کشتی‌های اقیانوس پیما با کارکردهای تحقیقاتی از جمله نیازهای امروز کشورها برای مطالعه اقلیم دریا و نیز اجرای برنامه‌های علمی با هدف شناخت بیشتر از این اقلیم با رویکرد شناخت از ظرفیت‌های بی‌نظیر دریا در علوم مختلف همواره به عنوان یک اولویت مورد توجه کشورها قرار داشته است.
هم اینک و براساس آمارهای موجود ۶۰ کشور جهان که عمدتا از کشورهای توسعه یافته و دارای توانایی بالای علمی هستند، از کاوشگرها و اقیانوس پیماهای تحقیقاتی به منظور بررسی دریا استفاده می‌کنند به گونه‌ای که کاوشگرها توانسته‌اند، اطلاعات ذی‌قیمت و بی‌نظیری را در مورد اقیانوس‌ها، موجودات ساکن در آن، بستر دریا، شناسایی منابع غذایی دریایی، هیدروگرافی، ژئوتکنیک دریایی، بسترشناسی، تحقیقات محیط زیست دریایی و مشخصات عمومی آب‌های هر منطقه دریایی ارائه کنند.
با توجه به این کارکردها، در سند چشم‌انداز ۲۰ ساله کشور که از سوی مقام معظم رهبری ابلاغ شد، تاکید مقام معظم رهبری در قرار گرفتن ایران به عنوان سرآمد منطقه در حوزه‌های مختلف به خصوص در حوزه علمی، کارشناسان و متخصصان کشور در حوزه صنایع دریایی را بر آن داشت، ایران را از این فناوری بهره‌مند سازند و راه را برای تحقق عینی فرامین مقام معظم رهبری فراهم سازند و از این رو معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، در اقدامی منسجم کوشید با برنامه‌ریزی عملیاتی مدون نیازهای محققان و دانشمندان ایرانی را در این بخش شناسایی و برای برطرف کردن آن اقدام کند.
تولید نخستین اقیانوس پیمای کاوشگر با نام خلیج‌فارس، از اقداماتی بود که به صورت عملی برای تبدیل ایران به قطب علمی منطقه مورد توجه قرار گرفت و با حمایت ویژه معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و با همکاری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و سازمان صنایع دریایی کشور، فرآیند ساخت این کاوشگر برای تحقیق در آب‌های عمیق آغاز شد.
ضرورت‌های تولید کاوشگر اقیانوس‌پیما
هم اینک ۲٫۰۶ درصد درآمد ناخالصی ملی ایران از دریا تامین می‌شود که بخشی از این درآمد سهم نفت و گاز است و تنها یک درصد از درآمد احصا شده از منابع دیگر دریایی تامین می‌شود که این رقم، با توجه به حجم بالای دریا در کشور بسیار ناچیز است.
این در حالی است که در کشورهای پیشرفته دریا از سهم تولید ناخالص ملی بین ۷ تا ۱۰ درصد اثر گذاری و نقش آفرینی دارد.
استفاده سنتی از منابع دریا در آب‌های عمیق و نیز نبود اطلاعات کافی از این منابع سبب شده که سهم کمی از تولید ناخالص ملی کشور از دریا باشد، از این رو محققان کشورمان تلاش خود را برای شناخت بیشتر منابع دریایی در آب‌های عمیق سرزمینی و نیز فعالیت‌های تحقیقاتی در آب‌های بین‌المللی با استفاده از کاوشگرهای اقیانوس‌پیما دو چندان کردند.
ارائه تحلیل‌ها و داده‌های اطلاعاتی از منابع دریا و پایش لحظه به لحظه دریا و جمع آوری تغییرات رخ داده در این بخش و عرضه آن به دستگاه‌ها و ارگان‌های ذی ربط برای برنامه‌ریزی در این حوزه، از جمله ضرورت‌هایی بود که ساخت این کاوشگر اقیانوس‌پیما در آب‌های عمیق را به عنوان یک ضرورت مهم در صدر طرح‌های کلان و ملی در حوزه فناوری ایران قرار داد.
از سوی دیگر، تامین ابزارهای مورد نیاز برای انجام فعالیت‌های اقیانوس‌شناسی و تحقیقاتی در این حوزه از دیگر دلایل تولید این شناور در مقیاس ملی برای کشور بوده است که با تامین و بهره‌برداری آن در آینده، ایران به یکی از قطب‌های تحقیقاتی در منطقه تبدیل خواهد شد.
با توجه به این شرایط، اردیبهشت‌ماه سال ۹۰، فاز عملیاتی اجرای این پروژه آغاز و با گذشت سه سال از زمان آغاز آن، این طرح هم اینک ۸۰ درصد پیشرفت فیزیکی دارد و انتظار می‌رود تا پایان سال ۹۴ به بهره‌برداری کامل برسد.
ایران پیشتاز در غرب آسیا
از سوی دیگر، با توجه به اهتمام کشور در انجام فعالیت‌های تحقیقاتی و پژوهشی در حوزه دریا در منطقه غرب آسیا، ایران با همکاری سازمان علمی، آموزشی و فرهنگی ملل متحد(یونسکو) ماموریت یافت در حوزه دریای سرخ، خلیج‌فارس و دریای عمان به فعالیت‌های تحقیقاتی بپردازد که این موضوع نشان دهنده توانایی بالای محققان ایران برای فعالیت در این بخش است.
