3

چه کسی می‌تواند حاکمان را متهم کند؟

  • کد خبر : 207716
  • ۰۵ دی ۱۳۹۵ - ۱۴:۱۹

در این مسیر اتهاماتی متوجه حاکم یا حاکمان می‌شود که در تاریخ سیاسی اسلام، تا وقتی که هنوز جاهلیت بازنگشته بود، رایج بود. پس از بازگشت جاهلیت در لباس اسلام، شلاق و شمشیر زبان‌ها را در کام نشاند. براساس چنین بینشی سرشار از آزادگی، انقلاب شکل گرفت، به پیروزی رسید و برقرار شد.

 احمد توکلی*

آیا پیش از اثبات قضایی تخلف یا جرم مسئولی می‌توان وی را در علن متهم کرد؟ یا تنها پس از رسیدگی قضایی و طی همه مراحل، حکم دادگاه ملاکِ نسبت دادن امری به او است؟ و اساساً قبل از حکم دادگاه صالح کسی حق ندارد مسئولی را به ضعف، تخلف و یا جرمی متهم سازد؟

قوه مجریه در عمل، قدرت حکومت را در بالاترین سطح در دست دارد. گرچه قوه قضاییه سرِجمع قدرت قوه اجرایی را ندارد، نوعی از قدرت در آن متمرکز  است که قوه مجریه در اموری مقهور آن است. در فلسفه سیاسی اسلام نظارت عمومی بر قدرت، حق، بلکه تکلیف احاد مردم شناخته شده است (وجوب امر به معروف و نهی از منکر، اصل ۸ قانون اساسی).

خیرخواهی نسبت به حاکم تکلیف مردم است (النصیحه لائمه المسلمین- النصیحه فی‌المشهد والمغیب). انجام این تکالیف بعضاً‌ با نقد علنی ملازمه دارد. در این مسیر اتهاماتی متوجه حاکم یا حاکمان می‌شود که در تاریخ سیاسی اسلام، تا وقتی که هنوز جاهلیت بازنگشته بود، رایج بود. پس از بازگشت جاهلیت در لباس اسلام، شلاق و شمشیر زبان‌ها را در کام نشاند. براساس چنین بینشی سرشار از آزادگی، انقلاب شکل گرفت، به پیروزی رسید و برقرار شد.

علاوه بر نظارت عمومی مذکور که صاحبان قدرت را به پاسخگویی در برابر عامه مردم وامی‌دارد، قانون اساسی به نمایندگان مردم، در اشکال متنوعی حق نظارت بخشیده است. اعمال این نظارت‌ها علنی و در معرض آگاهی مردم صورت می‌گیرد (اصل ۶۹). انواع این نظارت‌ها و ملازمه آنها با توجه اتهام به مسئولان و در منظر و مسمع عموم، به استناد قانون اساسی و قانون آئین‌نامه داخلی مجلس (محکم‌ترین قانون عادی که رای دو سوم حاضران در مجلس به تصویب و به تأیید شورای نگهبان می رسد، اصل ۶۵) از این قرار است:

۱٫ آزادی در اظهار نظر
نمایندگان در ایفای وظایف نمایندگی در اظهارنظر و رای آزاداند و نمی‌توان آنان را به خاطر رای یا نظری که در ایفای وظایف اظهار کرده‌اند تعقیب و توقیف کرد(اصل ۸۶) و می‌توانند در همه مسائل داخلی و خارجی اظهارنظر کنند (اصل ۸۴). جنابعالی به تفسیر شورای محترم نگهبان استناد کرده­اید که اگر اظهار نظر نماینده متضمن جرمی مانند افتراء و نشر اکاذیب نباشد او مصون از تعقیب و توقیف است وگرنه مستحق تعقیب و توقیف خواهد بود. مگر برای افراد عادی غیر از این است؟ چنان­چه معنای اصل ۸۶ این باشد که اگر اظهار نظر نماینده به هیچ جا برنخورد وی تعقیب نخواهد شد، دیگر به گفتن نیازی بود؟ همه افراد در این مصونیت شریک­اند. اگر چنین باشد اصل ۸۶ مهمل نمی­شود؟ در حالی که اصل مذکور نص و بی نیاز از تفسیر به نظر میرسد. در واقع این مصونیت از تعقیب برای حسن اجرای وظیفه خطیر نمایندگی مردم ضرورت دارد وگرنه اگر نمایندگان در ابراز اخبار مهمی که به آن اعتماد کرده اند، و یا بیان ارزیابی عملکرد مسئولان و حاکمان که با تلاش عرفی منطقی حاصل شده است، نگران تعقیب و توقیف باشند آنگاه مجلس می­تواند خانه ملت باشد؟ اخبار یا نظراتی که در مقام انتقاد یک نماینده ابراز می­شود ممکن است ناراست یا نادرست باشد به همین دلیل آن مصونیت برای نمایندگان به رسمیت شناخته شده است تا نماینده متهم به نشر اکاذیب یا افتراء نشود. البته اظهار نظر با توهین به معنای حقوقی کلمه ملازمه­ای ندارد تا نماینده بتواند به استناد این اصل خود را مصون بشمارد.

