گروه استان‌ها- محمدرضا جباری: «طرح شتابگر ملی» به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین طرح‌های علمی کشور در مجموعه‌ای به نام «چشمه نور» در شمال شهر قزوین در حال اجراست.

شتابگر ملی به‌عنوان یک آزمایشگاه بزرگ علمی با تمرکز بر روی پرتوهای سیکلوترون(پرتوهای نوری بسیار درخشنده) راه را برای اجرای تحقیقات در رشته‌های مختلف هموار می‌سازد و حوزه‌های مختلف پزشکی، فیزیک، شیمی، الکترونیک، کشاورزی، داروسازی و صنعت در طرح شتابگر ملی توسعه می‌یابند.

متخصصان و دانشمندان، پروژه «چشمه نور ایران» را یک شتابگر سنکروترون با انرژی۳GeV، جریان ۴۰۰mA و گسیلندگی ۰.۴۷nmrad معرفی می‌کنند که محیط حلقه انبارش ۵۲۸m بوده و انتظار می‌رود که ساخت ماشین آن تا سال ۲۰۲۵ در شهر قزوین به پایان برسد.

این طرح، مجتمع بزرگی از شتابگرهای پیچیده، ابزارهای تجربی و آزمایشگاه‌های متنوع است که در دهه‌های آینده نیروی محرکه اصلی برای رسیدن به اهداف علمی و مهندسی مهم کشور خواهد بود.

این طرح ملی اولین تسهیلات آزمایشگاهی در مقیاس بزرگ برای پژوهش‌های بین‌رشته‌ای در ایران است و انتظار می‌رود پس از تأسیس آزمایشگاه، سالانه هزاران دانشمند و محقق از این آزمایشگاه ملی در تحقیقات خود استفاده کنند.

قزوین، در مسیر تبدیل به قطب علم و فناوری

صفر لک مدیر اجرایی طرح شتابگر ملی که تلاش مستمری را برای عملیاتی شدن این کار بزرگ انجام داده است گفت: طرح شتابگر ملی ایران در اواخر سال ۱۳۸۸ در ابتدا با تشکیل کمیته اجرایی طرح فعالیت خود را آغاز کرد. مطالعات و مشورت‌هایی که در کمیته اجرایی طرح در سال ۱۳۸۹ انجام شد، نشان داد به دلیل تحقیقات متنوعی که در علوم روز می‌توان انجام داد، شتابگر سنکروترون الکترون، بهترین گزینه به‌عنوان شتابگر ملی در کشور خواهد بود ازاین‌رو شتابگر سنکروترون الکترون که به‌وسیله آن می‌توان باریکه فوتونی با شدت بسیار زیاد و در محدوده طول‌موج مادون‌قرمز تا اشعهX سخت تولید کرد به‌عنوان شتابگر ملی ایران انتخاب شد.

وی  ادامه داد: این شتابگر به دلیل تابش فوتونی شدیدی که در آن تولید می‌شود «چشمه‌ نور» نامیده می‌شود بر همین اساس با تشکیل گروه‌های مختلف علمی، فنی و تخصصی، فعالیت‌های مطالعاتی و انجام طراحی‌های اولیه و مفهومی طرح، آغاز شد.

هدف اصلی این طرح ملی، ایجاد اولین آزمایشگاه مقیاس بزرگ برای انجام تحقیقات نانو فناوری و مطالعات بین‌رشته‌ای در ایران و رفع نیازهای فنی و تخصصی دانشمندان و محققان کشور و نیز اثبات قدرت علمی ایران با ساخت شتابگر سنکروترون به‌عنوان اولین و برترین کشور در زمینه علوم، پژوهش و فناوری در خاورمیانه و کسب جایگاه شایسته در جهان است.

استفاده از شتابگر به‌عنوان موتور اکتشافات برای جذب دانشجویان و محققان کارآمد کشور و تأمین محیط و تسهیلات آزمایشگاهی مناسب برای آن‌ها و در نهایت جلوگیری از فرار مغزها از کشور ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است و در این میان می‌توان نسبت به ارائه و صدور خدمات پژوهشی و تجربی به سایر کشورهای منطقه و محققان و دانشمندان آن‌ها نیز اقدام کرد.

