بعد از دو دوره جنگهای ایران و روس، (اولی بین ۱۸۰۴ ـ ۱۸۱۳) افکار و فرقه های تازه ای در ایران رواج یافت و روشن بود که آسیب آن جنگها، در عمق جان مردم نفوذ کرده و کسانی را به فکر یافتن راه های جدید انداخته است. پیدایش جریانهای دینی اخباری و شیخی و بابی تنها یکی از عوارض آن بود. در این باره تحلیل های مختلفی بود. دولتی ها، به فکر بازسازی نیروهای نظامی و نظم اداری افتادند. اما در این سوی، و به طور گسترده، انتقاداتی هم متوجه مجتهدین شد که به صراحت وارد ماجرای جنگهای ایران و روس شدند. نوشته زیر از نویسنده ای است که عجالتا او را نمی شناسیم اما تاریخ کتابت آن که بسا سالها بعد از تالیف باشد، ۱۳۰۴ ق است. او اشاره به شکست ایران در سال ۱۲۲۱ق (۱۸۰۷م) می کند، و همانجا، مستقیم به سراغ مجتهدان و روش فکری آنها می رود. برای او مهم است که در جنگ ایران و روس، نه شمشیر مجاهدان کاری کرد و نه دعاها و ختم های مجتهدان. وی این نکته را سوژه انتقاد از روش فکری مجتهدان و پرداختن به مسائل حیض و نفاس و قرائت حمد دانسته و چنان که از باقی رساله هم بر می آید، روش آنها را قشری و ظاهری دانسته، به سراغ نوعی نگرش باطنی یا به عبارتی عرفانی می رود. در همین عبارت، حمله ای هم به حکما می کند که به جوهر و عرض چسبیده اند. باید عرض کنم، فارغ از درستی و نادرستی افکار وی، به نظرم، اظهار نظر مهمی است که نیاز به تامل دارد، و می تواند بخشی از مسائل فرقه ای که پس از این جنگها پیش آمد را برای ما روشن کند. ارزش این متنها به این خاطر است که عین قضاوت کسانی است که در آن فضاها بوده اند. عبارت این است:
و مشهور است در اوقاتی که تاریخ هزار و دویست و بیست و یک بود، مجتهدین ایام [کذا] و سادات ذوی الاحترام و فضلای کرام، که هر یک خود را مستجاب الدعوه و نایب امام می دانستند، از اماکن مشرفه و از سایر ولایات ایران، با قدم جزم و نیت عزم، به مدافعه طایفه منحوسه روسیه اقدام نمودند. آنهایی که استطاعت قتال و جهاد داشتند، علَم ها برپا کردند، و مردم را بشارت ها دادند که الاسلام یعلوا و لا یعلی علیه، به محاربه رو نهادند، و اشخاصی که خود را از اصحاب صفّه می انگاشتند، خلق را به اجابت دعوات امیدوار ساختند. روزها و شبها در مساجد، و خلوتها به ختم اذکار و انعام مشغول شدند. آخر الامر، نه از شمشیر مجاهدین کاری دیده شد، و نه تیر دعاگویان بهدف اجابت رسید. الفرار مما لایطاق من سنن المرسلین گویان، از جهاد فرار اختیار کردند، و وهن عظیم و شکست فاحش بر مسلمانان رسید. چندین هزار نفس مقتول و اسیر گشتند. ندانستم اثر آن همه ختم ها و دعاها چه شد، و احادیثی در باب پاره ای اذکار و ادعیه برای نصرت و غلبه وارد شده بود، اثرشان کجا رفت. معهذا هرچه که از حضرت ختم الانبیاء وارد گشته از حق بود، و ما ینطق عن الهوی ان هو الا وحی یوحی در شان ایشان نازل شده، محل تشکیک نبود. و گاهی برای این تحقیق مقدمات اگر به خدمت پیشوایان مشرف می شدیم که رفع شبهات کرده، مساله حیض بود و نفاس، تقلید حی بوده و میت، فروع بود و اصول، هرگز وصول به مطلب نبود. بعضی اسناد نقص به قرائت می داد، ماها مدتی به مشق قرائت خود را مشغول می ساختیم و در ادای حروف از مخارج چه صداهای عجیب و چه ترکیب های غریب بیرون می آوردیم، و پاره ای وقت بر مسائل سهویات و شکیات می نمود و چه عمرها برای حفظ آن تلف می کردیم، باز اثر نمی دیدیم و نمی دانستیم کی این اعمال ثمر و اثر خواهد بخشید. و گاهی اضطرارا پیش حکما می شتافتیم، در آنجا هم صورت بود و هیولی، جوهر بود و عرض، وجود بود و ماهیت، و اصطلاحات چند که هیچ یک دخل به مطلب نداشت. چیزی که درد را دوا باشد در بساط نبود….
