت و تمام اینها در شرایطی بود که ساکنان این مناطق از تجهیزات حفاظتی برخوردار نبودند و کاملا بی دفاع بودند. از ۱۲ هزار نفر ساکنان این منطقه، ۸ هزار نفر به این گاز آلوده شد و صدها نفر جان باختند.
همینکه ترس از حملات شیمیایی علیه دیگر شهرهای ایران به سرعت فراگیر شد، رفیق دوست شخصا ابتکار عمل دیگری را به دست گرفت تا نیروهای ایرانی را برای انجام یک ضدحمله و اقدامی تلافی جویانه آماده کند. وی با همکاری وزارت دفاع تلاش کرد تا قابلیت تولید تسلیحات گاز خردل را ایجاد کند.
رفیق دوست کاملا امیدوار بود که شرایط جدید و حملات صورت گرفته علیه غیرنظامیان ایرانی، آیت الله خمینی را وادار سازد تا نظر متفاوتی را درباره مسئله تولید تسلیحات شیمیایی اعلام کنند. وی به طور شفاف اعلام کرد که آیت الله خمینی هیچ چیز درباره تولید دو ماه شیمیایی مورد نیاز برای تسلیحات گاز خردل نمی دانست تا اینکه این قابلیت ایجاد شد. در آن زمان رفیق دوست به محضر آیت الله خمینی رسیده و در نشستی با ایشان اعلام می کند که هم اکنون ایران از قابلیت بالای تولید تسلیحات شیمیایی برخوردار است و سپس نظر ایشان را درباره استفاده از این تسلیحات برای گرفتن انتقام می پرسد.
نماینده دائم ایران در سازمان منع گسترش تسلیحات شیمیایی جزئیات برنامه تسلیحات شیمیایی رفیق دوست را در سندی که در تاریخ ۱۷ ماه مه سال ۲۰۰۴ در اختیار هیئت نمایندگی آمریکا در این سازمان قرار گرفته بود، افشا کرد. این سند بعدا توسط ویکی لیکس در اختیار عموم قرار گرفت. این سند نشان می دهد که ۲ وزارتخانه، مواد اولیه شیمیایی مورد نیاز برای تولید گاز خردل را فراهم کرده و در سپتامبر سال ۱۹۸۷ شروع به تولید مواد شیمیایی مورد نیاز برای تولید سلاح مذکور کرده بودند؛ مواد شیمیایی مورد نیاز خردل سولفور و خردل نیتروژن بوده است. اما سند مذکور همچنین نشان می دهد که این دو وزارتخانه به هیچ عنوان سلاح شیمیایی مورد نیاز در آن زمان را تولید نکردند، به این معنا که این گاز را در داخل بمب ها، گلوله های نظامی توپخانه ای و یا موشک های نظامی قرار ندادند.
رهبر معظم ایران بواسطه مطرح شدن خطرات جدید ناشی از حملات گازهای شیمیایی عراق علیه غیرنظامیان نظر خود را تغییر نداد. ایشان به رفیق دوست اعلام کردند، «مهم نیست که این تسلیحات در میدان جنگ استفاده شود یا در شهرها. ما با آن مخالفیم. تولید چنین تسلیحاتی حرام است. شما تنها اجازه دارید تجهیزات حفاظتی تولید کنید.»
رفیق دوست یادآور می شود که آیت الله خمینی با اشاره به برتری معنوی جمهوری اسلامی ایران مقابل دولت سکولار عراق پرسیدند، «اگر ما هم تسلیحات شیمیایی تولید کنیم، آن وقت چه فرقی میان ما و صدام وجود دارد؟»
فرمان آیت الله خمینی پایانی بود بر طرح اولیه تسلیحات شیمیایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در زمان جنگ تحمیلی. رفیق دوست می گوید، «حتی پس از حمله سردشت، هیچ راهی نبود که ما انتقام بگیریم.». سند ایرانی سال ۲۰۰۴ تأیید می کند که تولید ۲ ماده شیمیایی متوقف شده است، ساختمان هایی که این مواد در آنها نگهداری می شد، در سال ۱۹۸۸ مهر و موم شد و تجهیزات تولید نیز در سال ۱۹۹۲ منهدم شد.
آیت الله خمینی همچنین حکم خود را در حرام خواندن فعالیت روی تسلیحات شیمیایی نیز اعلام کرد و به وی گفت، «هرگز درباره تسلیحات شیمیایی نیز صحبت نکنید.»
