استفاده مکرر از عوامل شیمیایی در جنگ های بشری به عنوان یکی از ضدانسانی‌ترین تاکتیک‌های جنگی در طول قرن گذشته همواره توجه محققین علوم مختلف خصوصا محققین مباحث پزشکی را به خود معطوف داشته است. سلاحهای شیمیایی به طور عمده و به طور رسمی در جنگ جهانی اول مورد استفاده قرار گرفتند.
سلاحهای شیمیایی؛ ضدانسانی‌ترین تاکتیک جنگی/حمله آلمان علیه بلژیک نخستین حمله شیمیایی جهان
اگر چه اولین بار ارتش انگلیس از گازهای شیمیایی تهوع آور گوگرد دار در منطقه سباستویول استفاده کرد با این وجود اولین بار در جنگ جهانی اول نیروهای آلمان طی یک حمله وسیع، از گاز سبزرنگی علیه نیروهای بلژیکی مستقر در شهر ایپر استفاده کردند. این حمله شیمیایی نخستین تهاجم وسیع گازی در تاریخ محسوب شد و نقطه عطفی در تاریخ جنگ های دنیا به شمار رفت و به همگان آشکار ساخت که عامل جنگی نوینی وارد میدان جنگ شده است و به دلیل عدم آمادگی منجر به مرگ بیش از پنج هزار نفر و مصدوم شدن حدود ۱۵۰۰۰ سرباز بلژیکی و نیروهای متحدین شد.
کاربرد سلاحهای شیمیایی در جنگ جهانی اول و بعد از آن، روند صعودی سریعی را طی کرد و تلفات زیادی هم داشت، با این وجود در جنگ جهانی دوم از عوامل شیمیایی استفاده نشد. کشورهای جهان بعد از جنگ جهانی دوم تحقیقات وسیعی را بر روی سلاحهای شیمیایی آغاز کردند که منجر به ساخت گازهای اعصاب بسیار قوی شد. در مجموع استفاده از سلاحهای شیمیایی طی جنگ جهانی اول منجر به کشته شدن حدود یکصد هزار نفر و مصدوم شدن یک میلیون و دویست هزار نفر شد.
تشکیل کنوانسیون تحریم جنگ‌افزارهای بیولوژی/همه جنگ‌افزارهای شیمیایی تحریم نشد
با این که کشورهای دیگر در جنگ جهانی دوم ذخایر فراوانی از سلاحهای شیمیایی داشتند اما به میزان زیادی از این مواد در طی جنگ استفاده نکردند. با اتمام جنگ اغلب کشورهای جهان ذخایر سلاح های شیمیایی خود را به روش های مختلف منهدم کردند. از دهه ۱۹۶۰ مذاکرات در زمینه تحریم کاربرد سلاحهای شیمیایی در ژنو آغاز شد. نتیجه این نشست‌ها در سال ۱۹۷۲ کنوانسیون تحریم کامل جنگ افزارهای بیولوژی بود. اما شامل تحریم همه جانبه جنگ افزارهای شیمیایی نشد. در سال ۱۹۸۱ مذاکرات در این مورد آغاز شد که در سال ۱۹۷۷ به تدوین کنوانسین منع تولید، انباشت و کاربرد جنگ افزارهای شیمیایی منجر شد.
ایران؛ بزرگ‌ترین قربانی سلاحهای شیمیایی/اولین حمله توسط رژیم مبعث در سال ۵۹
ایران؛ یکی از بزرگ‌ترین قربانیان سلاح شیمیایی است که نخستین‌بار سال ۵۹ قربانی سلاحهای شیمیایی شد. این حادثه ۲۷ مهرماه در استان خوزستان اتفاق افتاد. در این سال عراق چهار بار از سلاح شیمیایی استفاده کرد. در سال ۶۰ نیز این رویه ادامه داشت و رژیم بعث شش بار از سلاحهای شیمیایی استفاده کرد و این حملات در سال‌های بعدی شدت یافت. در سال ۱۳۶۱، در جریان عملیات والفجر مقدماتی ۱۲ بار مناطق غرب و جنوب مورد اصابت بمب‌های شیمیایی قرار گرفت. جبهه میانی، غرب و شمال غرب و بخشی از استان‌های ایلام، آذربایجان غربی، اردبیل، باختران، کردستان و سلیمانیه در عملیات‌های والفجر ۲ و ۴ در سال ۱۳۶۲، ۶۴ بار مورد اصابت بمب‌های شیمیایی قرار گرفتند.
