آینده سیاست های خارجی اردن و متغیرهایی آن

اردن، نگهبان امین رژیم صهیونیستی
اردن به لحاظ سیاست خارجی، کاملا در اختیار آمریکا، رژیم صهیونیستی و غرب قرار گرفت و با عنوان نگهبان امین رژیم صهیونیستی در کرانه غربی تلقی شد و اجازه هیچ گونه فعالیتی به رزمندگان فلسطینی از خاک اردن نداد.

رویکرد و سیاست منطقه ای اردن همواره مد نظر بسیاری از تحلیل گران بوده است. در همین راستا اردن اخیرا با دادن اخطار به دختر صدام حسین مبنی بر عدم فعالیت سیاسی، اعتراف کرد که از برجسته‌ترین عناصر بعثی پذیرایی می‌کند. از سوی دیگر اردن به عنوان کشوری که از سوی آمریکا و عربستان حمایت می‌شود، نمی‌تواند در نقطه مقابل سیاست این کشورها درباره عراق قرار گیرد. در این بین نوشتار زیر به بررسی رویکرد منطقه ای و آینده سیاست های خارجی اردن می پردازد.

سیاست خارجی گذشته اردن

ملک حسین ۳۰ بار به اسرائیل مسافرت کرد و با رهبران رژیم صهیونیستی در دوره های بن گوریون ، اسحاق رابین ، شیمون پرز و موشه دایان ، آلون و خانم گلدامایر  یک سری مذاکرات پنهانی داشت. این مذاکرات، صرفا به خاطر نقش اردن در حفظ امنیت رژیم صهیونیستی بود. در آن زمان اردن به لحاظ اقتصادی بسیار ضعیف بود و درآمد چندانی نداشت، کمک هایی از امریکا، غرب و از سوی رژیم سابق ایران دریافت می کرد تا در مقابل این کمک های مالی، اجازه ندهد که فلسطینی ها بر ضد اسرائیل کاری انجام دهند.

سپتامبر سیاه سال ۱۹۷۰ شاهد اوج اختلافات ملک حسین، پادشاه وقت اردن، با رزمندگان فلسطینی به رهبری یاسر عرفات بود. حاصل سپتامبر سیاه، حمله ی ارتش سلطنتی ملک حسین به فلسطینی های ساکن در اردن با ۱۵۰۰۰ کشته از فلسطینیان ( این کشتار به سپتامبر سیاه معروف شد) بود. همان زمان ملک حسین تلاش داشت تا رهبران فلسطین را ترور کند، اما با وساطت جمال عبدالناصر، رهبر وقت مصر، اختلافات ملک حسین و یاسر عرفات و رهبران فلسطینی کاهش یافت و قرارداد صلحی میان ملک حسین و یاسر عرفات با حضور جمال عبدالناصر، رئیس جمهور وقت مصر، و رئیس جمهور وقت سودان و همچنین نماینده ی کویت امضا شد. از آن زمان به بعد ملک حسین اجازه هیچ گونه فعالیتی به رزمندگان فلسطینی علیه اسرائیل نداد. پس از مرگ ملک حسین، فرزندش ملک عبدالله دوم، به پادشاهی رسید و همان سیاست پدرش را ادامه داد. بنابراین اردن به لحاظ سیاست خارجی، کاملا در اختیار امریکا، رژیم صهیونیستی و غرب قرار گرفت و با عنوان نگهبان امین رژیم صهیونیستی در کرانه ی غربی تلقی شد و اجازه ی هیچ گونه فعالیتی به رزمندگان فلسطینی از خاک اردن نداد.

در سال ۱۹۶۷، ملک حسین به سوریه و ملت سوریه درمورد جنگ با اسرائیل خیانت کرد و تمام اطلاعات و نقشه های جنگی سوریه و مصر را در طول جنگ ۸ روزه ی سال ۱۹۶۷ در اختیار رژیم صهیونیستی قرار داد. این مسئله با خشم ملت سوریه و رهبران وقت آن مواجه شد.
نقش نهادها، جریان ها و گروه ها در سیاست خارجی اردن

نقش فلسطینی ها در سیاست خارجی و قضیه ی فلسطین: جمعیت زیادی از شهروندان اردنی، فلسطینی تبار هستند. یعنی فلسطینیان مقیم اردن که ۶۰% از جمعیت اردن را تشکیل می دهند، اما به عنوان شهروند درجه ۲ حساب می شوند و خیلی تاثیرگذار نیستند. در واقع با توجه به وجود صدها هزار نفر فلسطینی در اردن، به نظر می رسد اردن سعی نمی کند از طریق ایجاد چالش با فلسطینی ها امنیت خود را دچار خدشه کند و به همین دلیل سعی می کند از وجود فلسطینی ها برای پیشبرد اهداف خود استفاده کند.

