گیاهان روئیده در جهنم!

ویژگی‌ها و امتیازات

نقاط قوت مقاله «کشاورزی و گیاهان» بدین قرار است:

۱ـ نویسنده بسیاری از لغات قرآنی مربوط به کشاورزی و گیاهان را در پژوهش خود آورده است.

۲ـ نویسنده در مقاله «کشاورزی و گیاهان» از آیات قرآن استفاده فراوان به عمل آورده و تقریباً برای هر مطلبی به آیه‌ای ازقرآن استناد می‌کند.

۳ـ آقای وینز در پایان مقاله به روح توحیدی آیات مربوط به گیاهان اشاره کرده که به نوبه خود درخور توجه است (Ibid., 49).

کاستی‌ها و ضعف‌ها

در مدخل «کشاورزی و گیاهان» نقاط ضعفی وجود دارد که در ذیل به بررسی و نقد آنها می‌پردازیم.

ـ ذخیره محصولات کشاورزی

نویسنده معتقد است آیه ۱۳۶ سوره انعام احتمالاً به موضوع ذخیره سازی محصولات کشاورزی اشاره دارد. وی در این باره می‌نویسد: «آیه ۱۳۶ سوره انعام به رسم کنار گذاشتنِ سهمی از دام و دانه تولیدی (حَرث) برای خداوند اشاره می‌کند که شاید اشاره‌ای به ذخیره‌سازی باشد» (Ibid., 41).

بررسی و نقد

خداوند در آیه ۱۳۶ سوره انعام می‌فرماید: (وَجَعَلُوا لِلّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَالْأَنْعَامِ نَصِیباً فَقَالُوا هذَا  لِلّهِ بِزَعْمِهِمْ وَهذَا لِشُرَکَائِنَا فَمَا کَانَ لِشُرَکَائِهِمْ فَلاَ یصِلُ إِلَی اللّهِ وَمَا کَانَ لِلّهِ فَهُوَ یصِلُ إِلَی‏ شُرَکَائِهِمْ  سَاءَ مَایحْکُمُونَ‏)؛ «و [مشرکان،] براى خدا از آنچه از کِشت و دام‌ها که آفریده است، سهمى گذاشتند و به پندار خودشان گفتند: «این ویژه خداست و این ویژه بتان ما.» پس آنچه خاص بتانشان بود به خدا نمى‏رسید، و[لى‏] آنچه خاص خدا بود به بتانشان مى‏رسید. چه بد داورى مى‏کنند».

مفسران در تفسیر این آیه می‌گویند: این آیه حاکی از یک رسم جاهلی است که بین کفار رایج بوده است؛ آن رسم بدین گونه بوده که آنان هنگام برداشت محصول، سهمی را برای بتها و سهمی را برای خدا قرار می‌دادند. هرگاه زراعت خدا خوب می‌شد و زراعت بتها بد، از سهم خدا برای بتها برمی‌داشتند و می‌گفتند خدا بی نیاز است، ولی اگر زراعت بتها بهتر می‌شد، چیزی به سهم خدا اضافه نمی‌کردند و می‌گفتند خدا بی‌نیاز است و احتیاجی ندارد. این گونه است که در انتهای آیه (سَاءَ مَایحْکُمُونَ)، یعنی چه بد حکم می‌کنند آمده است. (طبرسی، مجمع البیان، ۴/۵۷۱؛ قمی، تفسیرالقمی، ۱/۲۱۷؛ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۷/۹۰؛ شیبانى،‏ نهج البیان، ‏۲/۹؛ شوکانى، فتح القدیر، ۲/۱۸۸)

آقای وینز آیه یاد شده را آیه‌ای می‌بیند که احتمالاً در مقام بیان ذخیره سازی محصولات کشاورزی است. البته در مقام احتمال می‌توان بر بیان نویسنده صحه گذاشت، در غیر این صورت، نمی‌توان گفت قرآن در این آیه، فقط در مقام اشاره به ذخیره سازی محصولات کشاورزی است.

ـ نظام‌های آبیاری زیرزمینی

نویسنده با اشاره به عبارت (مِن تَحْتِهَا  الْأَنْهَارُ) از آیه ۲۵ سوره بقره مدعی می‌شود که این آیه به نظام‌های آبیاری زیرزمینی اشاره دارد. وی می‌نویسد:

«عبارت (باغ‌هایی که در زیر آن رودخانه‌ها جریان دارند) (بقره/۲۵) به احتمال بسیار به نظام‌های آبیاری زیرزمینی اشاره دارد که در جزیره العربِ آن دوران رواج بسیار داشته است» (Waines, «Agrigulture and Vegetation»,۱/۴۱).