فعالیت‌ها و پیشرفت‌های طرح

هم‌اکنون و در شروع فعالیت طرح، فیزیکدانان و مهندسان با تخصص‌های مختلف به‌طور مستقیم در گروه‌های تخصصی طرح مشغول به کار هستند. همچنین حدود ۲۰۰ دانشمند، محقق و استاد از دانشگاه‌ها و مراکز مختلف علمی کشور و جهان و شرکت‌های صنعتی متعدد به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در این طرح مشارکت و همکاری می‌کنند.

گروه‌های فنی پس از آموزش‌های داخلی و خارجی لازم، طراحی‌های اولیه‌ سنکروترون و بخش‌های مختلف آن و همچنین ساخت نمونه‌های آزمایشی را به پایان رسانده‌اند. با توجه به برنامه زمان‌بندی و ساختار فعالیت‌های طرح، طراحی مفهومی با نظارت مشاوران فنی‌ داخلی و بین‌المللی طرح، تکمیل‌شده که گزارش آن در اختیار اعضای شورای راهبری طرح جهت بررسی و تائید قرار گرفته است.

همچنین نمونه‌هایی (proyotype) از قطعات و تجهیزات شتابگر شامل الکترومغناطیس‌های (Magnets) دوقطبی و چهارقطبی، تقویت‌کننده‌های بسامد رادیویی (RF)، منابع تغذیه (Power supply) و سایر قطعات و تجهیزات موردنیاز، طراحی و ساخته‌شده و مورد آزمایش قرارگرفته‌اند.

بسیاری از محققان ایرانی مرتبط با تحقیقات سنکروترون که در ایران یا کشورهای دیگر مشغول به تحقیق هستند، از طریق برگزاری دوره‌ها، کارگاه‌ها و سمینارهای آموزشی شناسایی‌شده و اطلاعات مربوط به تحقیقات، نیازمندی‌ها و تجهیزات موردنیاز آن‌ها جمع‌آوری شده است.

در حال حاضر گروه‌های تخصصی در حال ساخت نمونه‌هایی از قطعات و تجهیزات شتابگر هستند که از آن جمله می‌توان به تقویت‌کننده‌ فرکانس رادیویی پرتوان حالت‌جامد، کاواک شتاب‌دهنده، سیستم‌ کنترل الکترونیکی بسامد رادیویی، چند نمونه‌ منبع تغذیه‌ بسیار پایدار برای الکترومغناطیس‌های حلقه انبارش، ساخت الکترومغناطیس‌های دوقطبی و چهار قطبی برای حلقه‌ انبارش به همراه پایه‌ نگه‌دارنده‌ آن‌ها، سیستم اندازه‌گیری‌ شدت و کیفیت میدان مغناطیسی الکترومغناطیس‌ها، ابزارهای اندازه‌گیری مشخصات باریکه الکترونی، اتاقک‌های خلأ و پمپ یونی برای تولید خلأ بسیار بالا اشاره کرد.

مدیر ارشد طرح چشمه نور ایران: فاز اول طرح ۵۰ میلیارد تومان هزینه دارد

جواد رحیقی مدیر ارشد طرح چشمه نور در گفتگو با خبرنگار مهر در خصوص اهمیت اجرای این طرح اظهار داشت: طرح چشمه نور مراحل مقدماتی و میانی خود را طی کرده و در چند سال گذشته موفق شدیم یک تیم حرفه‌ای را گرد هم جمع کنیم و مقدمات اجرای این طرح که برای کشور حیاتی بوده آماده‌شده و امیدواریم با تزریق منابع مالی آن را انجام دهیم.

رحیقی تصریح کرد: این پروژه بستر جهش علمی کشور را فراهم کرده و از مهاجرت و فرار مغزها جلوگیری می‌کند و موجب تقویت بنیه اقتصادی و علمی کشور هم می‌شود.