نقش نهادها و گروه ها در سیاست خارجی اردن : مهم ترین اپوزیسیون رژیم پادشاهی اردن، اخوان المسلمین هستند که امتدادی از اخوان المسلمین مصر به شمار می روند. جریان اخوان المسلمین، جریان ریشه داری است که در اردن فعالیت های مختلفی داشتند. بیشتر فعالیت های آن ها اجتماعی و همچنین ورود به پارلمان بوده است. ملک حسین از اخوان المسلمین به عنوان برگ برنده در بازی ها و تعاملات سیاسی داخلی- منطقه ای استفاده می کرد.  هرگاه احساس انزوا می کرد، اخوان المسلمین را وارد عرصه سیاسی می کرد و هرگاه که شرایط به گونه ای بود که نیازی به اخوان المسلمین نداشته باشد، این مجموعه ی ریشه دار اسلامی را منزوی می کرد. اکنون هم تنها جریان قدرتمند در اردن، اخوان المسلمین هستند که به شدت تحت فشار هستند و نمی توانند اقدامی علیه نظام پادشاهی اردن انجام دهند. اکنون  اخوان المسلمین امتدادی از حماس هستند و تلاش هایی برای کمک  به حماس دارند.  ولی پادشاه فعلی اردن، ملک عبدالله دوم، به هیچ وجه اجازه نمی دهد که ارتباط میان اخوان المسلمین اردن و حماس، منجر به تشکیلاتی بر ضد امنیت رژیم صهیونیستی شود.

سیاست خارجی اردن در تحولات ۳ سال گذشته و رخدادهای بیداری اسلامی

نگاه اردن به رخدادهای جهان عرب و بیداری اسلامی بسیار منفی است. درحالی که انقلاب مردم مصر را در ۲۵ ژانویه ۲۰۱۱ را هرگز نپذیرفت و اخوان المسلمین را مجموعه ای تروریستی می داند، پس از کودتای افسران مصری و پیروزی عبدالفتاح السیسی اردن بیش از گذشته به مصر نزدیک شد و علت این امر هم این است که اردن نگاه مثبتی به اسلام گرایان ندارد و تنها از اسلام گرایان استفاده ی ابزاری می کند.  به همین دلیل همواره ملک عبدالله دوم به پیروی از پدرش از اسلام گرایان به عنوان برگ برنده در تعاملات استفاده می کند. اما درمورد سوریه با توجه به اینکه عربستان از اردن به عنوان پایگاهی برای تقویت تروریست ها استفاده می کند و در ازای کمک اردن به تروریست ها، کمک های مالی هم به اردن می کند. به نظر می آید که اردن، در طول بحران اخیر سوریه، علیه همسایه ی خود، سوریه نقشی خیانتکارانه داشته است .

روابط منطقه ای اردن

نوع نگاه دولت اردن به سیاست خارجی خود در بحران سوریه : از ده ها سال پیش و به طور مشخص از سال ۱۹۷۰ که مرحوم حافظ اسد رئیس جمهور سابق سوریه، قدرت را در دست گرفت، همیشه میان اردن و سوریه یک سری کشمکش های سیاسی وجود داشت. از  همان زمان، یعنی از سال ۱۹۶۷، ملک حسین به سوریه و ملت سوریه درمورد جنگ با اسرائیل خیانت کرد و تمام اطلاعات و نقشه های جنگی سوریه و مصر را در طول جنگ ۸ روزه ی سال ۱۹۶۷ در اختیار رژیم صهیونیستی قرار داد. این مسئله با خشم ملت سوریه و رهبران وقت آن مواجه شد. در آن زمان حافظ اسد، وزیر دفاع کشور سوریه بود و تحرکات ضدسوری ملک حسین را رصد می کرد. لذا هنگامی که در سال ۱۹۷۰، حافظ اسد به قدرت رسید، اختلافات به اوج خود رسید. به همین دلیل تا سال ها بعد ملک حسین، اخوان المسلمین سوریه را علیه نظام بشاراسد تحریک می کرد و سعی می کرد که اوضاع سوریه را دچار بحران کند. به همین دلیل اختلافات حافظ اسد و ملک حسین، همواره تا مرگ ملک حسین در سال ۱۹۹۹ ادامه داشت. در سالهای گذشته نگاه دولت اردن به سیاست خارجی خود در بحران سوریه نگاه دوگانه ای است. هرگاه اردن احساس کند که گروه های تروریستی در سوریه شکست خوردند، به دولت سوریه و دولت بشاراسد نزدیک می شود، اما هرگاه احساس کند که تروریست ها دست بالایی در صحنه های عملیاتی سوریه دارند، به طرف این گروهک های تروریستی متمایل می شود. سیاست عمان سیاستی غیرشفاف و منافقانه در مورد سوریه است.