بررسی و نقد

چنان که گذشت آقای وینز آیه ۲۵ سوره بقره را بدین گونه ترجمه کرده است: «باغ‌هایی که در زیر آن رودخانه‌ها جریان دارند»؛ مراجعه به تفاسیر متعدد و مهم شیعه و اهل سنت نشان می دهد که منظور از (مِن تَحْتِهَا) در آیه، زیر زمین نیست، بلکه منظورجریان آب روی زمین و لابه‌لای درختان است؛ زیرا اگر منظور جریان آب زیر زمین بود آنگاه برای اهل زمین بهره و حظی نداشت، چون آنچه از دیده پنهان باشد لذت دیداری برای مردم ندارد و خداوند در این آیه در مقام تشویق و ترغیب بندگانش است، بنابراین، با چیزهایی ترغیب می‌کند که دیدنش برای مردم لذت آور باشد (طبرى، جامع البیان، ۱/۱۳۲؛ طوسی، التبیان، ۱/۱۰۸؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱/۱۶۲؛ ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، ۱/۱۱۳؛ نیشابورى، إیجازالبیان، ‏۱/۷۶؛ ابن عجیبه، البحرالمدید، ۱/۸۹).

برداشت ناصحیح نویسنده از(مِن تَحْتِهَا) باعث شده تا وی مراد آیه مورد بحث را به خوبی نفهمد و تصورکند که آیه شریفه به نظام‌های آبیاری زیرزمینی اشاره دارد.

ـ باد سرد و سوزان

نویسنده یک تشبیه قرآنی را متذکر می‌شود و به اشاره تلویحی قرآن به نقش بادهای مضر برای کشاورزی اشاره می‌کند و می‌نویسد: «یک تشبیه قرآنی، ضرر و زیانِ خود کرده در این جهان را که نتیجۀ رفتار ناصحیح است،‌ به باد سرد ویرانگری مانند می‌کند که محصولات را از بین می‌برد (آل عمران/۱۴ و۱۱۷)» (Waines, «Agrigulture and Vegetation»,۱/۴۱).

بررسی و نقد

خداوند در آیه ۱۴ سوره آل عمران می‌فرماید: (زُینَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِینَ وَالْقَنَاطِیرِ الْمُقَنْطَرَهِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّهِ  وَالْخَیلِ الْمُسَوَّمَهِ وَالْأَنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذلِکَ مَتَاعُ الْحَیاهِ الدُّنْیا وَاللّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ‏‏)؛ «محبت امور دوست داشتنى از زنان و پسران و ثروت‏هاى فراوان از طلا و نقره و اسب‏هاى نشان‏دار و دام‏ها و زراعت، براى مردم آراسته شده است؛ اینها مایه بهره‏مندى زندگى پست (دنیا) است؛ و بازگشت نیکو، نزد خداست».

بررسی این آیه نشان می‌دهد که هیچ اشاره‌ای به تشبیه بیان شده توسط آقای وینز ندارد. به نظر وی، ضرر و زیان حاصل از اعمال بد به باد سرد و سوزانی تشبیه شده است که محصولات کشاورزی را از بین می‌برد. در این تشبیه، ضرر و زیان مشبه و باد سرد و سوزان مشبه‌به واقع شده است.

آیه ۱۱۷ سوره آل عمران می‌فرماید: (مَثَلُ مَا ینْفِقُونَ فِی هذِهِ الْحَیاهِ الدُّنْیا کَمَثَلِ رِیحٍ فِیهَا صِرٌّ أَصَابَتْ حَرْثَ قَوْمٍ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَأَهْلَکَتْهُ وَمَا ظَلَمَهُمُ اللّهُ وَلکِنْ أَنْفُسَهُمْ یظْلِمُونَ‏)؛ ‏«مثال آنچه [آنان‏] در این زندگى پست (دنیا) مصرف (/ انفاق) مى‏کنند، همانند مثال بادى است که در آن سوزندگى است که به کشتزار گروهى که بر خودشان ستم کرده‏اند بوزد و آن را نابود سازد. و خدا به آنان ستم نکرده؛ و لیکن بر خودشان ستم مى‏کنند».