با ورود جدی محققان ایرانی به موضوع ساخت کاوشگر اقیانوس‌پیمای ایرانی در آب‌های عمیق، تلاش‌هایی برای استفاده از تکنولوژی مورد استفاده در طراحی و تولید شناورهای مشابه خارجی آغاز شد و در این راستا، به منظور طراحی کاوشگر خلیج‌فارس، استفاده از مشاوران ایتالیایی در دستور کار قرار گرفت اما، با بهانه جویی‌های غرب و خودداری مشاوران خارجی در همکاری با محققان داخلی، استفاده از توان نیروهای زبده داخلی مورد توجه بیشتری قرار گرفت و در نهایت بدون استفاده از مشاورهای خارجی، کار طراحی کاوشگر اقیانوس‌پیمای خلیج‌فارس به صورت کامل در ایران به انجام رسید و عملا تهدید تحریم غرب برای متخصصان ایرانی، به فرصتی برای محک توانایی و تخصص آنان تبدیل شد.
ویژگی‌های کاوشگر تحقیقاتی
این کشتی اقیانوس‌پیما قادر است تا عمق ۳ هزار متری از رسوبات کف دریاها و اقیانوس‌ها نمونه‌برداری کند و بسیاری از آنالیزها و آزمایش‌ها را نیز انجام دهد ضمن اینکه، طراحی، تولید قطعات و نیز استفاده از توان مهندسی داخلی و بومی‌سازی فناوری تولید را می‌توان مهمترین ویژگی این اقیانوس‌پیما دانست چرا که با نمونه‌های خارجی آن تفاوتی ندارد.
به گفته عباس نوبختی، مجری طرح ساخت اقیانوس‌پیمای خلیج‌فارس، بسیاری از بخش‌های این کاوشگر در داخل کشور ساخته شده و بخش‌هایی که از خارج کشور تامین می‌شود به دلیل نبود صرفه اقتصادی برای تولید بوده و نباید آن را به دلیل نداشتن تکنولوژی تولید دانست.
از این‌رو می‌توان مدعی بود که ساخت کاوش گر اقیانوس‌پیمای خلیج‌فارس، محصولی کاملا ایرانی و بومی است که از سوی متخصصان در مراحل پایانی ساخت قرار دارد.
وی با اشاره به اینکه هم اینک از نظر دانش فنی توانایی کافی در اجرای این پروژه‌های بزرگی در کشور وجود دارد، اظهار داشت: ویژگی‌های دینامیکی این شناور مشابه سایر شناورهای در حال استفاده در جهان است و از این نظر تفاوتی با دیگر شناورهای تحقیقاتی و اقیانوس پیماهای ساخته شده در غرب وجود ندارد که این موضوع را می توان افتخاری بزرگ برای کارشناسان و متخصصان فعال در این حوزه دانست.
به گفته مجری طرح ساخت کاوشگر اقیانوس پیمای خلیج فارس، این کاوشگر قادر است علاوه بر ماندگاری ۴۵ روزه در دریا، لایه های بسیار عمیق اقیانوس را مورد مطالعه خود قرار دهد که اینک شناورهای موجود در کشور قادر به انجام این کار نیستند.
مشخصات فنی کاوشگر اقیانوس پیما
کاوشگر اقیانوس پیمای خلیج‌فارس به طول تقریبی ۵۰ و عرض ۱۰ متر و با وزنی معادل ۹۰۰ تن و سرعت ۱۵ گره دریایی و ۱۲٫۵ گره برای گشت زنی از مهمترین طرح هایی است که اینک با بهره گیری از ۱۶ محقق و صرف ۱۰ هزار نفر ساعت نیرو به مراحل پایانی کار نزدیک می‌شود.
آزمایش‌های دامنه‌دار با هدف افزایش کارایی
به منظور آماده‌سازی این شناور برای وارد شدن به مراحل عملیاتی، فعالیت‌های تمرینی و آموزشی مستمر در چند سال اخیر انجام شده است به گونه‌ای که در انجام بزرگترین گشت اقیانوس‌شناسی خلیج فارس و دریای عمان که با شناور نیروی دریایی ارتش انجام شد، کسب تجارب گران‌بها و پرورش متخصصان و کارشناسان حرفه‌ای از اهم برنامه‌های آتی برای آغاز فعالیت‌های میدانی شناور تحقیقاتی اقیانوس پیمای خلیج فارس بوده است.
اعتبار اجرای طرح
بنا بر گفته مجری پروژه ساخت اقیانوس پیمای کاوشگر خلیج فارس، اعتبار در نظر گرفته شده از سوی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری برای اجرای این طرح را ۲۶۰ میلیارد ریال عنوان کرد و گفت: از این مبلغ تاکنون ۲۰۰ میلیارد ریال پرداخت شده است و مبلغ باقیمانده اعتبار طرح با تلاش و پیگیری‌های معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و مجری طرح از طریق معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری تامین خواهد شد