وی در خصوص اهمیت اجرای این طرح گفت: چشمه نور به‌عنوان طرحی ملی و تأثیرگذار در صورت تکمیل شدن سالانه چند هزار بازدیدکننده و استفاده‌کننده خواهد داشت و به همه نیازهای علمی کشور پاسخ می‌دهد.

مدیر ارشد طرح چشمه نور بیان کرد: توسعه کشور در حوزه‌های اجتماعی و صنعتی، نیازمند پیشرفت علمی است و اگر بتوانیم بیکاری را حل کنیم آسیب‌های اجتماعی کم می‌شود و چشمه نور گام مهمی در ایجاد اشتغال پایدار برای جوانان تحصیل‌کرده و اندیشمندان است.

وی اضافه کرد: این طرح در مرحله طراحی به اعتبار کمی نیاز دارد اما در مراحل بعدی نیازمند اعتبارات بیشتری است تا بتوانیم قطعات و تجهیزات موردنیاز را تأمین کنیم.

مسئولان کشوری و استانی اعتبارات طرح را تامین کنند

مدیر ارشد طرح چشمه نور یادآور شد: روند اجرای پروژه کمی کند شده و این موضوع ما را نگران می‌کند لذا مسئولان باید تصمیم بگیرند تا تزریق منابع مالی خوبی را انجام دهند تا فعالیت‌ها شتاب گیرد.

سرعت اجرا آن‌قدر پایین آمده که ممکن است ما و کارشناسان را خسته و بی‌انگیزه کندرحیقی اضافه کرد: سرعت اجرا آن‌قدر پایین آمده که ممکن است ما و کارشناسان را خسته و بی‌انگیزه کند و از آن مهم‌تر اینکه در حال حاضر برای تعدادی از همکاران ما فرصت‌های طلایی در خارج از کشور ایجادشده که ممکن است اگر روند اجرا خیلی طولانی شود کارشناسان پروژه را ترک کنند.

صفر لک مجری طرح نیز به خبرنگار مهر گفت: سال ۸۸ در سطح ملی تصمیم مهمی گرفته شد تا ایران برای دستیابی به فناوری روز جهان اجرای طرح شتابگر ملی را کلید بزند که قزوین به دلیل موقعیت مناسب جغرافیایی و هم‌جواری با دانشگاه‌های بزرگ و مراکز علمی و تحقیقاتی برای استقرار «چشمه نور» انتخاب شد.

لک اضافه کرد: توسعه علمی کشور نیازمند آزمایشگاه‌های بزرگی در مرزهای دانش دنیاست تا بتوانیم به فناوری‌های بنیادین در حوزه سلامت و پزشکی و مواد ویژه تخصصی دست یابیم که تحقق این امر  به امکانات ویژه‌ای در نانو و بیوتکنولوژی نیاز داشت که در بسیاری از کشورهای منطقه وجود نداشت.

این کارشناس علمی بیان کرد: اگر بتوانیم زیرساخت فعالیت‌های بزرگ و نوین علمی را در کشور ایجاد کنیم حتماً دانشمندان خارجی و کشورهای همسایه نیز برای استفاده از آن متقاضی خواهند بود که با همین ایده طرح «چشمه نور» در کشور شکل گرفت و با حضور رئیس‌جمهور عملیات عمرانی آن در قزوین آغاز شد.

پروژه‌ای ۳۰۰ میلیون دلاری/ سرمایه‌گذاری ۱۳۰۰ میلیارد تومانی در فن‌آوری

لک ادامه داد: اجرای پروژه مشابهی مانند چشمه نور در هر کشوری بالغ‌بر ۳۰۰ میلیون دلار هزینه دارد و امروز می‌توانیم ادعا کنیم چشمه نور بزرگ‌ترین طرح علمی کشور است که با بیش از ۱۳۰۰ میلیارد تومان سرمایه‌گذاری در قزوین اجرا می‌شود.

وی اظهار کرد: این طرح ازنظر علمی و فناوری در جهان اسلام و خاورمیانه بی‌نظیر است و چند کشور هم سال‌هاست پیگیر آن بودند که آن را در کشور خود پیاده کنند که به دلیل تکنولوژی پیشرفته آن و نیز هزینه‌های سنگین از آن منصرف شدند و امروز ما افتخار اجرای آن را داریم.