۲٫ تذکر
ماده ۲۰۸ آئین نامه داخلی مجلس مقرر کرده است: “در کلیه مواردى که نماینده یا نمایندگان مطابق اصل هشتاد و هشتم (۸۸) قانون اساسى، از رئیس جمهور یا وزیر درباره یکى از وظایف آنان حق سؤال دارند، مى‏توانند درخصوص موضوع موردنظر به رئیس‌جمهور و وزیر مسؤول کتباً تذکر دهند. هیات رئیسه خلاصه تذکر را در جلسه علنی قرائت … می‌کند”. بدیهی است که تذکر عموماً نسبت به کاستی‌‌ها و تخلفات است و بسیاری از اوقات نسبت به نحوه اجرای قانون، نادیده گرفتن قانون یا قانون‌شکنی است. حال اگر نماینده ای مسئولی را متهم به قانون شکنی کرد، آیا با این استدلال که قانون شکنی جرم ­انگاری شده و برایش در قانون مجازات اسلامی مجازات مقرر شده است، میتوان تذکردهنده را به جرم افتراء به دادگاه کشاند؟ در آن صورت کدام نماینده ای می­تواند به وظیفه تذکر قیام کند؟

۳٫ سوال
هر نماینده حق سوال از وزراء یا یک چهارم نمایندگان حق سوال از رئیس جمهور را دارند(اصل ۸۸). سئوال ابتداء در کمیسیون ذیربط بررسی و نتیجه در جلسه علنی قرائت می‌شود و پس از طرح سئوال نماینده و پاسخ وزیر، مجلس نسبت به آن اظهار رای می‌کند (ماده ۲۰۹). این مسیر بدین معناست که ممکن است کمیسیون و مجلس اتهام ضعف، کاستی، تمرد یا قانون‌شکنی، سوءاستفاده از قدرت و حتی سوءاستفاده مالی دولتیان را که در سوال نماینده یا نمایندگان آمده، برای بار دوم و سوم تسجیل کنند. و اگر سه بار مجلس سوالات را وارد تشخیص دهد، وزیر در مقابل استیضاح قرار می‌گیرد (ماده ۲۱۰). در تمام این مسیر بدون طی مراحل قضایی وزیر ممکن است به ارتکاب افعالی متهم شود که جرم باشد، ولی کسی تعقیب نمی­گردد.