با مطالعه تفاسیر روشن می‌شود تشبیهی که خداوند در آیه یاد شده بیان کرده، بدین گونه است: انفاق کردن کفار به باد شدید و سوزان یا بسیار سرد و خشک‌کننده‌ای شبیه است که اگر به کشت و زرعی بوزد، آن را خشک کند (طبرى، جامع‌البیان، ۴/۳۸؛ قرطبى، الجامع لأحکام القرآن، ۴/۱۷۸؛ طباطبایى، المیزان، ۳/۳۸؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۳/۶۰).

بنابراین مشبهِ تشبیهی که خداوند در آیه مذکور بدان اشاره کرده. انفاق کفار است نه آنچه نویسنده بیان داشته است. این مورد حاکی از آن است که نگارنده مقاله در برداشت معنا و مراد آیه دقت کافی را نداشته و دچار کج فهمی گشته است.

ـ مزارع سرسبز آخرت

آقای وینز معتقد است: «آیه۲۰ سوره شوری وعده مزارعی سرسبز در زندگی اخروی را می‌دهد: (حَرْثَ الاَْخِرَهِ)» (Waines, «Agrigulture and Vegetation»,۱/۴۱) .

بررسی و نقد

خداوند می‌فرماید: (مَنْ کانَ یریدُ حَرْثَ الْآخِرَهِ نَزِدْ لَهُ فی‏ حَرْثِهِ وَمَنْ کانَ یریدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَما لَهُ فِی الْآخِرَهِ مِنْ نَصیبٍ‏) (شوری/۲۰)؛ «هر کس کشت آخرت را بخواهد، براى او در کشتش مى‏افزاییم؛ و هر کس کشت دنیا را بخواهد، [برخى‏] از آن، بدو مى‏دهیم و براى او در آخرت هیچ بهره‏اى نیست».

مطابق آنچه نویسنده از این آیه فهمیده است، آیه شریفه مزارعی سرسبز در آخرت را وعده می‌دهد، ولی مفسران بزرگ شیعه و اهل سنت مراد آیه را این گونه بیان کرده‌اند که کسی که به دنبال اعمال و منافع اخروی باشد، خداوند بیشتر از آنکه فکر می‌کند، به او می‌دهد و کسی که فقط به دنبال اعمال و منافع دنیایی باشد، مطابق حکمت قسمتی از خواسته‌هایش برآورده می‌شود و چنین کسی هیچ بهره‌ای از آخرت ندارد. اغلب مفسران «حَرث» را در آیه به عمل، کسب یا ثواب معنا کرده‌اند (طبرسی، مجمع البیان، ۹/۴۱؛ قمی، تفسیرالقمی، ۲/۲۷۵؛ ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، ۷/۱۸۲؛ ابن قتیبه، غریب القرآن، ۳۳۹؛ ملاحویش آل غازى، بیان المعانى‏، ۴/۳۶).

نویسنده در اینجا نیز دچار لغزش در فهم شده است و با برداشت سطحی و غیرعلمی از آیه یاد شده، دچار تفسیر به رأی گردیده است. نکته مهمی که آیه مورد بحث در مقام بیان آن است، بحث انگیزه و نیت افراد در دنیا و اعمال آنان است. در واقع، آیه شریفه درمقام وعده یک کشتزار یا یک مزرعه سبز و خرم نیست، بلکه می‌خواهد بگوید دنیا به خودی خود هیچ ثمر و فایده‌ای ندارد و کسی که صرفاً برای دنیا تلاش می‌کند، جز اندکی از دنیا بهره‌ای نمی‌برد، ولی درمقابل افرادی که با نیت اخروی و با نیت خدا محور، دنیای خود را می‌گذرانند، هم دنیا را دارند و هم آخرت را.

ـ دو باغ سرسبز و پرآب (مُدْهَامَّتَان‏)

به نظر آقای وینز (مُدْهَامَّتَان) ( الرحمن/۶۴) به معنای ‏ «دو باغ سرسبز و پرآب» است. وی می‌نویسد: «در توصیفی طولانی از بهشت، یک‌بار به کلمه‌ای اشاره می‌شود که به معنای «دو باغ سرسبز و پرآب» است» (Waines, «Agrigulture and Vegetation»,۱/۴۱).