در شرایط کنونی اردن رابطه ی تنگاتنگی با داعش و ارتش آزاد سوریه دارد و کمک های زیادی هم به گروه های تروریستی می کند. البته، اردن به نیابت از امریکا و غرب عمل می کند. یعنی زمانی که احساس کند این کمک ها باید تشدید شود، از دادن کمک های بیشتر به این گروهک ها فروگذاری نمی کند. در واقع اردن کشوری است که سیاست خارجی آن براساس منافع امریکا و رژیم صهیونیستی تعریف شده است و هیچ گاه در مورد مسائل و اختلاف دیگر کشورها ورود پیدا نمی کند.

هنگامی که صدام حسین به ایران حمله کرد، ملک حسین، اولین رئیس دولت و پادشاهی بود که اولین گلوله را به طرف ایران شلیک کرد. یعنی مدارکی موجود است که صدام حسین در کنار ملک حسین، پادشاه وقت اردن، با توپخانه شهرهای ایران و مناطق مرزی ایران را هدف قرار می داد.
روابط کنونی اردن با عراق و تحولات همراه : زمانی که ملک حسین مهم ترین تامین کننده ی مالی خود یعنی شاه ایران را از دست داد به سمت صدام متمایل تر شد و صدام هم کمک های مالی زیادی به اردن کرد. در ادامه اردن در طول جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، بیشترین کمک های نظامی و اطلاعاتی را در اختیار رژیم صدام قرار داد. هنگامی که صدام حسین به ایران حمله کرد، ملک حسین، اولین رئیس دولت و پادشاهی بود که اولین گلوله را به طرف ایران شلیک کرد. یعنی مدارکی موجود است که صدام حسین در کنار ملک حسین، پادشاه وقت اردن، با توپخانه شهرهای ایران و مناطق مرزی ایران را هدف قرار می داد و دو طرف، یعنی ملک حسین و صدام حسین، به سوی ایران شلیک می کردند. در واقع روابط مثبت ملک حسین با صدام حسین، تا سرنگونی رژیم شاه پیش رفت.  در این زمان این روابط تا مرگ ملک حسین در سال ۱۹۹۹ به خوبی ادامه داشت. در شرایط کنونی روابط اردن و عراق به دلیل این که حاکمیت عراق، نگاه مثبتی به ایران دارند و اصالتا شیعه هستند، تیره و تار است. چنانچه ملک عبدالله رابطه ی خوبی با دولت فعلی عراق ندارد. در این راستا در طول سال های اخیر، چندین نشست مشترک بین افسران اردن  و گروهک داعش و همچنین تکفیری های بعثی در اردن تشکیل شده و اردن به گروهک های تکفیری علیه دولت عراق کمک می کند.

روابط بغداد و اردن در ماه های گذشته با یک سری تحولات رو به رو بوده است. یعنی روابط عراق پس از سرنگونی رژیم صدام و حضور شیعیان و کردها در ساختار قدرت عراق، با اردن کاهش پیدا کرده است. الان بیشترین بعثی های فراری در اردن به سر می برند و از آن جا علیه عراق فعالیت سیاسی و امنیتی انجام می دهند. لذا روابط اردن و عراق اگر چه روابطی ظاهری و شکلی هست، اما همیشه یک نوع نگاه بدبینانه میان بغداد و عمان وجود داشته است. مخصوصا این که اردن طی ماه  های اخیر سعی کرده مشکلاتی برای دولت نوری المالکی به وجود آورد.

روابط چند سال اخیر دولت اردن با عربستان : روابط عربستان و اردن همیشه توام با شک و تردید بوده است. یعنی هر دو کشور، هم عربستان و هم اردن نسبت به هم با دیده ی تردید نگاه می کنند و به همین دلیل نتوانستند سیاست منسجمی را اتخاذ کنند. دلیل این امر این است که در سال ۱۹۹۰ که عراق کویت را اشغال کرد، عربستان سعودی تلاش کرد تا میان ملک حسین، پادشاه وقت اردن و صدام حسین شکاف ایجاد کند، اما برعکس ملک حسین، صدام حسین را تشویق کرد که کویت را اشغال کند. از آن زمان روابط عربستان و اردن دستخوش تغییر شد و این اختلافات گسترش پیدا کرد، ولی هر از گاهی که شرایط منطقه اقتضا می کند، عربستان به اردن نزدیک می شود و در پاره ای موارد از امان دور می شود.