رفیق دوست متوجه شد که منع آیت الله خمینی برای استفاده و یا تولید، تسلیحات شیمیایی، بیولوژیکی و هسته ای یک فتوا است؛ حکمی که توسط فقیه و عالم شایسته علوم اسلامی صادر می شود و لازم الاجرا است. این حکم هرگز کتبا نوشته نشد و یا رسما در جایی عنوان نشد، اما مهم نیست چرا که بعدا توسط شورای نگهبان منتشر شد و تمام دولت های جمهوری اسلامی از لحاظ قانونی ملزم به اجرای آن شدند. رفیق دوست شرح می دهد، «هنگامی که امام اعلام کردند، این مسئله حرام است، نیازی نبود که بگویند این یک فتوا است».
رفیق دوست تاریخ دقیق دومین نشست با آیت الله خمینی را به خاطر نمی آورد اما شواهد دیگر قویا تأیید می کند که این دیدار باید در دسامبر سال ۱۹۸۷ صورت گرفته باشد. «میرحسین موسوی» نخست وزیر وقت ایران در سخنرانی خود در دسامبر سال ۱۹۸۷ اعلام کرد که ایران « قادر به تولید تسلیحات شیمیایی است» و افزود که «بخش ویژه ای برای تسلیحات شیمیایی» راه اندازی شده است. اما موسوی هرگز نگفت که ایران واقعا سلاح شیمیایی دارد و اشاره کرد که موازین مذهبی ایران را از استفاده از چنین قابلیتی منع کرده است. وی اعلام کرد، «ما تنها زمانی چنین تسلیحاتی تولید می کنیم که اسلام به ما اجازه دهد و تنها زمانی که مجبور به این کار شویم».
چند روز پس از سخنرانی موسوی، روزنامه «ایندیپندنت» لندن در گزارشی به فتوای آیت الله خمینی علیه تسلیحات شیمیایی اشاره کرد. «سید حسین موسویان» مذاکره کننده سابق هسته ای ایران که هم اکنون در دانشگاه پرینستون فعالیت تحقیقاتی انجام می دهد، در این گزارش روزنامه ایندیپندنت تأیید کرده بود که فتوای آیت الله خمینی علیه تسلیحات هسته ای و شیمیایی که عامل اصلی اظهارات نخست وزیر بوده، در نشستی با رفیق دوست عنوان شده است.
صدام در ماه فوریه سال ۱۹۸۸ حملات موشکی خود علیه اهداف شهری در ایران را افزایش داد. وی همچنین تهدید کرد که این موشک ها را به تسلیحات شیمیایی مجهز کند که همین امر نیز صدها هزار ایرانی را به وحشت انداخت. همان زمان بود که یک سوم تا نیمی از جمعیت تهران، این شهر را تخلیه کردند.
فتوای آیت الله خمینی نه تنها فرمانده قدرتمند سپاه پاسداران را مجبور کرد تا از واکنش مدنظر خود به حملات شیمیایی عراق منصرف شود، بلکه همین فتوا بود که ادامه جنگ را برای ایران غیرممکن ساخت. اگرچه آیت الله خمینی دلایل دیگری برای اتخاذ «تصمیم تلخ» برای پذیرش آتش بس با عراق در ماه ژوئیه سال ۱۹۸۸ داشت، اما استفاده از این تسلیحات نابودکننده یکی از دلایل مهم این تصمیم بود. آیت الله خمینی در نامه ای در توضیح این تصمیم اعلام کرد که «به دلیل استفاده دشمن از تسلیحات شیمیایی و نبود تجهیزات لازم برای خنثی کردن این حملات»، با آتش بس موافقت کرد.
فرمان اسلامی آیت الله خمینی علیه تمام انواع تسلیحات کشتار جمعی از جمله تسلیحات شیمیایی توسط آیت الله «علی خامنه ای» نیز که در زمان رهبری آیت الله خمینی رئیس جمهور بود و در سال ۱۹۸۹ جانشین وی شد، دنبال شده است. ایران رسما فتوای آیت الله خامنه ای علیه تسلیحات شیمیایی را در سال ۲۰۰۴ اعلام کرد، اما مفسران و رسانه های خبری در آمریکا و اروپا، این فتوا را یک ترفند تبلیغاتی پروپاگاندا خوانده و آن را جدی نگرفته اند.