بررسی و نقد

با بررسی کتب لغت مختلف مشخص می‌شود که نویسنده در ترجمه واژه (مُدْهَامَّتَان) (الرحمن/۶۴) دچار اشتباه شده است؛ زیرا همه لغویان (مُدْهَامَّتَان) را به باغ‌های سبز تیره که از سبزی به سیاهی می‌ماند، ترجمه کرده‌اند (فراهیدی، کتاب العین، ۴/۳۱؛ راغب اصفهانی، المفردات،۳۲۰؛ ابن منظور، لسان العرب، ۱۲/۲۰؛ طریحی، مجمع البحرین، ۶/۶۵؛ قرشی، قاموس قرآن، ۲/۳۶).

این نیز شاهد دیگری بر کم‌دقتی نویسنده در ترجمه آیات است. شایسته است یک قرآن پژوه ابتدا ترجمه دقیقی از آیات داشته باشد، سپس به فهم مراد قرآن بپردازد. اگرچه ممکن است با دید سطحی گفته شود، هر دو ترجمه یکی است، ولی با دقتی که شایسته تفسیر قرآن است، ترجمه بیان شده از سوی آقای وینز، ترجمه‌ای دقیق و پسندیده نیست.

ـ گیاهان روئیده در جهنم

آقای وینز دو واژه «اَثل» و «سِدر» را دو گیاه روئیده شده در جهنم می‌داند و می‌نویسد: «دو کلمه «سِدر» و «اَثل» برای اشاره به گیاهان روییده شده در جهنم به کار می‌رود» (Waines, «Agrigulture and Vegetation»,۱/۴۱).

بررسی و نقد

کلمه «اَثل» یک بار در قرآن آن هم در آیه ۱۶ سوره سبأ به کار رفته است. خداوند می‌فرماید: (فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنَا عَلَیهِمْ سَیلَ الْعَرِمِ وَبَدَّلْنَاهُم بِجَنَّتَیهِمْ جَنَّتَینِ ذَوَاتَی أُکُلٍ خَمْطٍ وَأَثْلٍ وَشَی‏ءٍ مِن سِدْرٍ قَلِیلٍ) (سبأ/۱۶)؛ «و [لى‏] روى گرداندند و سیل ویرانگر برآنان فرستادیم و دو باغستان آنان را به دو باغى مبدّل ساختیم که داراى میوه‏هاى تلخ و [درختان‏] شوره گز و چیزى اندک از [درخت‏] سِدْر بود».

قوم سبأ پس از رویگردان شدن از خداوند و ناسپاسی به نعمت‌های حضرت حق، مورد خشم و غضب الهی واقع شدند و سیل ویران کننده‌ای، باغ‌های پربرکت و ارزشمند آنان را به دو باغ بی ارزش با درختان بی ثمر تبدیل نمود. بررسی تفاسیر نشان می‌دهد کلمه «اَثل» که در آیه مذکور به کار رفته، به معنای درخت شوره گز است که یک درخت دنیایی و شناخته شده برای مردم آن منطقه بوده است. کلمه «سِدر» دو بار در قرآن به کار رفته که در آیه ۱۶ سوره سبأ به معنای یک درخت بی ارزش دنیایی و در آیه ۲۸ سوره واقعه به معنای یک درخت بهشتی ـ درست برخلاف آنچه نویسنده مقاله گفته است ـ اشاره دارد (طبرى، جامع البیان، ۲۲/۵؛ طبرسی، مجمع البیان، ۸/۶۰۵؛ ابن‌کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، ۶/۴۴۹؛ شبّر، تفسیرالقرآن الکریم، ۱/۴۰۷؛ طباطبایی، المیزان، ۱۶/۳۶۴؛ میرزا خسروانى، تفسیرخسروى‏، ۷/۸۱).

نتیجه

بررسی و نقد مدخل «کشاورزی و گیاهان» نشان می‌دهد که نویسنده آن بسیاری از اصطلاحات و لغات قرآنی مربوط به کشاورزی و گیاهان را همراه با معانی آنها در پژوهش خود آورده است. وی در این پژوهش از آیات قرآن استفاده فراوان به عمل آورده و تقریباً برای هر مطلبی به آیه‌ای از قرآن استناد کرده است. میزان دقت نویسنده در ترجمه و فهم آیات قرآن اندک است. این امر باعث شده در برخی موارد دچار اشتباه و کج فهمی گردد. شایسته است یک قرآن پژوه ابتدا ترجمه دقیقی از آیات داشته باشد، سپس به فهم مراد قرآن بپردازد.