لک بیان کرد: این طرح اگر اعتباراتش به‌موقع داده شود حداقل ۱۰ سال طول می‌کشد و بخش‌های مختلف آن به‌ویژه آزمایشگاه هم از نظر فنی و هم تجهیزاتی امکانات ویژه‌ای دارد که باید اعتبار آن تأمین شود.

وی گفت: در اجرای این طرح ۳۶ ایستگاه تحقیقاتی ساخته خواهد شد که در فاز اول شش ایستگاه پیش‌بینی‌شده و در کنار آن ظرفیت ایجاد ۳۶ آزمایشگاه نیز دیده‌شده که به‌تدریج ساخته می‌شود.

لک اضافه کرد: مرکز پرتودهی که در حال حاضر ایجادشده یکی از طرح‌های آن است که محصولات کشاورزی و مواد یک‌بارمصرف کشاورزی را پرتودهی خواهد کرد که به جایگاه کشاورزی استان ارتقاء خواهد بخشید.

 ۲۵۰ میلیارد تومان برای فعالیت عمرانی شتابگر

وی اظهار داشت: برای تسریع در روند اجرای این طرح بزرگ فراملی در بخش فعالیت‌های عمرانی باید ۲۵۰ میلیارد تومان اعتبار اختصاص یابد که تاکنون بیش از ۴۰ میلیارد تومان هزینه شده و روند اجرا را کند کرده است.

لک در خصوص پیشرفت فیزیکی طرح بیان کرد: از نظر فنی و مهندسی حدود ۳۵ درصد پیشرفت فیزیکی داریم و بخشی از تجهیزات نمونه‌سازی شده اما در مجموع این طرح ۱۰ درصد پیشرفت فیزیکی دارد.

در همین راستا پیش‌ازاین، علی‌اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی در مراسم امضاء تفاهم‌نامه دوجانبه بین سازمان انرژی اتمی و پژوهشگاه دانش‌های بنیادی کشور در گفتگو با خبرنگار مهر با تقدیر از متخصصان گمنام و بی‌ادعا در پروژه ملی چشمه نور ایران گفت: این پروژه از یک شتاب‌دهنده سنکروترون الکترون با انرژی ۳ گیگا الکترون‌ولت و بالغ‌بر ۳۰ خط باریکه پر شدت تابش ایکس تشکیل خواهد شد و در علوم مختلف ازجمله فیزیک، مواد، زیست‌شناسی، نانو و پزشکی کاربردهای گسترده‌ای دارد.

وی افزود: این پروژه در توسعه علمی کشور و رشد علوم و فنون حائز اهمیت بوده و جهش علمی ویژه‌ای را در کشور و استان قزوین به دنبال خواهد داشت.

صالحی تصریح کرد: قراردادهای منعقده در یک مرحله به ارزش ۹۰ میلیارد ریال بوده و باید تجهیزات و اجزای آن با بومی‌سازی و رویکرد اقتصاد مقاومتی طراحی و تولیدشده و جهت استفاده در اختیار پژوهشگاه دانش‌های بنیادی قرار گیرد.

وی افزود: اجرای این طرح استان قزوین را در آینده به یک قطب علمی، فناوری و هسته‌ای تبدیل خواهد کرد و بستر ایجاد رشته‌های هسته‌ای در دانشگاه را نیز هموار می‌کند.

۵۰ میلیون دلار صرفه‌جویی ارزی

صالحی یادآور شد: از این طرح بهره‌برداری صنعتی هم خواهیم داشت و پرتودهی محصولات کشاورزی و استرلیزه کردن برخی کالاها نیز در این مرکز انجام می‌شود که گامی در تأمین سلامت مردم است و ازاین‌پس شاهد تحول علمی، تحقیقاتی و پژوهشی بزرگی در استان و کشور خواهیم بود که امیدواریم با همکاری سه‌جانبه بتوانیم هر چه سریع‌تر آن را پیش ببریم.

