الهام دهقان، خبرنگار باشگاه خبرنگاران جوان: در راستای بررسی راه های افزایش اعتماد مخاطبین به رسانه های جمعی با مطالعه ی تطبیقی عملکرد برخی رسانه های خارجی و داخلی باید به این موضوع دقت کنیم که مخاطب امروز، مخاطبی هوشمند است و به رسانه های مختلفی دسترسی دارد. بنابراین لازم است راهکارها و شیوه های جلب اعتماد مخاطبان را با توجه به موضوع سواد رسانه ای مورد توجه قرار دهیم. این موضوع بحثی است که امشب در خدمت دوستان و عزیزان عضو گروه هستیم.
سید محسن میربهرسی(معاون سابق پلیس فتا): اگر درست فهمیده باشم بحث بر سر میزان اعتماد سازی رسانه هاست. اگر دوستان عضو گروه راهنمایی بفرمایند ممنون میشم. سوال من این است که نقش رسانه مجازی و فعالیت خبرنگاران آزاد در این اعتماد سازی کجاست؟ اصولا میتوان به این امکان نوین اعتماد داشت؟
محمد صادق افراسیابی(مدیر گروه رشته ی روابط عمومی دانشکده ی خبر): ما در فضای مجازی مفهوم شهروند خبرنگارها را داریم. دکتر محسنیان راد در کتاب ایران در چهار کهکشان ارتباطی نظریه ی بازار پیام خود را ارائه می کند. بر اساس این نظریه ما از دهکده ی جهانی مک لوهان عبور کرده و وارد فاز جدیدی شده ایم. حقیر در فصل اول کتاب خانواده، سواد رسانه ای و رسانه های دیجیتال به این موضوع پرداخته ام.
سید محسن میربهرسی: بله ملتفتم، اما در خصوص بحث نقش خبرنگاران مستقل در فضای مجازی و اعتماد سازی چگونه است؟ آیا مکانیزمی وجود دارد که اعتماد مردم به اخبار و خبرنگار مستقل در این فضای نوین جلب نمود؟
محمد صادق افراسیابی: بر اساس نظریه بازار پیام در شرایط کنونی در کنار رسانه های حرفه ای با تولیدکنندگان آماتور مواجه هستیم که گاه جایگاه خود را در رقابت با تولیدکنندگان حرفه ای تعریف می کنند. به عنوان مثال وبلاگها و سایتهای خبری که با بهره گیری از حداقل امکانات مخاطبین ثابت و گاه فراوانی برای خود فراهم کرده اند. به هر حال به نظر حقیر شکل گیری این رقابت انبوه و چند ضلعی باعث میشود تا رسانه ها بیشتر به شیوه ی عرضه ی پیام و محتوای پیام بیندیشند. البته پیربودریار معتقد است در عصر حاضر رسانه در خدمت تبلیغ قرار گرفته است و به نوعی رسانه ها برده ی تبلیغات تجاری شده اند. شاید در چنین شرایطی رسانه های آماتور برآمده از دغدغه های اجتماعی فرصتی برای فرار از این آسیب باشد در عین حال گاه با این تهدید هم مواجه هستیم که ممکن است برخی رسانه های آماتور در دراز مدت به ابزار دست مافیای ثروت و قدرت تبدیل شود و یا اینکه در شرایطی که هر کس میتواند خود را به عنوان یک رسانه معرفی کند برخی اغواگران از این شرایط استفاده کنند و به دروغ پیام هایی را تولید کنند. هفته گذشته حقیر شاهد تولید یک خبر بودم که بر اساس آن تنها پنج شرکت خاص از روغن پالم استفاده نمی کنند. بعدا با تحقیق و تجسس در اخبار متوجه شدم این یک خبر جعلی است که در یک شبکه ی اجتماعی تولید شده است. حال در چنین شرایطی راه حل چیست؟ تنها راه مجهز شدن مردم به ابزار سواد رسانه ای است. سواد رسانه ای یک ابزار ضروری برای مواجه شدن با پیام های انبوه در عصر انبوه رسانه ها است. بدون سواد رسانه ای، روبرو شدن مردم با انبوه پیام ها شبیه رانندگی در یک بزرگراه بدون گذراندن دوره ی آموزش رانندگی و داشتن گواهینامه است. به همین دلیل در کانادا، ژاپن و بسیاری دیگر از کشورها سواد رسانه ای در دوران تحصیلی ابتدایی آموزش داده میشود و تا زمان دانشجو شدن افراد هم ادامه دارد. ایکاش یکبار هم که شده نمایندگان ملت و رسانه های جمعی این موضوع را از وزرای آموزش و پرورش و علوم مطالبه میکردند که جایگاه سواد رسانه ای در نظام آموزشی ما چیست؟
دکتر عیسی کشاورز(مدیر کل دفتر برنامه ریزی آموزشی دانشگاه جامع علمی کاربردی): دکتر جان یک تعریف از سواد رسانه ای بدهید.