فهرست منابع

ابن عجیبه، احمد بن محمد، البحرالمدید فى تفسیرالقرآن المجید، قاهره‏، بی نا‏، ۱۴۱۹ق.‏
ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم‏، غریب القرآن، بی جا، بی نا، بی تا.
ابن کثیردمشقى، اسماعیل بن عمرو، تفسیرالقرآن العظیم، بیروت‏، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
‏ابن منظور، محمد بن مکرم‏، لسان العرب‏، بیروت‏، دارصادر، ۱۴۱۴ق.
‏راغب اصفهانى، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن‏، بیروت، بی نا، ‏۱۴۱۲ق.
‏شبّر، سید عبدالله‏، تفسیرالقرآن الکریم، بیروت، دارالبلاغه للطباعه و النشر، ۱۴۱۲ق.
‏شوکانى، محمد بن على‏، فتح القدیر، دمشق، دار ابن کثیر، ۱۴۱۴ق.
‏شیبانى، محمد بن حسن، ‏نهج البیان عن کشف معانى القرآن‏، تهران‏، بنیاد دایرهالمعارف اسلامى‏، ۱۴۱۳ق.
طباطبایى، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۷ق.
طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان لعلوم القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
‏ طبرى، ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن‏، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۱۲ق.
طریحى، فخرالدین‏، مجمع البحرین‏، تهران،‏ کتابفروشى مرتضوى،‏ ۱۳۷۵ش.
‏ طوسى، محمد بن حسن، التبیان فى تفسیرالقرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربى، بی تا.
فراهیدى، خلیل بن احمد، کتاب العین‏، قم،‏ انتشارات هجرت، ۱۴۱۰ق.
‏ قرشى، سید على اکبر، قاموس قرآن‏، تهران‏، دار الکتب الإسلامیه، ۱۳۷۱ش.
‏ قرطبى، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو، ۱۳۶۴ش.
قمى، على بن ابراهیم‏، تفسیرالقمى‏، قم،‏ دارالکتاب‏، ۱۳۶۷ش.
‏ مکارم شیرازى، ناصر، تفسیرنمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیه، ۱۳۷۴ش.
‏ ملاحویش آل غازى، عبدالقادر، بیان المعانى‏، دمشق،‏ مطبعه الترقى،‏ ۱۳۸۲ق.
‏ میرزا خسروانى، على رضا، تفسیرخسروى‏، تهران،‏ انتشارات اسلامیه، ‏۱۳۹۰ق.
‏ نیشابورى، محمود بن ابوالحسن‏، إیجازالبیان عن معانی القرآن‏، بیروت‏، دارالغرب الاسلامى‏، ۱۴۱۵ق‏.
Mir, Mustansir, «Bread», Encyclopaedia of The Qurān, Leiden, Brill, 2001.
Waines, David, «Agrigulture and Vegetation», Encyclopaedia of The Qurān, Leiden, Brill, 2001.
—————-, «Carrion», Encyclopaedia of The Qurān, Leiden, Brill, 2001.
—————-, «Date Palm», Encyclopaedia of The Qurān, Leiden, Brill, 2001.
—————-, «Famine», Encyclopaedia of The Qurān, Leiden, Brill, 2002.
—————-, «Food and Drink», Encyclopaedia of The Qurān, Leiden, Brill, 2002.
—————-, «Grasses», Encyclopaedia of The Qurān, Leiden, Brill, 2002.
—————-, «Honey», Encyclopaedia of The Qurān, Leiden, Brill, 2002.
—————-, «Milk», Encyclopaedia of The Qurān, Leiden, Brill, 2003.
—————-, «Sustenance», Encyclopaedia of The Qurān, Leiden, Brill, 2006.
—————-, «Tree(s)», Encyclopaedia of The Qurān, Leiden, Brill, 2006.

—————-, «Weather», Encyclopaedia of The Qurān, Leiden, Brill, 2006

دکتر حسن رضایی هفتادر: استادیار دانشگاه تهران.

مهدی همتیان: کارشناسی ارشد تفسیر و علوم قرآن.

مجله قرآن و علم شماره ۱۱٫