عمارت خسروآباد بنایی تاریخی مربوط به سال ۱۲۲۳ هجری قمری است که توسط ، حاکم کردستان در مساحت ۶ هزار مترمربع ایجاد شده است.
در دوره قاجار نظریات گوناگونی در خصوص این بنای عظیم و مقر حکومتی کردستان وجود دارد بطوریکه بعضی صاحب‌نظران قسمت شرقی بنا را که قصر نامیده شده مربوط به دوران زندیه و توسعه و تکمیل آن را مربوط به امان‌الله خان اردلان می‌دانند.
باغ عمارت خسروآباد افزون بر دو بخش اصلی یعنی قصر سلطنتی با ورودی ستون‌دار در بخش غربی و ساختمان شرقی با غلام گردش‌ها و ایوان ستون‌دار مشرف بر صحن عمارت و فضای بیرونی بنا دارای فضاهای دیگری چون حمام، اتاق قاپچیان یا قاپوچی یعنی حاجب و دربان و خدمتکاران است.
تالار تشریفات بنا مربوط به اواخر دوره زندیه و تفرجگاه تابستانی خسرو خان اول اردلان بوده است، همزمان با این قصر طبقه اول ورودی برج بارول که محل نگهبانان قصر بوده بنا شده است.
در دوره قاجار سردر ورودی عمارت خسروآباد که غلام‌گردش گفته می‌شود به عمارت اضافه شده است که کاربری آن معمولا برگزاری جلسات حکومتی بوده و محلی برای مهمانی‌ها بوده است.
براساس مطالعات انجام شده ساخت حیاط اندرونی، مطبخ و اسطبل عمارت نیز مربوط به دوره قاجار بوده است.
تزئینات معماری این بنا شامل گچبری، آجرکاری، اروسی‌های زیبا و حوض چلیپا شکل داخل عمارت است.
آنچه که بر اساس وضعیت ظاهری و ترکیب بنای خسروآباد قابل تامل است، هم به نوع بودن بافت و ترکیب مصالح و سبک مشترک قصر، آشپزخانه، حمام و اسطبل به انضمام دیوارهای حفاظ شرقی غربی و جنوبی است که مربوط به یک دوره است.
سبک اروسی‌های موجود در قصر تفاوت قابل توجهی با قسمت شرقی بنا دارد به گونه‌ای که تزئینات بخش غربی با آجر و در قسمت شرقی و سر درب بیشتر از گچبری استفاده شده است.
از پله‌های عمارت بالا که می‌روی در طبقه سوم عمارت حوض زیبایی در وسط اتاقها جلوه‌نمایی می‌کند، حوشی که به گفته راهنمای حاضر در عمارت، شبیه چشم در حال ریختن اشک است.
کچ‌بری‌های این قسمت نیز مربوط به دوران زندیه و با شیوه بسیار زیبایی ساخته شده است، ستون‌های اطراف نیز با این مفهوم که از سختی‌ها بگذرید به تخت پادشاهی می‌رسید با گل‌های زیبا آذین بسته شده است.
از چند پله بالا می‌رویم وارد اتاق‌هایی که هر کدام به نوعی به هم راه دارند می‌شویم، حیاط عمارت در پشت قاپ شیشه‌ای پنجره‌ها جلوه نمایی خاصی دارد، زیبایی حوض صلیبی وسط حیاط در این قسمت از ساختمان بهتر دیده می‌شود.
کشیده شدن گچبری دایره‌ای شکل بر روی دیوار عمارت در کنار درب دوم نظرمان را به خود جلب می‌کند در مورد این دایره از راهنما که می‌پرسیم می‌گوید: این دایره محل نصب آیینه است.
نصب آئینه در این مکان در زمان تابش نور خورشید نور را به آب حوض و نور منعکس شده به اتاقها انعکاس داده می‌شود…
پله‌های مارپیچ
شرط رسیدن به اتاق خسروخان و همسرش بالا رفتن از ۱۵ پله مارپیچی بوده است، اتاقی که بجز مستوره اردلان کسی حق رفتن به آن را نداشته است.
برای ورود به اتاق مستوره اردلان باید کمی سرت را پائین بیاوری که به گفته راهنما این کار برای ادای احترام به مستوره اردلان بوده است.