سال ۶۲ نیز این فجایع تکرار شد، سلاحهای شیمیایی تعداد زیادی از اهالی غیرنظامی مناطق مزبور را مصدوم و نابینا کرد. از اول فروردین تا ۲۷ اسفند ۱۳۶۳، ۲۲۲۵ نفر مصدوم و ۴۰ شهید در عملیات‌های خیبر و بدر حاصل اصابت ۵۸ بار بمب‌های تاول‌زا، اعصاب، خفه کننده و آلوده کننده خون است. سال ۱۳۶۴، در عملیات‌های والفجر ۸ و ابتدای والفجر ۹ در مناطق جنوب ۷۶ بار سلاح شیمیایی به کار رفت که حاصل آن ۷۷ شهید و حدود ۱۱ هزار و ۶۴۴ نفر مصدوم بود. عراق در پاسخ به حملات نیروهای ایرانی و به خاطر شکست سنگین در عملیات‌های کربلای دو، چهار، پنج و شش ۱۰۲ بار از سلاحهای شیمیایی استفاده کرد که ۴۷۲۰ نفر مصدوم و ۱۰۷ نفر به شهادت رسیدند.
قربانی شدن «سردشت» نقطه عطف حملات شیمیایی عراق در سال ۶۶
در ادامه این وضعیت، در هفته نخست تیرماه سال ۶۶ ایران بار دیگر تجربه تلخ بمباران شیمیایی را در حافظه تاریخی و ملی خود ثبت کرد. روز ۸ تیر ۱۳۶۶ هواپیماهای بمب‌افکن ارتش عراق با بمب‌های شیمیایی به ۴ نقطه پر ازدحام و متراکم جمعیتی به یکی از شهرهای ایران حمله کردند. در این روز یکی از فجایع تاریخی در شهر سردشت به وقوع پیوست. بمباران شیمیایی شهر سردشت نقطه عطفی در حملات شیمیایی عراق بود که متاسفانه هیچ تاثیری بر افکار مردم دنیا نداشت و حتی در داخل نیز مردم اهمیت آن را به درستی درک نکردند.
ارتش بعثی عراق در این حمله ده‌ها تن از مردم این شهر اعم از پیر و جوان، زن و کودک را با گازهای کشنده شیمیایی مورد هدف قرار داد که بر اثر آن ۱۱۰ نفر شهید شدند و نام بیش از ۵ هزار نفر در سازمان‌های بین‌المللی به عنوان مصدوم شیمیایی سردشت به ثبت رسیده است. رژیم بعث عراق در این حملات از سه نوع گاز خردل، گازهای اعصاب (تابون، سارین یا سومان) و سیانوژن علیه مردم بی‌دفاع استفاده کرده بود.
بیش از هشت هزار مصدوم از یک شهر ۱۲ هزار نفری
از شهر ۱۲۰۰۰ نفری سردشت طبق آمارهای رسمی هشت هزار و ۲۵ نفر مصدوم شدند که این آمار شامل مصدومین خفیف نیز می شد. حداقل ۴۵۰۰ نفر از مصدومین نیاز به درمان داشتند.۳۰۰۰ نفر آنها در شهر سردشت به صورت سرپایی درمان شده و سپس در روستاهای مجاور مدتی را سپری کردند تا آلودگی شهر کاملا مرتفع گشت . بقیه مصدومین که ۱۵۰۰ نفر می‌شدند در حال وخیم‌تری به سر می‌بردند لذا به خارج از سردشت اعزام شدند.
۶۰۰ نفر از این گروه ۱۵۰۰ نفری به تهران و مابقی به چند شهر شمال غربی کشور اعزام شدند. تعدادی از هموطنان شهید شدند و و بسیاری هفته های زیادی را در بیمارستان گذراندند و هنوز که هنوز است از عوارض شدید ریوی و چشمی و پوستی رنج می‌برند. آمار کل شهدا ۱۳۰ نفر بود که ۲۰ نفر آنها در سردشت در همان دقایق و ساعات نخستین پس از بمباران شهید شدند، ۱۰ نفر در حین انتقال از سردشت به شهادت رسیدند و ۱۰۰ نفر طی مدت ۷-۳۰ روز پس از حادثه به تدریج در بخش‌های مراقبت ویژه بیمارستان‌های مختلف کشور به شهادت رسیدند.
جزئیات حادثه عصر هفتم تیرماه
حادثه اینگونه شروع شد که یکشنبه هفتم تیرماه سال ۶۶ درست در ساعت ۱۶:۳۰ چند فروند هواپیمای عراقی سکوت شهر کوچک سردشت در غرب کشور را شکستند و هفت بمب خردل در نقاط مختلف شهر انداختند که ۲ بمب در بازار شهر و ۲ بمب دیگر در منطقه مسکونی فرود آمد. سه بمب دیگر نیز با باغ‌های مجاور شهر برخورد داشت.