هانیه ناظری( مدرس دانشکده ی خبر): دقیقا همینطوره. واقعا سواد رسانه ای تنها راه هم نباشد مهم ترین راه هست .
نجمه قنبری(فعال فرهنگی و رسانه ای و مدرس دانشگاه): من در این چند سالی که به طور مشخص در دبیرستانها به تدریس این موضوع می پردازم تفاوت ها را حس کرده ام.
دکتر کشاورز: حجم انبوه اطلاعات فاقد ، مشکل تشخیص اطلاعات مفید و لازم با اطلاعات فاقد ارزش خبری ، خستگی و دلزدگی از اطلاعات تکراری و ناخواسته ، سونامی اخبار و تحلیل ها پس از رویدادها همه و همه می تواند پردازش اطلاعات و سواد رسانه ای را به ما دیکته کند. منتها سوال من این است که بفرمایید همانطوری که برای رفع بی سوادی دلایلی وجود دارد باید برای سواد اموزی رسانه ای هم انگیزه ای وجود داشته باشد؟ می خواهم تعریف سواد رسانه ای را از اقای افراسیابی داشته باشم ، ما باید یک تعریف از سواد رسانه داشته باشیم تا برای بحث بر آن توافق کنیم.
افراسیابی: سواد رسانه ای الگویی است تا بر اساس آن مخاطب و افکار عمومی نه به عنوان یک عنصر منفعل بلکه به عنوان یک پدیده ی فعال و جاری در فرایند شناختی به حساب آید و عمل تفسیر و تحلیل پیام را به انجام رساند.
دکتر کشاورز: اندرسون می گوید سواد رسانه ای مجموعه ای از مهار تهای تفسیر ازمون و کسب اطلاعات بدون توجه برند رسانه با رفتارهای هدفمنداست، با این تعریف موافقید ؟ این تعریف ها از سواد رسانه ای است، روح حاکم بر این تعریف تفکر انتقادی مصرف انتقادی و نوعی سرزنش رسانه هاست . اقا شما هم این مصرف انتقادی را قبول دارید
افراسیابی: بر اساس تعریفی که ارائه کردم، سواد رسانه ای در حقیقت مهارتی است برای درک واقعیتها از طریق دنبال کردن رویکرد انتقادی نسبت به فعالیت رسانه ها. تعریف شما هم تعریف مناسبی است، متشکرم.
دکتر کشاورز: سواد در گذشته به معنی مهارت خواندن و نوشتن بود اما منظور ما از سواد رسانه مهارت پردازش تجزیه و تحلیل و نهایتا داشتن قرائت انتقادی پیام است اگر این تعریف را قبول دارید تمام ارتباط انسانی و ارتباط بصری و گفتمانی انسان نیاز مند تحلیل انتقادی خواهد بود پس چرا ان را محدود به رسانه می کنیم. دوستان تعریف اقای افراسیابی از رسانه متضمن یک سواد رسانه ای مجموعه ای از مهارتهاست دوم نیاز به پردازش و گزینش انتقادی در حجم انبوه اطلاعات دارد با ارزشها و باورها سر و کار دارد و سوم درک واقیعتها این تعریف به نظر من یک مهارت ترکیبی برای زیستن در عصر اطلاعات و ارتباطات است. پس پسوند رسانه ای چرا دارد؟ بهتر است سواد زندگی در عصر اطلاعات و ارتباطات تغییر یابد و یا اینکه اقای افراسیابی تعریف مشخص تر یا استدلال رسانه ای تری ارایه کند. دوستان ما در مصرف انواع داروها غداها تنوع لباس ها و برندها مجلات فیلمها اثار هنری خودروها انواع لوازم زندگی و…. نیاز به شناخت سره از نا سره داریم یا نه درست و یا نادرست سالم از ناسالم و…. به عنوان یک مهارت زندگی در زیستن در جهان مصرفی داریم از جمله در فهم و تجزیه و تحلیل اخبار و اطلاعات مفید و غیر مفید یا راست از دروغ در این تعریف سواد رسانه ای همانند سواد کامپیوتری سواد غذایی سواد ارتباطی سواد هنری قرار گرفته و چیز جدیدی و یا با اهمیت تری به نظر نمی رسد. نه اینکه مهم و با اهمیت نیست بلکه منظورم ویژه ای تر از دیگر سوادها نیست انها هم به همین مقدار مهم و حیاتی اند