وی اظهار داشت: هزینه تأمین این تجهیزات ۱۵ میلیون دلار ارزی و بیش از ۳۰ تا ۴۰ میلیارد تومان است و هزینه سنگینی هم برای تأسیسات لازم دارد تا ساختمان‌های جنبی ساخته شود که امیدواریم سازمان انرژی اتمی با این طرح وظیفه خود را در رساندن خدمات در سایر عرصه‌ها به ملت انجام دهد.

صالحی بیان کرد: تجارب اندوخته شده در سازمان انرژی اتمی در بخش کشاورزی، سلامت، بهداشت و صنعت می‌تواند امروز به‌خوبی مورداستفاده قرار گیرد که راه‌اندازی این مرکز بخشی از آن است و خوشبختانه سازمان انرژی اتمی در جایگاهی از علم و فناوری است که در ورود به این عرصه‌ها مشکلی ندارد و این نمونه افتخارآمیز  گام دیگری برای علمی شدن کشور است.

رئیس پژوهشگاه دانش‌های بنیادی کشور هم در مورد این طرح بزرگ ملی گفت:مدت‌ها به دنبال ایده شتابگر ملی بودیم چون دستاوردهای آن در عرصه علمی بسیار زیاد خواهد بود.

محمدجواد لاریجانی ادامه داد: قزوین با هماهنگی‌های به‌عمل‌آمده به قطب تحقیقات و فناوری و فضایی ایده آل برای محققان و پژوهشگران منطقه تبدیل خواهد شد و بخش زیادی از علوم و فنون کشور همراه با این پروژه رشد خواهد کرد.

وی بیان کرد: این جهش با همکاری سازمان انرژی اتمی محقق خواهد شد و حدود پنج هزار دانشمند و متخصص در علوم مختلف پس از اجرا و بهره‌برداری از طرح شتابگر ملی چشمه نور ایران، در این مرکز بزرگ علمی و آزمایشگاهی مشغول به کار می‌شوند.

به گفته محمدجواد لاریجانی، شتابگر ملی یکی از بزرگ‌ترین طرح‌های علمی تاریخ کشور محسوب می‌شود که در دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره) قزوین اجرا می‌شود و دانشمندان و متخصصان این مرکز در ۳۲ حوزه مختلف به فعالیت‌های علمی و تحقیقاتی خواهند پرداخت و این طرح می‌تواند جایگاه کشورمان را در حوزه علم و فناوری تقویت کند.

مدیر پژوهشگاه دانش‌های بنیادی از طرح شتابگر ملی به‌عنوان یک سفره پربرکت علمی در کشور یاد کرد و گفت: این طرح که آزمایشگاه بزرگ علمی خواهد بود، در حوزه‌های مختلف علمی ازجمله صنعت، فیزیک، شیمی، الکترونیک، داروسازی و کشاورزی کاربرد خواهد داشت و موجب جذب هزاران دانشمند در قزوین می‌شود.

طرح چشمه نور نباید متوقف شود

استاندار قزوین هم اضافه کرد: طرح چشمه نور به دلیل اهمیتی که دارد به دلیل کمبود اعتبارات نباید محدود و یا متوقف شود و تصور کنیم یک حرکت استانی است بلکه این کار یک حرکت اولیه برای رسیدن به عرصه‌های بالاتر علمی در کشور است که باید موردحمایت جدی قرار گیرد.

وی گفت: طرح چشمه نور می‌تواند مانع فرار مغزها شده و بستر فعالیت علمی نیروهای اندیشمند داخلی و خارجی را در منطقه فراهم کند و یکی از مهم‌ترین راه‌های حفظ نیروهای علمی و استفاده از آن‌ها در فعالیت‌های تحقیقاتی محسوب می‌شود.

به گفته زاهدی، این طرح می‌تواند زمینه بهره‌گیری از نیروهای دانشمند را فراهم کرده و قزوین را به قطب علمی، گردشگری تبدیل کند.