تحلیل فتوای آیت الله خامنه ای نه تنها به دلیل عدم درک نقش «شورای نگهبان» در نظام سیاسی-حقوقی ایران، بلکه به دلیل نادیده گرفتن پیش زمینه های این فتوا، یک تحلیل اشتباه است. یک حقیقت مهم اما ناشناخته تا کنون این است که آیت الله خامنه ای، فتوای خود علیه تسلیحات هسته ای را بی هیچ سرو صدایی در اواسط دهه ۱۹۹۰ در پاسخ به درخواست یکی از مقامات برای آگاهی از نظر مذهبی ایشان درباره تسلیحات هسته ای صادر کرده است. موسویان مشاهده نامه ای را در دفتر شورای عالی امنیت ملی، جاییکه وی از سال ۱۹۹۷ تا ۲۰۰۵ (۱۳۷۶ تا ۱۳۸۴) ریاست کمیته روابط خارجی را عهده دار بود، به خاطر می‌آورد. نامه آیت الله خامنه‌ای هرگز علنی نشد که به نظر می رسد علنی نشدن این فتوا به این دلیل بود که دولت وقت «علی اکبر هاشمی رفسنجانی» سال ها به دلایل راهبردی علیه تسلیحات هسته‌ای جبهه گرفته بود، بنابراین علنی ساختن این فتوا در آن زمان غیرضروری بود.
از سال ۲۰۱۲، موضع رسمی دولت «باراک اوباما» رئیس جمهوری آمریکا، استقبال از وجود فتوای آیت الله خامنه ای در مورد تحریم تسلیحات هسته ای بوده است. اوباما حتی در سخنرانی خود در سپتامبر سال ۲۰۱۳ در مجمع عمومی سازمان ملل به این فتوا اشاره کرد. اما به نظر می رسد که مشاوران اوباما هنوز اهمیت کامل این فتوا را درک نکرده‌اند: «جان کری» وزیر خارجه آمریکا در ماه ژوئیه گذشته به خبرنگاران اعلام کرد، «فتوای صادر شده توسط یک روحانی، یک بیانیه بسیار قدرتمند و اثرگذار درباره نیت ایران است. ما نیاز داریم تا اهمیت آن را درک کنیم.»
این اظهارات همچون اکثر تفاسیر مطرح شده درباره فتوای آیت الله خامنه ای علیه تسلیحات هسته ای، فتوای صادرشده توسط مجتهد واجدشرایط را با فتوای رهبر عالی انقلاب اسلامی درباره مسائل سیاسی کشوری اشتباه گرفته است. فتوای صادرشده توسط مجتهد واجد شرایط صرفا توسط کسانی که از او تقلید می کنند لازم الاجرا است اما فتوای رهبر برای تمام بخش های دولتی و غیردولتی ایران لازم الاجرا خواهد بود.
ماجرای کامل فتوای آیت الله خمینی درباره تسلیحات شیمیایی در زمان جنگ با عراق نشان می دهد، زمانی که «شورای نگهبان» جمهوری اسلامی ایران یک حکم مذهبی علیه تسلیحات کشتار جمعی و تحریم چنین تسلیحاتی صادر می کند، تمام دیگر ملاحظات نظامی و سیاسی این کشور را تحت الشعاع خود قرار می دهد. فتوای آیت الله خمینی علیه تسلیحات شیمیایی، تولید و استفاده از چنین تسلیحاتی را تحریم کرد—حتی با وجود اینکه چنین تصمیمی نیروهای ایرانی را در شرایطی دشوار در جنگ علیه عراق قرار داد و حتی با وجود اینکه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به شدت موافق بهره گیری از چنین تسلیحاتی بود. حتی تصور آزمونی دشوارتر از این برای سنجش قدرت ولایت فقیه درباره یک مسئله خاص نیز غیرممکن به نظر می رسد.
با توجه به سوء برداشت های بنیادین و اساسی از مسیری که جمهوری اسلامی برای تعیین خط مشی خود درباره تسلیحات کشتار جمعی در پیش گرفته، ماجرای فتوای آیت الله خمینی حجت و برهانی روشن برای مذاکرات هسته‌ای با ایران به حساب می‌آید. مذاکره کنندگانی که از تاریخچه حقیقی فتواهای رهبران ایران درباره تحریم تسلیحات هسته ای بی خبرند، محکوم به اشتباه پرهزینه در محاسبات خود هستند.