ناظری : من فکر میکنم سواد رسانه ای خیلی مختصر و مفید همون یادگیری نحوه استفاده از رسانه ها و انواع کاربردهای اونها و تولید محتوا در کانال های مختلف رسانه ای هست
نجمه قنبری: کلا سواد اطلاعاتی چند بعد دارد که یکیشون سواد رسانه ای و از نیازهای عصر جدیده تا جایی که سواد من اجازه میده و چند ساله که درس میدم این مبحث رو، اتفاقا سواد رسانه ای مشتمل است بر بسیاری از این چیزهایی که گفتید، سواد رسانه ای در حقیقت نوعی مهارت شناختی است که منجر به ایجاد نوعی تفکر پیش از انتخاب در فرد می شود. فردی که به ادعای صاحب نظران سواد رسانه ای به طور مداوم در معرض دریافت پیام های متعدد است پیام هایی که از مارک لباس تا سایر اجزای زندگی اش را در بر می گیرد.
دکتر کشاورز: بسیار خوب منظور این بود که متوجه شویم تعاریف متنوع اما با شالوده محکم به عنوان یک مهارت زیستی در عصر ارتباطات و اطلاعات مورد توافق است حالا سوال بعدی ساختار سواد رسانه ای چگونه باید باشد؟
نجمه قنبری: البته در مورد سواد رسانه ای چند تئوری اصلی وجود دارد. مثلا تئوری انتقادی قدری متفاوت است
۱.با استناد به سایر کشورها یا در مورد ایران؟
۲.در مورد دانش آموزان یا عامه مردم؟
۳.در چارچوب آموزش رسمی یا غیر رسمی؟
به نظرم برای ادامه پاسخ به این پرسش ها ضروری است.
ناظری: دوستان خیلی بهتر میشه اگر بحث رو زودتر به مبحث اعتمادسازی رسانه ها و راهکارهای پیشنهادی مرتبط بفرمایید. وگرنه فقط یک بحث تئوری دانشگاهی خواهیم داشت و فرصت نمیشه امشب به جمع بندی برای راهکارها برسیم. اقای دکتر کشاورز و اقای دکتر افراسیابی! من خواهش میکنم در صورت امکان بفرمایید با بسط موضوع سواد رسانه ای در جامعه چطور میتونیم به راهکارهای افزایش اعتماد سازی در رسانه ها برسیم.
دکتر کشاورز: دوستان سواد رسانه ای یک تفکر انتقادی در برابر پرسش شماست فرض بر این است که این اعتماد سازی در حجم انبوه اطلاعات و رسانه های با اید ء لوژی های متفاوت اعتماد سازی به شکل کامل ان ممکن نیست فرانکفوریتی ها گفتند پس ما به مخاطبان باید سواد رسانه ای بیاموزیم تا به هر رسانه و اطلاعاتی اعتماد نکنند این اعتماد باید در خود مخاطب ایجاد شود از این منظر ما هنوز در حوزه اعتماد سازی داریم بحث می کنیم اما اگر سواد رسانه ای یک راهکار است و راهکارهای دیگر مطرح شود می توانیم از سواد اموزی خارج شویم و شیوه های دیگر اعتماد سازی بررسی شود
افراسیابی: قبل از اینکه نظر خود را در مورد فرمایش خانم ناظری عرض کنم یک مطلبی میخواهم بگویم و آن این است که در هر دو تعریفی که ارائه کردم نسبت به رسانه توجه شده است. در تعریف اول پیام های رسانه ای موضوعیت دارد و در تعریف دوم تفکر انتقادی نسبت به موضوع فعالیت رسانه ها. در عین حال بنده عرض کردم تعریف دکتر کشاورز را هم قبول دارم.