ابوالفضل یاری رئیس برنامه‌وبودجه استان قزوین هم از اجرای شتابگر ملی در استان به‌عنوان اتفاقی بزرگ یادکرد و گفت: چون این طرح را با اطلاعات و بینش انتخاب کرده‌ایم برای قبل و بعد آن برنامه داریم و می‌دانیم چه اتفاقی در کشاورزی و صنعت قزوین رخ خواهد داد  لذا مسئولان استان برای تأمین اعتبارات آن جدی هستند.

رئیس برنامه‌وبودجه استان قزوین گفت: انتظاری که از اجرای طرح شتابگر ملی داریم این است که دانشگاه بین‌المللی امام خمینی فعال‌تر شده و رشته‌های مرتبط با آن را ایجاد کند تا جوانان خود را برای آینده کشور تربیت کنیم.

محققان و پژوهشگران:طرح چشمه نور انقلابی در مسیر علم و دانش کشور است

پیش‌ازاین محققان و استادان برجسته کشور در همایش کاربران شتابگر ملی در قزوین نیز بیان کرده‌اند که اجرای طرح شتابگر ملی ضمن ایجاد انقلابی عظیم در علم و دانش کشور از فرار مغزها به خارج نیز جلوگیری می‌کند.

ابوالحسن نائینی رئیس دانشگاه بین‌المللی امام خمینی قزوین گفت: این پروژه فرصتی ایده آل برای قزوین ایجاد می‌کند تا جهش علمی صورت گیرد و مسئولان باید از آن به‌خوبی استفاده کرده و کار را تسریع کنند.

رئیس دانشگاه بین‌المللی امام خمینی قزوین یادآور شد: در شرایطی که با تحمل سختی‌ها و تحریم‌ها، دانشمندان کشور حرکت‌های خوبی انجام داده‌اند اجرای طرح شتابگر ملی هم می‌تواند زمینه جذب اندیشمندان جوان را فراهم کرده و امید ماندن در کشور برای تحقیق و پژوهش را مضاعف کند تا به مرزهای دانش نزدیک شویم.

طرح چشمه نور که انقلابی بزرگ در مرزهای دانش کشور ایجاد خواهد کرد، دستاوردهای ارزشمند فراوانی برای فعالان علم و دانش کشور خواهد داشت که طراحی و توسعه مواد و ترکیبات جدید با ساختارهای استراتژیک،   طراحی و ساخت داروهای جدید و انجام تحقیقات و آزمایش‌های پزشکی، ساخت بافت‌های مصنوعی و پیوند اندام، نوآوری در صنایع تولید انواع مواد (پلاستیک، لاستیک، فیبر، ابریشم و غیره)، آزمایش و تحقیق در خوردگی فلزات، آلیاژها و انواع مواد غذایی و بهداشتی بخشی از  کاربردهای آن است.

اجرای طرح شتابگر ملی زمینه اشتغال و استفاده تحقیقاتی بیش از ۵ هزار دانشمند و محقق برجسته کشور را فراهم کرده و از خروج سالانه ۲۰۰ میلیون دلار هزینه خدمات فنی و مهندسی در بخش صنعت جلوگیری کند.

امکان تولید  و صادرات محصولات دانش‌بنیان، تحول بنیادین در عرصه پزشکی، کشاورزی و صنعتی، بسترسازی برای فعالیت‌های بزرگ تحقیقاتی و پژوهشی، تبدیل ایران به قطب علم و فن‌آوری از  دیگر دستاوردهای اجرای این طرح بزرگ علمی در کشور و استان قزوین است.

تأمین به‌موقع اعتبارات سالانه حداقل ۵۰ میلیارد تومان برای تسریع در کار می‌تواند از هزینه‌های سربار جلوگیری کرده و مجریان دانشمند آن را در ادامه کار دلگرم کند تا شاهد توقف و یا کندی مراحل اجرا نباشیم.

امید است با حمایت رئیس‌جمهور و مسئولان ارشد کشور در اجرای سریع‌تر این طرح ملی و تأمین اعتبارات آن در آینده نزدیک شاهد شکل‌گیری قطب بزرگ علمی در استان و کشور و تحقق منویات مقام معظم رهبری در تبدیل‌شدن ایران به قطب علمی منطقه باشیم.