یکی از مسائل مهم مطرحه در خصوص زیان های ناشی از پخش فرامرزی رادیو و تلویزیون، موضوع ورود آسیب و زیان به منافع و ارزش های فرهنگی کشور است که امروزه از آن به امپریالیسم فرهنگی و تهاجم فرهنگی یاد می شود.
تاکنون از واژه فرهنگ تعاریف و تعابیر مختلفی ارایه شده که مجموع آن تعاریف بر ابهام و حساسیت بیشتر مفهوم آن افزوده است، اما تعریفی که آکادمی فرانسه از این واژه بسیار مهم ارایه کرده، تا حدود زیادی بدون توجه به کشور یا مذهب خاص، گویای مفهوم واقعی فرهنگ است.
آکادمی مذکور در تعریف واژه فرهنگ می گوید: «به مجموعه ارزش های فکری و اخلاقی جامعه، فرهنگ آن جامعه گفته می شود.»
در واقع روانی و سادگی این تعریف در تاییدی است که به مجموعه ی ارزش های حاکم بر جامعه داده است. اهمیت تاکید بر ارزش های جامعه در تعریف واژه فرهنگ، به خاطر آن است که در تهاجم فرهنگی ناشی از امپریالیسم جهانی، این حقیقت همان مجموعه ارزشهای فکری و اخلاقی جامعه است که به عنوان قربانی واقعی بین المللی شدن وسایل ارتباط جمعی در خطر نابودی قرار می گیرد.
همین احساس خطر است که دولت ها را در قبال پخش مستقیم ماهواره ای نگران کرده و آنان را برای حفظ ارزش های جامعه شان به تکاپو و چاره جویی واداشته است. بنا به عقیده ی یکی از حقوقدانان، نخستین نتیجه ای که پخش مستقیم ماهواره ای بر روابط بین المللی بر جای می گذارد، ایجاد تضاد و تعارض منافع دولت ها در عرصه روابط بین المللی است، زیرا دولت های قوی و توسعه یافته از طریق پخش مستقیم ماهواره ای، نفوذ و سیطره فرهنگی و سیاسی خود را بر فرهنگ و سیاست کشورهای ضعیف و در حال توسعه اعمال می کنند، به طوری که ارزش های فرهنگی کشورهای گیرنده این گونه برنامه ها از دخالت های خارجی متاثر می شود.
یکی از دلایلی که دولتها را درخصوص تهاجم و تعدیات فرهنگی نگران کرده، ارتباط ظریف و دقیق میان فرهنگ و سیاست است و همین ارتباط است که دولتها از منافع آن استفاده می کنند، زیرا پخش برنامه های تبلیغاتی رادیویی و تلویزیونی، برای مقاصد فرهنگی، راه میان بری برای رسیدن به اهداف تبلیغات سیاسی است.
یکی از دولت هایی که از پخش امواج رادیویی برای نیل به مقاصد تبلیغات فرهنگی و سیاسی بیشترین بهره را برد، حکومت رایش سوم در آلمان بود. در زمان حکومت رایش سوم در آلمان، وزیر فرهنگ وقت آلمان از پخش رادیویی به عنوان یکی از ابزار های مهم و کارآمد در جهت نیل به اهداف و منویات فرهنگی و سیاسی رایش استفاده کرد و از آن برای ایجاد و تحکیم مبانی یک حکومت خودکامه و توتالیتر بهره جست. در این خصوص هیتلر بارها به شخصه از پخش و نواختن موسیقی واگنر، موسیقیدان مشهور آلمانی، برای تحریک احساسات برتری طلبی آلمانی ها بر دیگر نژادها حمایت کرد.
روانشناسان و جامعه شناسان در مورد تاثیر عناصر و عوامل فرهنگی بر جوامع انسانی بر این عقیده اند که میان احساسات آدمی و صداها و تصاویر اطراف وی ارتباط نزدیک وجود دارد. افلاطون در کتاب جمهوریت گفت: «نواختن موسیقی، حتی موسیقی نظامی، در هر ضرباهنگ و وزنی، در مدینه فاضله باید ممنوع شود.»