ناظری: اقای دکتر کشاورز یعنی منظور این هست که سواد رسانه ای باعث میشه مخاطب به هر پیام و رسانه ای اعتماد نکنه؟ خب اگه درست متوجه شدم ما راهکارهایی برای رسانه ها می خوایم که باعث شن مردم بیشتر بهشون اعتماد کنن. این دو نوع اگاهی در تضاد با هم هستند؟ طبق تعریف شما اگر البته درست متوجه شده باشم اگاهی مردم باعث عدم اعتماد به پیام رسانه میشه.
افراسیابی: پرسش های خانم قنبری پرسش های به جایی است همچنین نکات سرکار خانم ناظری هم بسیار قابل توجه و ارزشمند است .
ناظری: من فکر میکنم جدا از بحث مخاطب خود رسانه ها هم خیلی وقتها با عملکرد اشتباهشون باعث افزایش این عدم اعتماد میشن. حالا ما چطور باید راهکارهایی رو بدیم که رسانه ها با توجه به اونها بتونن اعتنادسازی کنن؟
افراسیابی: آگاهی باعث عدم اعتماد نمیشه. آگاهی باعث نکته سنجی میشه. خروجی این بحث در عمل این است که برای کشف حقیقت اولا نباید به یک رسانه بسنده کنیم. ثانیا به ابزارهایی مجهز بشیم که بتوانیم از شگردهای رسانه ای عبور کرده و یک مخاطب منفعل و اثرپذیر نباشیم. این ابزارها که همان سواد رسانه ای است شیوه ی کشف حقیقت را از دریچه ی اخبار و اطلاعات گوناگون رسانه ها به ما می آموزد.
مریم خان ابادی(فعال فرهنگی و رسانه ای) : فکرمیکنم راهکار مطرح شده نه تنها به مخاطب کمک میکند بلکه باافزایش انتظار مخاطب رسانه را هم قویترمیکند
دکتر کشاورز: یکی از مواردی که باعث بی اعتمادی می شود این است که با پرسشی مواجهه می شوند که پاسخ ان را نمی دانند و یا نیاز به تصمیم گیری دارند اما رسانه اطلاعات کافی و کامل ارایه نمی کند و یا با اطلاعات متناقض روبرو می شود و مخاطبان اگر متوجه شوند که رسانه در پایش و گزینش اطلاعات با اهمیت و ضروری کوتاهی می کند بخش دیگری از بی اعتمادی بوجود می اید.
روح الله موحدی(فعال فرهنگی) : شاید یکی از دغدغه ها این باشد در دوره ای که خبرنگار شهروندی به لطف رسانه های اجتماعی هر روز با اقبال جدی تری از سوی مخاطبان وافراد غیر حرفه ای موا جه می شود. آموزش و تربیت رسانه ای الزام آور تر از پیش احساس می شود. به نظر من حتی در طرح حقوق شهروندی تهیه شده از سوی دولت توجه جدی تری نسبت به آن باید در نظر گرفته شود.
افراسیابی: بله. فرمایش آقای موحدی درست است اما در پاسخ به سوال دیگر خانم ناظری، جلب اعتماد مخاطب، نیازمند توجه به نیازهای مخاطب است. مهمترین نیاز مخاطب دستیابی به واقعیات جامعه است. عملکرد رسانه باید طوری باشد که مخاطب احساس کند این رسانه یک نگرش مناسب در اختیار او قرار می دهد. نگرش، ترکیب باورها، احساسات و آمادگی عکس العمل در برابر یک شیء است. نگرش مناسب یعنی نگرشی که به راحتی در برابر سایر پیام ها و رویکردهای رسانه ها، مورد تردید واقع نشود. پیامی، دارای ثبات است که در فرایند استفاده ی مخاطب از سایر رسانه ها مورد تردید جدی قرار نگیرد. این حلقه ی مفقوده ای است که ارتباط بین بحث سواد رسانه ای و موضوع اعتماد را روشن می کند. سواد رسانه ای، ضرورت توجه به انواع رسانه ها را توضیح میدهد و اعتماد سازی بیان می کند که پیام شما در معرض قضاوت قرار خواهد گرفت. پس پیامی ارائه کنید که در فرایند استفاده عموم از سایر رسانه ها با تردید جدی مواجه نشود.