درب دیگر در اتاق وجود دارد و مستوره هر زمان که قصد ورود به اتاق خسروخان و همسرش را داشته از طریق همین در وارد می‌شده است.
اروسی‌های زیبا و شومینه کوچک از دیگر قسمت‌های این عمارت است که هرچند الان گرد تاریخ بر سیمای آن سنگینی می‌کند اما زیبایی و اقتدار خود را همچنان حفظ کرده است.
حوض بزرگ صلیبی شکلی
حوض بسیار بزرگ صلیبی شکلی نیز در وسط این مجموعه بر زیبایی آن افزوده است که در نوع خود بی‌نظیر است.
طاق بزرگ سر درب اصلی باغ خسرو آباد روبروی مقبره شرف‌الملک و درب اصلی بنا که از ۴ تکه بزرگ تنه درخت گردو به سبک دروازه‌های قلعه‌های حکومتی ساخته شده رو به حوض مرمری مربع شکل عمارت واقع شده است.
نمای شرقی بنا از آجر و گچبری‌های زیبا تزیین شده، اما بخش‌های دیگر آن از آجر و به شکل ساده‌تری ساخته شده‌اند.
مهم‌ترین سند این بنای تاریخی کتیبه سنگی است که اسم فتحعلی شاه قاجار و والی کردستان امان‌الله خان در تاریخ ۱۲۲۳ ه.ق بر روی آن حک شده و در قالب یک شعر متعلق به خرم‌کردستانی تمام تاریخچه بنا بر روی آن نگاشته شده است.
در زمان ساخت و تاسیس کاخ خسرو آباد دژ حکومتی سنه در مرکز شهر همچنان مقر حکومتی سیاسی و نظامی باقیمانده و اعتبار خود را از دست نداد. اگر چه بعد از مدتی عمارت خسرو آباد بعنوان مقر حکومت مورد استفاده قرار گرفت، اما بیشتر به عنوان محل تشریفات و استقبال از شاهان و محل اقامت والیان اردلان مورد استفاده بود، بصورتی که مراسم عروسی حُسن جهان تنها دختر فتحعلی شاه قاجار با خسروخان پسر امان‌الله‌خان در سال ۱۲۳۲ هجری قمری در این کاخ برگزار شد.
خواستگاری از دختر فتحعلی شاه قاجار توسط امان‌الله‌خان در سال ۱۲۳۲ برای پسرش خسروخان که بیشتر با جنبه سیاسی صورت گرفت و زندگی مستوره اردلان به عنوان نخستین زنی مورخ و تاریخ نویس جهان که جزو شاعران بزرگ و برجسته است دو اتفاق مهم تاریخی در این بنا بوده که موجب شهرت بیش از پیش آن در بین مردم شده است.
این بنای تاریخی از آن تاریخ به بعد در اختیار خاندان «صادق وزیری» قرار گرفت و از آن زمان تا حدود ۵۰ سال پیش چندین بنا با سبک‌های مختلف دوره قاجار و پهلوی در اضلاع مختلف این مجموعه ساخته شد که در شمال‌شرقی و شمال‌غربی و جنوب شرقی و جنوب غربی واقع شده‌اند.
عملیات مرمت عمارت خسروآباد از سال ۱۳۷۳ آغاز شده اما بیشترین مرمت و بازسازی بنا مربوط به سال ۱۳۷۹ است.
فارس/عملیات مقاوم‌سازی و بازسازی بنا با پیشرفت بسیار خوبی انجام گرفته و در حال حاضر نیز بحث زیباسازی درون آن در دستور کار میراث فرهنگی استان قرار دارد این بنای تاریخی با شماره ۱۴۹۱ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
امروز با گذشت سال‌ها از بسته شدن در عمارت حضور جمع زیادی از مردم بومی و مسافرانی که برای گذراندن تعطیلات نوروزی کردستان و سنندج را انتخاب کرده‌اند، نوای زندگی و خنده کودکانی که با دیدن ماهی‌ها و اردک‌های شناور در حوض صلیبی شادی می‌کردند فضای عمارت را آکنده کرده و زندگی را بعد از سال‌های سال در آن به جریان انداخته است.
عکس و گزارش: شیرین مرادی
