مردم نقاط مختلف ایران خود را برای برگزاری شام غریبان کاروانی آماده می‌کنند که در مسیر حرکتش نور و روشنایی بر تاریخ پاشید، غروب روز عاشورا همراه با طلوع حقیقتی شد که تا همیشه تاریخ زنده است.
بهنام عبدالهی: خون خدا بر زمین کربلا فروریخت و تاریک‌ترین روز تاریخ را رقم زد، این غروب، غمگین‌ترین غروب دنیاست؛ این غم را در بغض تاریخ بشریت می‌توان فهمید؛ از کوچه‌های بی‌عابر، از دل‌های گرفته و شکسته. هزار و ۴۰۰سال از شام غریبان «عاشورا» گذشته اما هیچ‌چیز از غریبی این غروب و این شام کم نشده است.
حالا پرچم‌های سیاه که از دیوارها آویخته‌اند تکان نمی‌خورند؛ حالا کم‌تر صدای نوحه و مرثیه به گوش می‌رسد؛ اما همه می‌دانند که لب‌های بسته حرف‌های غمگین‌تری دارند.
بعد از پایان روز عاشورا و تاریکی هوا شدایدی که بر کاروان و اسرای کربلا می‌رود هر لحظه سخت می‌شود و کودکان و زنان کاروان هر لحظه سنگینی این فاجعه انسانی را بیشتر درک می‌کنند و فقط صبر زینب و رهبری امام زین‌العابدین زخم‌های قلب اسرا را کمی آلام می‌بخشد.
همراهی با دورافتادگان از وطن
شام غریبان در ادبیات کشور ما به غروب روز عاشورا و سوگواری این شب می‌گویند. فلسفه اینکه در ایران برای ازدست‌رفتگان مراسم شام غریبان برگزار می‌کنند، به همین شام غریبان روز عاشورا برمی‌گردد.
یکی از معانی واژه «غریب»، دورافتاده از وطن است و گاهی برای کسی که بی‌یار و یاور مانده است نیز از واژه غریب استفاده می‌شود. شام غریبان نیز به معنای شب ِ مردم غریب و دورافتاده از یار و دیار آمده است.
به همین خاطر بیشتر در مراسم‌هایی که با عنوان شام غریبان برپا می‌شود، نوحه‌ها و مرثیه‌هایی ذکر می‌شود که آوارگی اهل‌بیت امام حسین(ع) و اسیران و کودکان بازمانده از واقعه کربلا را که در غروب عاشورا، بی‌پناه در تاریکی شب، در بیابان کربلا به سر می‌بردند روایت کند.
علی خان‌محمدی، یک کارشناس مسائل تاریخی در گفتگو با خبرنگار مهر، وقایع عصر و غروب عاشورا را روایت می‌کند. او می‌گوید که دشمنان امام حسین (ع) در غروب عاشورا زنان را از خیمه بیرون راندند و خیمه‌ها را آتش زدند.
خان‌محمدی توضیح می‌دهد: زنان در این هنگام فریاد می‌زدند و با یادآوری وقایع ظهر روز عاشورا بر سر و سینه می‌زدند و این نشانگر غم سنگین اتفاقات چند روز اخیر بود.
آتشی که زمان خاموش نمی‌کند
این کارشناس مسائل مذهبی می‌گوید که عمر سعد با جمعی از لشکریانش آن شب را در کربلا ماند و روز بعد نزدیک ظهر پس از دفن کشتگان سپاه خود، همراه اهل‌بیت امام حسین(ع) و دیگر بازماندگان، به سمت کوفه حرکت کرد.
او اضافه می‌کند: نقل کرده‌اند که در شب یازدهم محرم که شام غریبان بود، حضرت زینب(س) نماز شبش را ترک نکرد؛ اما به سبب ضعفی که او را فرا گرفته بود، نماز را نشسته خواند.
خان‌محمدی معتقد است این وقایع تلخ باعث شده است که بعد از گذشت حدود ۱۵قرن شام غریبان و آداب‌ورسوم مربوط به آن در بین مسلمانان مخصوصاً ایرانیان از جایگاه و اهمیت ویژه‌ای برخوردار باشد.