اردن و شورای همکاری های خلیج فارس و بستر همگرایی اقتصادی- سیاسی این شورا : اردن در گذشته تلاش کرد که به طور رسمی وارد شورای همکاری خلیج فارس شود. اما از آن جایی که اردن نیروی کار زیادی دارد و ممکن است وارد بازار کار کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس شود. لذا بعضی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، با تردید نسبت  به سیاست های اردن نگاه می کنند و مایل نیستند که اردن به شورای همکاری خلیج فارس ورود پیدا کند. همچنین سقوط احتمالی نظام پادشاهی در اردن ممکن است موجب به قدرت رسیدن اخوان المسلمین و اسلام گرایان افراطی در اردن شود. بنابراین شورای همکاری خلیج فارس، اجازه ی رسمی عضویت در این شورا را به این کشور نداده است.

روابط اردن و ترکیه : روابط اردن و ترکیه بر سر مسئله سوریه و بحران سوریه به دلیل اشتراکاتی که میان اردن و ترکیه وجود دارد، روابط بسیار رو به گسترشی بود. تقریبا بهترین روابط در دوران رجب طیب ارودغان با موضوع مشترک تحریک گروه های تروریستی علیه نظام سوریه شکل گرفت. به دلیل این همکاری، روابط ترکیه و اردن، روابطی در سطح بالا بوده است.

نگاه اردن به روابط با ایران :پادشاه وقت اردن، در زمان رژیم شاهنشاهی ایران، مرتب به ایران سفر می کرد و کمک های مالی زیادی را -که بعد از سرنگونی رژیم شاه قطع شد- از پادشاه وقت ایران دریافت می کرد، اما بعد از انقلاب همواره نگاه بدبینانه نسبت به ایران و سیاست های ایران داشته است. در این راستا در پاره ای مقاطع و در گذشته، زمانی که ملک حسین احساس می کرد که دچار انزوای سیاسی شده، به سمت ایران متمایل می شد. یعنی هر چند اردن بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، هیچ رابطه ی قابل قبولی با جمهوری اسلامی ایران نداشت، با این وجود ملک عبدالله دوم، پادشاه اردن یک بار برای شرکت در کنفرانس همکاری های اسلامی، به ایران سفر کرد و با مقامات ایرانی دیدار کرد.

هیچ گونه تغییراتی در نگاه  اردن به مسئله فلسطین به وجود نمی آید. مگر این که اردن به دلیل مشکلات مردمی و حضور فلسطینی ها و فشار اخوان المسلمین اردن، بیانیه های کم رنگی دهد و تجاوزات رژیم صهیونیستی به اهالی غزه را محکوم کند، اما در واقع اردن از این حد فراتر نمی رود.
روابط بین المللی اردن:

نوع نگاه دولت اردن به تشکیلات نظامی، مانند ناتو: در واقع هرگاه ملک عبدالله احساس کند که اردن و ناتو نیاز به همکاری لجستیکی دارد، تمام امکانات خود را در اختیار ناتو قرار می دهد. چنانچه در طول ۳ سال و ۴ ماه که از بحران سوریه می گذرد اردن چندین بار گروهک های تروریستی را به نیابت از ناتو آموزش داد. همچنین افسران امریکایی و انگلیسی در ارتش اردن بسیار فعال هستند. در ۳ سال گذشته، داعش بیشترین آموزش های نظامی را در اردن دیده و اکنون علیه سوریه و عراق در حال جنگ است. در واقع به نظر می آید، هر چند اردن عضو ناتو نیست، ولی به طور غیر رسمی با ناتو بیشترین همکاری را دارد.

نگاه دولت اردن به روابط با روسیه و چین : اردن سیاست خود را فقط با غرب و امریکا و رژیم صهیونیستی تعریف کرده و در حوزه ی چین و روسیه ورود فعالی پیدا نمی کند. یعنی روابط اردن با چین و روسیه، روابط کاملا عادی است و نیاز عمده ای به روسیه و چین ندارد. در واقع بیشتر روابط اردن با امریکا و غرب است ولی سعی می کند که چالشی با روسیه و چین نداشته و روابطش را در حد عادی نگه دارد.

آینده سیاست های خارجی اردن و متغیرهایی آن

اردن سیاست خارجی ثابتی دارد. مخالفت با جنبش های اسلامی  و مخالفت با سیاست هایی که به نوعی امنیت رژیم صهیونیستی و امریکا و غرب را دچار مخاطره می کند مد نظر اردن است. همچنین مخالفت با هر گروهی که بخواهد امنیت اسرائیل را مخدوش کند، سیاست کاملا مشخصی است. درحقیقت اردن، ایالتی از امریکاست. در این راستا هیچ گونه تغییراتی در نگاه  اردن به مسئله فلسطین به وجود نمی آید. مگر این که اردن به دلیل مشکلات مردمی و حضور فلسطینی ها و فشار اخوان المسلمین اردن، بیانیه های کم رنگی دهد و تجاوزات رژیم صهیونیستی به اهالی غزه را محکوم کند، اما در واقع اردن از این حد فراتر نمی رود.