دکتر کشاورز: بخشی از عوامل اعتماد ساز به نظرم عبارتست از ۱میزان ناسازگاری خبر با نیازهای مخاطب پایین باید باشد ۲ گزینش اطلاعات با طی کردن فرایند شناخت و انعکاس خبر همراه باشد۳ صداقت در تهیه خبر و سو گیری ان قابل فهم و درک باشد۴ قابلیت استدلال و درک فهم عقلی برای مخاطب معلوم باشد ۵ خبر در رسانه های دیگر تایید شود ۶ پیشتازی خبر در رسانه همواره رعایت شود ۷با ارزشها و باورهای مخاطب سنخیت داشته باشد ۸ و…
برای ایجاد رابطه بین سواد رسانه ای و اعتماد سازی رسانه ای یک مدل تقویت کننده پیشنهاد می کنم ۱ رویارویی جستجو گر ۲ رویارویی تشریفاتی ۳ رویارویی بی ارزش ۴ رویارویی کاهنده ناسازگاری
افراسیابی: سخنان دکتر کشاورز، بسیار قابل تامل است. دکتر پیمان جبلی مقاله ای دارد با عنوان اخلاق اسلامی و مسئولیتهای اجتماعی رسانه ها. در آن مقاله مواردی مطرح شده است که باعث جلب اعتماد مشروع مخاطب میشود. برخی از آن موارد در سخنان دکتر کشاورز ذکر شد که جای تقدیر دارد.
دکتر کشاورز: یکی دیگر از عوامل اعتماد ساز این است که رسانه باید ساختار دانشی و اطلاعاتی مخاطبان را با کمترین هزینه ممکن توانمند کنند.
رویایی بی ارزش یعنی رسانه دولتی و یا خصوصی اهداف و رسالت های خاص خودش را دارد و انان را انعکاس می دهد مخاطب هم بر اساس عادت با ان تعامل دارد مثلا تلویزیون بر حسب وظیفه خبر تولید و ننتشر می کند مخاطب هم بر اساس عادت همه شب ساعت نه شب خبر می بیند ۲ رویارویی تشریفاتی مثل خبرهای هنر موسیقی پیامهای عمومی کوپن اعلام می شود ترافیک جاده ها و…. ۳ رویارویی جستجو گر در این رویارویی مخاطب و رسانه هم رسانه به دنبال واکاوی و اطلاعات مهم مناسب با اهداف خودش را منتشر می کند و هم مخاطب به دنبال یافتن خبر درست و کامل به چند رسانه مراجعه می کند و رسانه های همسو هم اخبار را به انواع مختلف در رسانه های یکدیگر پوشش می دهند ۴ رویارویی کاهنده ناسازگازی در این فرایند هم رسانه و هم مخاطب به دنبال رسیدن به ارزشهای مشترک و تعامل برای درک یکدیگر به عنوان مشتریان پرو پا قرص تلاش می کنند در این نطقه هم سواد رسانه ای و هم اعتماد سازی رسانه ها در تلاقی هم، هم افزا می شوند
ناظری : واقعا اقای دکتر کشاورز عالی و کامل بود این مطلب و این دسته بندی. من فکر میکنم ما بیشترین ضعف رو در مورد چهارم داریم. درسته؟ و تا حدودی مورد سوم
دکتر کشاورز : در بعد چهارم چند چالش اساسی داریم چالش در ساختار بینشی ۲ چالش مهارتی ۳ چالش معناسازی ۴ چالش فناوری ۵ چالش ساختاری ۶ چالش ارزشیابی ۷ چالش علت یابی ۸ چالش سوگیری ۹ چالش ناسازگاری و…….
ناظری : من فکر میکنم مباحث امشب با حضور دوستان بخصوص دسته بندی ها و پاسخهای اساتید عزیز دکتر کشاورز و دکتر افراسیابی بسیار عالی بود و می تونه در واقع جمع بندی از این بحث دو شب ما هم باشه. در بحث امشب ما اول به یک تعریف کامل از مفهوم سواد رسانه ای و لزوم دستیابی به اون برای افزایش اعتمادسازی رسیدیم و بعد از توضیح این حلقه اتصال به اشکال مختلف کارکردهای اطلاع رسانی رسانه در تعامل با مخاطب با تشخیص ابعاد مختلف رویارویی رسانه ها و فهمیدن اینکه ما در کجای این ابعاد هستیم در جامعه مون خیلی بهتر میشه نقاط ضعف رو پیدا کرد و اونها رو پوشش داد. از دوستانی که در بحث امشب مشارکت کردند صمیمانه تشکر می کنم.