نمونه دیگر اینکه پس از انقلاب بلشویکی ۱۹۲۱ در روسیه، مطالعه و نقل اشعار الکساندر پوشکین، شاعر و نویسنده مشهور روسی، به خاطر نقشی که در تحریک احساسات مردم نسبت به حکومت و انقلاب ایفا می کرد، به طور رسمی ممنوع شد.
لذا اهمیت و نقش اساسی فرهنگ در تحکیم بنیان های اجتماعی، سیاسی و حتی اقتصادی هر کشور سبب شد تا دولتها در صدد برآیند که به طور جدی در مجامع و معاهدات بین المللی، برای حمایت و صیانت از ارزش های فرهنگی اهتمام ورزند.
نخستین کنوانسیونی که به طور خاص به موضوع فرهنگ اختصاص یافته بود، کنوانسیون فرهنگی اروپا مصوب ۱۹ دسامبر ۱۹۵۴ شورای اروپاست. به موجب این کنوانسیون هر یک از دول متعاهد، تلاش و اهتمام خود را برای حفاظت، توسعه، پیشرفت و مشارکت در حفظ میراث فرهنگی اروپا به کار خواهند گرفت.
همچنین دولت های طرف این کنوانسیون متعهد شده اند برای توسعه آن دسته از فعالیت های فرهنگی که متضمن منافع دول اروپایی باشد، اقدامات لازم را به عمل آورند. علاوه بر کنوانسیون مذکور، اسناد و کنوانسیون های منطقه ای و بین المللی ارزشمند دیگری نیز در خصوص «فرهنگ» وجود دارد که بسیاری از آنها به طور قابل ملاحظه ای به مسائل و موضوعات فرهنگی، پرداخته اند.
ماده ۱۵ میثاق بین المللی مربوط به حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بر ضرورت حفظ و حمایت، توسعه و اشاعه علم و فرهنگ تاکید کرده است. همچنین ماده قطعنامه شماره (XXVILL 3148 سال ۱۹۷۳ ) مجمع عمومی سازمان ملل متحد «راجع به حفظ و توسعه بیشتر ارزش های فرهنگی» از دولت ها درخواست کرد که نسبت به ایجاد ارزش های مادی و معنوی فرهنگی به عنوان یک بخش جدایی ناپذیر برنامه های ملی توسعه اقدام کنند.
از میان سازمان های بین المللی، یونسکو فعال ترین سازمان بین المللی در زمینه های فرهنگی، بخصوص توسعه نقش فرهنگ و حفاظت از میراث های فرهنگی است.
در ماده (۱) قطعنامه شماره ۰۱/۴ سال ۱۹۷۴، مجمع عمومی آن سازمان راجع به فرهنگ ارتباطات، بر رابطه نزدیک و تنگاتنگ و همچنین تمامیت انسجام فرهنگ و ارتباطات تاکید شده است. این انسجام و ارتباط نزدیک سبب شده است تا در سالهای اخیر، فرهنگ به عنوان یک موضوع اساسی در اجلاس های مختلف بین المللی مطرح و به خاطر توسعه و پیشرفت ابزارها و روش های ارتباطات، بار دیگر به عنوان موضوعی مهم در دستور کار بسیاری از مجامع بین المللی قرار گیرد. لازم به ذکر است که منشا مباحث مربوط به ارتباط بین فرهنگ و ارتباطات، نخستین اجلاس وزرای فرهنگ جامعه اروپا بوده است.
امروزه جامعه شناسان بر وجود نوعی وابستگی مهم و اساسی میان فرهنگ و اقتصاد، فرهنگ و سیاست، و فرهنگ و جامعه تاکید می کنند و معتقدند: نباید هشدارهایی را که در خصوص خطر ارتباطات بین المللی برای ارزشهای فرهنگ ملی داده می شود، دست کم یا نادیده گرفت.
