در این راستا شعارها و تهدیدات تندروانه و خصمانه عربستان سعودی علیه کشورمان جای خود را به نرمش هایی معنا دار همراه با علائمی از بهبود روابط داده و کادر سیاست خارجی دو طرف برای برقراری برخی روابط ابتدایی، اعلام آمادگی کرده اند. ایران و عربستان از دی ماه سال ۱۳۹۴ روابط سیاسی و اقتصادی با هم ندارند. ماجرای قطع روابط از آنجا آغاز شد که در پی اعدام شیخ نمر روحانی متنفذ و محبوب شیعه در عربستان سعودی که هواداران بسیاری در این کشور و سایر کشورهای اسلامی داشت، گروهی از منتقدان این رفتار، با نقض آشکار قوانین بین المللی، به سفارت عربستان سعودی در تهران و کنسولگری این کشور در مشهد حمله کردند. پس از وقوع این حمله، عربستان سعودی دیپلمات های خود را از تهران فراخواند و با اخراج دیپلمات های ایرانی، روابط سیاسی و اقتصادی با تهران را به طور کامل قطع کرد.
افق نیوز/بعد از آن نیز همزمان با تحولاتی که در عرصه سیاست داخلی عربستان سعودی به وقوع پیوست، ولیعهد جوان این کشور به سیاست تشدید تنش علیه ایران متوسل شد و لفاظی ها علیه کشورمان را آغاز کرد. محمد بن سلمان ایران را به تلاش برای افزایش نفوذ در کشورهای منطقه متهم و تهدید کرد که عربستان در ضربه ای پیش دستانه جنگ را به عمق خاک ایران می کشاند و امکان دارد از حربه هایی همچون شوراندن اقلیت های عربی، آذری و بلوچی علیه نظام ایران استفاده کند.
اما ظاهرا در هفته های اخیر آن لفاظی های اقتدار طلبانه جای خود را به مصلحت اندیشی و واقع گرایی داده و آنگونه که روزنامه «الیوم» عربستان اعلام کرده، مقامات این کشور روزنامه‌ها و تلویزیون‌های داخلی وخارجی خود را از انتشار اخبار علیه ایران ممنوع کرده اند. البته گام نخست عربستان برای نمایش این انعطاف و نرمش، در مذاکرات مربوط به اعزام حجاج ایرانی برای ادای مناسک حج برداشته شد. عربستان نه تنها به تأمین شرایط امن برای حجاج ایرانی تن داد؛ بلکه؛ بر خلاف رویه آزار دهنده و توهین آمیز سال گذشته، با سرعت و به موقع برای ۱۰ تن از دیپلمات های ایرانی نیز روادید صادر کرد تا با حضور در حج، به امور حجاج ایرانی رسیدگی کنند و موانع موجود بر سر راه آن ها در مراسم حج، برطرف کنند. موافقت تهران و ریاض برای انجام دیدارهای سیاسی برای بازدید از سفارتخانه هایشان در دو کشور و نیز صدور روادید برای انجام این ماموریت نیز نشانه ای دیگر برای آغاز عادی سازی روابط میان دو کشور و کاهش شدت تنش های کنونی است؛ تا از این رهگذر سفارتخانه های تهران و ریاض که از سال ۲۰۱۶ تعطیل شده، بار دیگر بازگشایی شود.
هر چند کاهش دنباله دار بهای جهانی نفت و نیز افزایش هزینه های جنگ نیابتی در سوریه و عراق و حملات نظامی مستقیم به یمن، کمر اقتصاد تک محصولی عربستان سعودی را شکسته و این کشور را به سمت حل مشکلات منطقه ای و کاهش هزینه های برون مرزی خود سوق داده است؛ اما به نظر می رسد تخریب چهره سیاسی عربستان متأثر از سیاستهای اخیر این کشور در منطقه، ضربه ای کاری تر بوده که ولیعهد تازه کار سعودی را به تعدیل نسبی مواضعش تشویق کرده است.
محمد بن سلمان چه در زمان تصدی وزارت دفاع عربستان و چه پس از انتصابش به عنوان ولیعهد پادشاه، کوشید با اتخاذ سیاست سخت گیرانه و حداکثری نسبت به همسایگان، آنها را به تبعیت از سیاستهای جدید عربستان وادار کند. فارغ از اینکه چنین سیاستی نیاز به مؤلفه های سخت افزاری و نرم افزاری قدرت منطقه ای دارد که عربستان فاقد آنهاست. البته ولیعهد جوان با باج دهی به مقامات آمریکایی و انگلیسی تلاش کرد تا تسلیحات و حمایتهای آنها را به سمت کشورش جلب کند؛ اما اشتباهات و تند روی های مکرر او حتی تأثیر این باج دهی ها را نیز از بین برد. «تسلیحات وارداتی» بیشتر مایه تمسخر و تحقیر مقامات سعودی گردید و کوس رسوایی حملات کور و بی هدف این کشور در یمن با تلفات بالای غیر نظامی، صدای رسانه های توجیه شده و سازمانهای حقوق بشری حساس به مسائل خاص را نیز درآورد.
قطع همه جانبه روابط با کشور عربی همسایه(قطر)، ارائه پیشنهادات غیر منطقی و غیر عملی برای از سر گیری مجدد روابط با این کشور و نیز رد همه پیشنهادات میانجی گری مختلف از آمریکا و فرانسه گرفته تا ترکیه، بیش از پیش بر همگان آشکار کرد که عقلانیت و دور اندیشی پشت سیاستهای عربستان نیست. بدین ترتیب با نا امیدی و فاصله گیری محسوس حامیان عربستان از این کشور که به انزوایی تحقیر آمیز برای مقامات این کشور تبدیل شد و نیز گسترش مناسبات امنیتی و نظامی ایران و ترکیه و بهبود روابط ایران و قطر که جزو خط قرمزهای عربستان و نگرانی های عمده آن بود، شکست سیاستهای جاه طلبانه اخیر عربستان بر مقامات این کشور محرز شد.
در چنین شرایطی سیاستهای معتدل، عاقلانه و خویشتن دارانه جمهوری اسلامی ایران، تقید مقامات دیپلماتیک و قضایی کشورمان به اصول حقوق بین الملل و دستگیری و محاکمه عوامل حمله به سفارت عربستان نیز از عوامل مهمی بودند که شاهزاده سعودی را به این جمع بندی رساند که در شرایط کنونی، دامن زدن به تنش ها، حملات رسانه ای و قطع راه های ارتباطی و گفتگوها، نتایجی معکوس و در عین حال هزینه بر به همراه دارد و نمی توان با جاه طلبی های بی پشتوانه، همسایگان و قدرتهای رقیب را مطیع نمود. در شرایط کنونی، هر چند چرخشهای نسبی عربستان برای بهبود مناسبات با ایران، امری میمون به شمار می آید و چنانکه به نتیجه برسد می تواند گره کور بسیاری از بحرانهای منطقه ای را بگشاید؛ اما با توجه به اختلاف دیدگاه دو کشور پیرامون نظم منطقه ای در خاورمیانه و خلیج فارس، به نظر می رسد این فرایند چندان هم آسان و بدون مانع پیش نخواهد رفت.
دکتر محمد مهدی مظاهری
*استاد دانشگاه