به علت شرایط جوی مناسب از نظر درجه حرارت و جریان ملایم هوا، آلودگی به تدریج تاکیلومترها دورتر از کانون‌های انفجار گسترش یافت و بوی نامطبوع خردل که مشابه بوی سیر و گوگرد است از فواصل دور استشمام می‌شد. متاسفانه بیمارستان‌های شهر نیز در مسیر جریان هوای آلوده قرار گرفته و برخی از پزشکان و پرستاران پس از چند ساعت به دلیل آلوده شدن، مجبور به ترک آنجا شدند. برق و مخابرات قطع و کلیه فعالیت‌های خدماتی شهر فلج شده بود زیرا اکثر کاکنان محلی مصدوم شده بودند. با توجه به ماهیت اثر گاز خردل، هر ساعت بر تعداد مصدومین افزوده می‌شد. در نقاهتگاه درمان‌های اولیه انجام گرفته و مصدومین پس از پایدارشدن نسبی علائم حیاتی به شهرهای دیگر اعزام می‌شدند. آلودگی مواد غذایی، میوه جات، سبزیجات، مزارع و آب‌ها و حتی حیوانات باعث برخی مسمومیت‌های گوارشی شده بود. گله‌های گاو و گوسفند که تنها سرمایه برخی از خانواده‌ها بود از بین رفته بودند و محصول برخی مزارع آلوده و غیر قابل استفاده بود.
یک روز پس از حادثه، مصدومین بدحال با چندین پرواز از ارومیه و تبریز به تهران منتقل شدند. صحنه بسیار ناراحت کننده‌ای در فرودگاه تهران وجود داشت که تحمل آن برای خلبانان و خدمه هواپیماهای نظامی نیز دشوار بود. کودکانی در سنین مختلف با چشمهای ورم کرده ناله‌هایی سخت می‌کردند. تعداد زیادی از مصدومین بد حال به بیمارستان بقیه‌الله(عج) منتقل شدند و این در حالی بود که برخی کودکان در حال اغماء به سر می‌بردند. چگونگی این حادثه و آمار مصدومین و شهدا طی گزارش های متعددی به اطلاع شورای امنیت سازمان ملل رسید اما متاسفانه هیچ هیئت کارشناسی برای بررسی حادثه اعزام نشد.حتی در یکی از گزارش‌ها، تصاویر متعددی از مصدومین شیمیایی سردشت نیز ضمیمه شد.
حادثه سردشت به روایت یکی از سرداران جنگ
سلیمان جعفرزاده، از سرداران جنگ در زمان بمباران شیمیایی سردشت، درباره این ماجرا می‌گوید: «سردشتی‌ها با تمام وجود از افراد گردان ماکو در جبهه، حمایت و استقبال خوبی می‌کردند و این محبت مردم سردشت در میان رزمندگان برای ادامه نبرد با دشمن دلگرمی ایجاد می‌کرد که هیچ گاه فراموش نخواهد شد چرا که این دلگرمی‌ها و محبت‌ها موجب تقویت روحیه در میان بسیجیان و پاسداران شده بود. متاسفانه در زمان بمباران شیمیایی وقتی از خط مقدم جبهه وارد شهر شدیم تمام شهر بمباران شیمیایی شده بود و به دلیل اینکه امکانات کافی در این شهر نبود هفته‌ها آثار گاز خردل در دیوار‌ها و نقاط شهر باقی مانده بود و همین مساله باعث بیشتر شدن تلفات این جنایت شد».
این حملات وحشیانه در حالی صورت می‌گرفت که عراق جزء ۱۲۰ کشور امضا کننده پروتکل ژنو درباره منع استفاده از سلاحهای سمی، خفه کننده و ترکیبات باکتریولوژیک بود. امضاکنندگان این پروتکل تاکید کرده بودند: «استعمال گازهای خفه کننده و مسموم یا امثال آنها و همچنین هر قسم مایعات و مواد یا عملیات شبیه به آن حقا مورد تنفر افکار دنیای متمدن است. همچنین دول متعهد تقبل می‌کنند ممنوعیت استفاده از گازهای خفه کننده و مسموم شبیه آن را به موجب این اعلامیه به رسمیت شناخته و همچنین تعهد می‌نمایند که ممنوعیت مزبور را شامل وسایل جنگ میکروبی نیز دانسته و خود را ملزم به رعایت مدلول مراتب فوق بدانند».
تسنیم