در خصوص زیانها و خسارت جبران ناپذیری که ارتباطات «بین المللی» به ویژه پخش فرامرزی رادیویی و تلویزیونی بر فرهنگ های ملی کشورها تحمیل می کنند، می توان از تخطئه ارزشهای فرهنگی، از بین بردن قبح و زشتی ناهنجارهای موجود در فرهنگ جامعه، سست کردن بنیان های فرهنگی، اعتقادی و در نهایت ایجاد نوعی از خودبیگانگی و خلا فرهنگی و همچنین انحراف مبانی تعلیمات عمومی، اخلاق حسنه و نظم عمومی کشورهای گیرنده را نام برد. از میان ضررها و خسارات اقتصادی پخش فرامرزی رادیویی و تلویزیونی می توان به تضعیف صنعت سینمای کشورهای گیرنده ی این برنامه ها اشاره کرد.
نکته قابل توجه اینکه، در مقابله و مبارزه با آثار زیانبار و مضر پخش فرامرزی رادیویی و تلویزیونی، کشورهای اروپایی پیشاپیش دیگر کشورها حرکت کردند. فرانسوا میتران، رئیس جمهور سابق فرانسه ، در اجلاس می ۱۹۸۴ پارلمان اروپا در استراسبورگ فرانسه اظهار داشت که: « اروپا نباید تسلیم امواج سیل آسای تصاویر و عقاید ارسالی از خارج اروپا گردد.»
کشورهای اروپایی در سال های اخیر موافقت نامه های زیادی را برای حمایت از فرآورده ها و آثار سینمایی اروپا، به خصوص برای مقابله با آثار و فرآورده های سینمایی آمریکا، امضا کرده اند و حمایت از آثار سینمایی اروپا را به عنوان جزء جدایی ناپذیر فرهنگ اروپایی برشمرده اند.
پروفسور رژی دربری، یکی از نویسندگان نقاد فرانسه و اروپا که صاحب فرضیه های زیادی در مسائل فرهنگی و سیاسی کلان اروپاست، فرهنگ را برای سیاست، همانند زمان برای تاریخ می داند و از اینکه در گذشته کشورهای اروپایی دارای سیاست های خاص کشاورزی، صنعتی و تجاری بوده اند، اما از اساسی ترین و مهمترین موضوعات، یعنی اتخاذ یک سیاست فرهنگی منسجم غافل مانده اند، به طور عمیق اظهار تاسف می کند. او می گوید: اگرچه امروزه اروپا فرهنگ را همانند یک صنعت هنری دولتی می نگرد، اما در آینده فرهنگ، پیشقراول سیاست خارجی ملتها خواهد بود.
به هر حال، مسلم است پخش فرامرزی برنامه های رادیویی و تلویزیونی، به خصوص از طریق ماهواره ها، سپر حفاظتی تمامیت فرهنگی کشورها را نور دیده و ارزشهای فرهنگی کشورهای گیرنده آن برنامه ها را تا حدود زیادی به مخاطره می افکند.
با این اوصاف، متاسفانه کشورهای اسلامی برای مقابله با آثار مخرب و زیان آور پخش فرامرزی برنامه های رادیویی و تلویزیونی اقدام عملی موثری انجام نداده اند و به جز امضای چند توافقنامه فرهنگی در سطح بعضی از سازمان های منطقه ای همانند آ.س.آن ، اکو و سازمان کنفرانس اسلامی که هرگز به مرحله عمل نرسیده اند، به طور صرف به برخورد نمایشی و شعاری اکتفا کرده اند، این در حالی است که روز به روز بر تهاجم و تحمیل فرهنگ غیر اسلامی بر فرهنگ و ارزشهای اسلامی افزوده می شود و اقدامات فرهنگی ضد ارزشهای اسلامی هر روز هماهنگ تر و منسجم تر می شود.
البته، در جمهوری اسلامی ایران، در راستای مقابله با آثار سوء و زیانبار ناشی از دریافت مستقیم برنامه های ماهواره ای، قانونی به تصویب رسید.