۴٫ تحقیق و تفحص
مجلس حق تحقیق و تفحص در تمام امور کشور را دارد (اصل ۷۶). در باره قوه قضاییه تنها پرونده های جریانی قضایی و امور ماهیتا قضایی از تحقیق و تفحص مثتثنی شده است(تبصره ۷ ماده ۲۱۴). یک نماینده می‌تواند از مجلس تحقیق و تفحص در همه امور، از جمله نحوه مدریت رئیس محترم قوه و جنابعالی! را تقاضا کند. تحقیق و تفحص معمولا در پی طرح اتهاماتی علیه یک یا چند مسئول پیش می آید. کمیسیون ذیربط درباره ضرورت آن اظهار نظر می‌کند. مجلس نسبت به گزارش کمیسیون تصمیم می‌گیرد. توجه می‌فرمایید که تا اینجا اتهام ممکن است سه بار تحکیم شود و همه موارد آن به گوش مردم برسد. در این مسیر، گزارش کمیسیون خارج از نوبت در دستور هفته بعد مجلس قرار می‌گیرد، متقاضی تحقیق و تفحص و سخنگوی کمیسیون در صحن در لزوم آن بحث می‌کنند و مجلس اظهار رای می‌کند، بدون آنکه در این مرحله متهم (مسئول دستگاه ذیربط) در صحن دفاعی بکند (ماده ۲۱۴). اگر مجلس رای داد، کمیسیون مربوط، مامور تشکیل هیات تحقیق و تفحص می‌شود. هیات گزارشش را به کمیسیون می‌دهد، کمیسیون پس از بررسی، گزارش خویش را تقدیم مجلس می‌نماید. این گزارش در دستور هفته بعد مجلس قرار می‌گیرد و سخنگوی کمیسیون آن را در جلسه علنی قرائت می‌کند (ماده ۲۱۴). کمیسیون موظف است همزمان با ارائه گزارش نهائی به هیأت‌رئیسه، کلیه اسناد، مدارک و پرونده‌های تحقیق و تفحص و یک نسخه‌ از گزارش نهائی را به کمیسیون اصل نودم(۹۰) قانون اساسی جهت اقدام قانونی و نیز حفظ و بایگانی اسناد ارسال نماید. تنها در این مرحله مسئول متهم پیش از رای گیری در مجلس، به دفاع از خود می­پردازد.

اگر تعقیب قضایی ضرورت داشته باشد، هیات رئیسه مجلس پرونده را به قوه قضاییه یا مرجع رسیدگی به تخلفات اداری ارجاع می‌دهد. به روشنی آشکار است که کار مرجع سیاسی برای رسیدگی به اتهام مسئولان که عمدتاً علنی انجام می‌شود، جدای از کار مرجع قضایی است. علنی بودن در اینجا حداقل به معنای پخش مستقیم انتقادات و اتهامات از صدای جمهوری اسلامی ایران و انتشار در روزنامه رسمی است (اصل ۶۹ قانون اساسی).

۵٫ استیضاح وزیران
ده نماینده می‌توانند وزیر یا هیات وزیران را استیضاح کنند. استیضاح مرحله‌ای است که ممکن است به مجازات سیاسی و حیثیتی منجر شود. اگر مجلس به استیضاح رای داد، وزیر یا هیات وزیران عزل می‌شوند و نمی‌توانند در کابینه‌ای که بلافاصله تشکیل می‌شود عضویت داشته باشند. در واقع نه تنها عزل، بلکه محرومیت بعدی نیز هست. اذعان می­فرمایید که در یک استیضاح بسیاری از عیوب که برخی نیز ممکن است جرم باشد، به وزیر یا هیأت وزیران نسبت داده می­شود ولی خبرگان قانون اساسی و شورای نگهبان این مسائل را به عنوان جزیی از انجام وظیفه تلقی کرده­اند. تاکنون هم سابقه نداشته است که مثلا نماینده­ای به این دلیل که در استیضاح حرفی زده که بعدا خلافش روشن شده به اتهام نشر اکاذیب تعقیب شده باشد.

۶٫ سئوال از رئیس جمهور
بر اساس مواد ۲۱۲ و ۲۱۳ قانون آئین­نامه داخلی، یک چهارم نمایندگان می­توانند از رئیس جمهور در باره وظائف و اختیاراتش سئوال کنند و نیم ساعت تمام در معرض آگاهی مردم، از خودشیفتگی، ناتوانی، عدم استقلال رای، تاثیرپذیری از فردی خاص، رفیق بازی، رانت خواری، سوءاستفاده مالی، خروج از ولایت، عدم اجرای قانون، نقض قانون و حتی تجری نسبت به قانون او داد سخن بدهند. و” چنانچه اکثریت نمایندگان حاضر در جلسه از پاسخ رئیس‌جمهور به سؤالی قانع نشده باشند و موضوع مورد سؤال، نقض قانون و یا استنکاف از قانون محسوب شود، آن سؤال به قوه قضائیه ارسال می‌شود.” یعنی قبل از آن که امری در دادگاه مطرح شود نمایندگان ملت رئیس جمهور مملکت را بدان متهم می کنند، در صدد اثبات آن برمی­آیند، اکثریت نمایندگان با رای خویش آن اتهامات را اثبات شده اعلام می­نمایند. اتهاماتی که ای بسا برخی از آن ها یا تمامشان بعدا در دادگاه ثابت نشود و رئیس جمهور از آن­ها مبرا اعلام گردد.