اما شیوه عزاداری و برگزاری شام غریبان در نقاط مختلف ایران منحصربه‌فرد و متفاوت‌تر از سایر استان‌ها و شهرهاست. گفته می‌شود سابقه شام غریبان در بین آذربایجانی‌ها بیشتر است.
عزاداری، بدون طبل، بدون سنج
به دلیل اینکه نوحه دسته‌گردانی شام غریبان به زبان ترکی است، می‌توان حدس زد که این عزاداری همراه ترک‌ها با مظفرالدین شاه، به تهران آمده باشد؛ چنان‌که بزرگ‌ترین شام غریبان را هم در مسجد شیخ عبدالحسین، تکیه ترک‌ها می‌گرفتند.
اکنون هم این مراسم در بین اهالی آذربایجان شرقی و به‌ویژه تبریز از اهمیت زیادی برخوردار است. در شام غریبان افرادی که افروختن شمع در ۴۱مسجد را نذر کرده‌اند، نذر خود را به‌جای می‌آورند و همین شمع‌ها باعث می‌شود فضای غم‌انگیزی در سراسر شهر حاکم باشد.
حجت‌الاسلام میرزایی، کارشناس مسائل مذهبی بیشتر در مورد آداب شام غریبان توضیح می‌دهد. او به خبرنگار مهر می‌گوید: دسته‌های عزاداری و هیئت‌های مذهبی در غروب روز عاشورا بدون طبل و هر آلت دیگری و صرفاً در حال سینه‌زنی و زنجیرزنی از مسجد یا حسینیه محله خود به‌طرف میدان ساعت یا بازار سرپوشیده تبریز حرکت می‌کنند.
او تشریح می‌کند: در برگزاری مراسم شام غریبان در مساجد و حسینیه‌ها سعی می‌شود به‌جای روشن کردن چراغ‌ها، شمع روشن کنند که روشنی کم‌تری داشته باشد.
به گفته این کارشناس مذهبی، برخی از دسته‌جات نیز با در دست داشتن فانوس در خیابان با تشکیل صفوفی منظم به عزاداری می‌پردازند.
او درباره اشعار و روضه‌هایی که در این مراسم قرائت می‌شود می‌گوید: مضمون بیشتر روضه‌های شام غریبان بیان رها شدن جنازه‌های شهدای کربلا و بی‌یار و یاور شدن اسراء و زنان و کودکان است.
حجت‌الاسلام میرزایی اضافه می‌کند که در شام غریبان نوحه خود را آرام و بی‌سروصدا می‌خوانند و می‌گوید: گاهی همه می‌نشینند و یک بند اشعار خود را نشسته می‌خوانند و بعد برای خواندن بند دوم بلند می‌شوند و در حال راه رفتن مصرع دوم را تمام می‌کنند و با این کیفیت افتان و خیزان وارد مجلس شده و خارج می‌شوند.
مضمون بیشتر روضه‌های شام غریبان بیان رها شدن جنازه‌های شهدای کربلا و بی‌یار و یاور شدن اسراء و زنان و کودکان استمردم استان آذربایجان شرقی همچنین در شب شام غریبان با حضور در گلزار شهدا و برافروختن شمع بر مزار آن‌ها یاد این سفرکردگان طریق شهادت را گرامی می‌دارند.
مراسم‌های عزاداری شام غریبان در بازار سرپوشیده تبریز همواره مورد توجه گردشگران کشورهای مختلف قرار می‌گیرد.
البته شام غریبان فقط مختص ایرانیان نیست. در کربلا این شب را «لیله الوحشه» (شب وحشت) نیز می‌نامند. در این شب با ذکر مصائب کودکان و اسراء، برای نشان دادن اندوه شمع روشن می‌کنند. در پاکستان نیز در این شب، عزاداری را بعد از غروب آفتاب انجام می‌دهند و در این مجلس سوگواری، از روشنایی و فرش استفاده نمی‌کنند.
اگر در شام غربیان امام حسین (ع) در شهرهای ایران مثل تبریز گشت کوتاهی داشته باشید، حتماً به یاد تابلو «شام غریبان» استاد فرشچیان خواهید افتاد. تابلویی که بعد از صدها سال همچنان تلاش می‌کنیم آن را سرلوحه زندگی خود قرار دهیم: حق‌خواهی اگرچه پایان تلخی داشته باشد؛ سرآغاز زندگی‌های آزادانه است.