۷٫ استیضاح رئیس جمهور
با ترتیباتی که در مواد ۲۳۱ تا ۲۳۵ آئیننامه مجلس آمده است مجلس می­تواند رای به عدم کفایت رئیس جمهور بدهد تا راه برای عزل وی، بر اساس اصل ۱۱۰ قانون اساسی فراهم شود. البته هر نماینده به تنهایی می­تواند در باره بی­کفایتی رئیس جمهور و ضعف­های دیگرش اظهار نظر کند ولی برای آن که کار به عزل بکشد باید تمام تشریفات مذکور در مواد سابق الذکر انجام شود. چه اتهامی بالاتر از استیضاح دومین مقام رسمی کشور و چه مجازاتی بزرگتر از بی‌کفایتی برای یک رجل مذهبی سیاسی. همه این مراحل در معرض آگاهی مستقیم مردم انجام می‌گیرد. این کار ممکن است با ایراد اتهاماتی همراه باشد که در شرایط عادی و برای غیر نماینده قابل تعقیب باشد.

۸٫ کمیسیون اصل نود
فراتر از تمامی موارد مهم یادشده، برای اعمال نظارت مرجع سیاسی که در آن صریح‌ترین اتهامات از ناکارآمدی و سوء تدبیر تا سوءاستفاده مالی یا قانون‌شکنی قابل طرح است و اکثراً نیز اتفاق می‌افتد، اجرای اصل نود قانون اساسی است که مجلس را ملجاء شکایات مردم از سوء کارکرد سه قوه قرار داده است. مجلس برای اجرای این اصل در سال ۱۳۶۵ قانونی تصویب کرد که به تأیید شورای نگهبان نیز رسیده­است. بر اساس آن قانون، کمیسیونی با اختیارات وسیع در بازرسی، استعلام و استنطاق تشکیل شده است. گزارش کمیسیون اصل نود، طبق نص قانون اساسی، در آنجا که مربوط به عموم باشد، از صحن علنی قرائت (و در نتیجه از صدا مستقیماً پخش) می‌شود و رسانه‌ها اعم از صدا و سیما و روزنامه‌ها به شرط عدم تغییر گزارش می‌توانند آن را منتشر کنند (ماده ۸ قانون نحوه اجرای اصل نودم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مصوب ۱۳۶۵) این کمیسیون، علاوه بر اختیار متهم ساختن قوه مجریه، قوای مقننه و قضاییه را نیز می‌تواند متهم سازد و با بررسی‌هایش  احراز اتهام کند و به اطلاع عموم برساند. علاوه بر این مرحله سیاسی که آثار اجتماعی بسیاری دارد و ممکن است مجازات­هایی را متوجه متهمان بکند، اگر تخلف یا جرم محتاج رسیدگی قضایی هم‌ باشد، کمیسیون از دادگاه صالح تقاضا می‌کند و دادگاه موظف است خارج از نوبت رسیدگی و نتیجه را به کمیسیون گزارش کند (تبصره ماده ۵ ماده قانون).

۹٫ حق مصرح در ماده ۲۳۶ قانون آیین‌نامه داخلی مجلس
علاوه بر موارد سابق‌الذکر ، ماده ۲۳۶ آیین نامه داخلی ده نماینده یا هر کمیسیون را ذیحق می‌داند که «عدم رعایت شئونات، نقض یا استنکاف از اجرای قانون، یا اجرای ناقض قانون توسط رئیس جمهور و یا وزیر و یا مسئولان دستگاه‌های زیر مجموعه آنان را» اعلام نمایند. هیات رئیسه موظف است بلافاصله موضوع را به کمیسیون ارجاع دهد کمیسیون ده روزه رسیدگی می‌کند و «در صورت وارد بودن، با اظهارنظر صریح» به مجلس گزارش می‌دهد. باز هم اتهام مسئولان کوچک و بزرگ در معرض آگاهی مستقیم مردم. اتهام قانون شکنی ، اتهامی که کمیسیون بر آن صحه می‌گذارد. اگر مجلس نیز موارد اتهامی را تایید کرد، موضوع برای رسیدگی خارج از نوبت و بدون تشریفات دادرسی به قوه قضاییه ارجاع می‌شود( تبصره ۱ همان ماده).

۹٫ گزارش تفریغ بودجه سالانه
بر مبنای اصل ۵۵ قانون اساسی، دیوان محاسبات به کلیه موارد دخل و خرج دولت و هر نهادی که به هر نحو از بودجه کل کشور بهره‌مند است رسیدگی ‌می‌کند و «گزارش تفریغ بودجه هر سال را به انضمام نظرات خود به مجلس شورای اسلامی تسلیم می‌نماید. این گزارش باید در دسترس عموم گذاشته شود.» بر اساس ماده ۳۶ قانون دیوان محاسبات مصوب سال ۱۳۶۱، تأیید گزارش نهایی برای مجلس، وظیفه هیات عمومی دیوان محاسبات است. این هیات متشکل از مستشاران دیوان است. علاوه بر رئیس دیوان، حداقل ۱۶ مستشار از ۲۴ مستشار دیوان باید در جلسه هیات حاضر باشند. دادستان دیوان نیز بدون حق رای می‌تواند شرکت کند. دادسرای  دیوان پس از اعلان عمومی گزارش تفریغ، به موارد تخلف ذکر شده در گزارش نهایی تفریغ، رسیدگی قضایی می‌کند. در مرحله نهایی شدن گزارش تفریغ تمامی موارد تخلف از حیث قضایی غیرنهایی است ولی از حیث تفریغ نهایی و قابل اعلان برای مردم است. در واقع قانون گزار یکبار دیگر متهم کردن مسئولان را از نظر رعایت قوانین و مقررات مالی لازم شمرده است، بدون آنکه به اتهامات رسیدگی قضایی شده باشد!  در این امر مسئولان هر سه قوه یکسان­اند. به وضوح آشکار است که حساسیت بودجه و دخل و تصرف در اموال عمومی چنان بالا تلقی شده که برای اصلاح تخلفات احتمالی هم، چنین ساز و کار کوبنده‌ای برقرار گشته است. حق دفاع در برابر گزارش تفریغ، بعداً ضمن رسیدگی در دادسرای دیوان به رسمیت شناخته شده است، نه حتی در صحن علنی.

با در نظر گرفتن این همه اختیار برای نماینده و نمایندگان (در نصاب های مختلف) و مجلس اذعان می شود کرد که خبرگان قانون اساسی چنان به مهار قدرت حساس بوده ­اند که به ­رغم حرمت اشخاص، اجازه ایراد اتهام به صاحبان قدرت را پیش از رسیدگی قضایی به نماینده، نمایندگان و مجلس(حسب مورد)داده ­اند. این نحوه برخورد قانون اساسی آثار و برکات زیادی دارد. از آن جمله است:

–         اثر پیشگیرانه از قانون گریزی و قانون شکنی و پایمال شدن حقوق ملت

–         رشد آگاهی سیاسی مردم

–         افزایش مشارکت‌های فردی و گروهی مردم در سرنوشت سیاسی کشور

–         افزایش نگرانی از مواخذه در افراد مستعد سوءاستفاده

که همه این‌ها به مهار قدرت و سیر آن در مجاری حق و عدل کمک می‌کند.

*نماینده ادوار مجلس و رئیس سازمان دیده‌بان شفافیت و عدالت

خبرآنلاین

لینک کوتاه : https://ofoghnews.ir/?p=207716

برچسب ها

نوشته های مشابه

ثبت دیدگاه

مجموع دیدگاهها : 0در انتظار بررسی : 0انتشار یافته : ۰
قوانین ارسال دیدگاه
  • دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط تیم مدیریت در وب منتشر خواهد شد.
  • پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
  • پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.

آمار کرونا
مجموع مبتلایان در جهان
آخرین بروزرسانی در:
مبتلایان

فوتی‌ها

بهبود یافته‌ها

موارد فعال

مبتلایان امروز

فوتی‌های امروز

موارد بحرانی

کشورهای تحت تأثیر