محمد تاجیک: موضوع نیاز افراد مختلف جامعه به مشاوره‌های روان شناسی همواره در همه زمانها احساس شده و اکنون با توجه به زندگی صنعتی و درگیر بودن افراد جامعه با مسائل و مشکلات فردی و اجتماعی و وجود کاستی‌های مختلف در حوزه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و …ارائه و دریافت خدمات مشاوره‌ای بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود.
تفاوت فرهنگی و وجود گسست و فاصله میان خواسته‌ها و نیازهای نسل نوجوان و جوان امروز با والدین خود؛ جملگی باعث شده است سلامت روان برخی افراد در جامعه تا حدودی از حالت توازن خارج شود و تبعات آن، در قالب بیماری‌ها و آسیب‌های روحی و روانی در جامعه در بین برخی افراد ظهور و بروز پیدا کند.
در کنار موارد یاد شده و به رغم همه تلاش‌ها در آگاه سازی جامعه نسبت به اهمیت موضوع مشاوره و بهره گیری از روان شناسان برای بالا بردن کیفیت زندگی و کسب مهارت‌های لازم در جهت ارتقا روابط فردی و اجتماعی، هنوز در بسیاری از نقاط به دلیل خلاهای فرهنگی و نیز بالا بودن هزینه‌های خدمات مشاوره‌ای، بسیاری از افراد جامعه تمایلی برای بهره مندی از این خدمات را ندارند.
سازمان نظام روان‌شناسی و مشاوره یک سازمان غیردولتی و مستقل است که به منظور تحقق بخشیدن به اهداف سازمان از جمله تلاش برای ارتقاء سطح دانش روان‌شناسی و مشاوره، حمایت از حقوق مراجعان به روان‌شناسان و مشاوران، حمایت از حقوق صنفی روان‌شناسان و مشاوران ایجاد شد و تعیین حدود صلاحیت‌های تخصصی و صدور پروانه کار برای اعضای سازمان، نظارت بر کیفیت کار تخصصی و رسیدگی به تخلفات تخصصی آنها و نظارت بر تعرفه خدمات روان‌شناسی و مشاوره از جمله وظایف این سازمان است.
اکنون در کشور بیش از ۲۰۰ هزار روانشناس و مشاور وجود دارد که از این تعداد تنها ۳۱ هزار نفر عضو این سازمان هستند.
دلیل کم بودن تعداد روان‌شناسان عضو در این سازمان، این است که داشتن حداقل مدرک کارشناسی ارشد در یکی از حوزه‌ها و گرایش‌های مربوط، شرط عضویت است و این در حالی است بسیاری از فارغ التحصیلان این رشته امکان عضویت را ندارند.
حدود ۵ هزار نفر موفق به دریافت پروانه حرفه‌ای و ایجاد مطب مشاوره خصوصی شده و ۷۰۰ کلینیک فعال است که روان شناسان در گرایش‌های مختلف ارائه خدمات می‌کنند.
برای بررسی شرایط سلامت روان جامعه به ویژه در دوران شیوع کرونا و راهکارهای مؤثر در کاهش این فشارهای روانی، دلائل آرامش روانی مردم در ماه مبارک رمضان و … با فریبرز درتاج، معاون پژوهشی سازمان نظام روان‌شناسی و مشاوره و رئیس انجمن روان‌شناسی تربیتی به گپ و گفت نشستیم.
آقای دکتر! به عنوان اولین پرسش، این روزها با توجه به شیوع کرونا به نوعی آرامش روانی بسیاری از مردم بهم خورده، شما به عنوان یک روانشناس شرایط حاضر را چگونه تحلیل می‌کنید؟
در ابتدا سخن نهم اردیبهشت روز روان شناسی و مشاوره را به جامعه روان‌شناسان و مشاوران کشور عرض می‌کنم. در دوران مقابله با بیماری کرونا هستیم و مقداری زندگی ما از حالت معمولی و تعادل قبلی خارج شده است.
تحقیقات روان‌شناختی و براساس مطالعات داخل و خارج از کشور و به ویژه در خارج از کشور نشان داده شده که در سال جاری میلادی، اختلالات روانی ۲٫۵ تا ۳ برابر افزایش پیدا کرده است. البته این موضوع طبیعی است؛ چرا که ویروس کرونا ناشناخته بوده و هنوز واکسنی ندارد و ما در مقابله با این خطر جدی قرار داریم و طبیعی است که درصد زیادی از جمعیت را تحت‌تأثیر داده است.
براساس پژوهش‌هایی که در برخی از کشورها درباره تأثیر قرنطینه دراز مدت انجام شده است، شایع‌ترین اختلالات روانی و سلامت روان مردم قبل از شیوع کرونا و بعد از شروع کرونا مورد مقایسه قرار گرفته است؛ حتی برای افرادی که بر سر کار حاضر نشده و از خانه خارج نشدن؛ یعنی شرایط قرنطینه؛ در نتیجه این پژوهش، حالت سردرگمی، فرسودگی،عصبانیت و ناامیدی وجود دارد.
فارس/ تحقیق دیگری توسط بروکس انجام شد، می‌گوید تمام گروه‌های سنی درگیر مسائل مربوط به کرونا می‌شوند و در تحقیقی که ژائو در چین انجام داده، وحشت‌زدگی، ترس، اضطراب و افسردگی را داشته‌ایم؛ در نتیجه وجود چنین افکاری این موارد را تشدید می‌کند و حالت‌های ناامیدی و انکار را داریم.
در ایران تحقیقاتی که بنده به همراه دو نفر از دانشجویان دکترا در دانشگاه علامه انجام داده‌ایم، اختلالات روان‌شناختی در سطح بالاتری از حالت حد طبیعی است و در جمعیت ۶۰۰ نفره‌ای که مورد بررسی قرار گرفت، هرچقدر این اختلالات روانی در جمعیت معمولی بالاتر می‌رود، این همبستگی زیادی با خشونت فردی در محیط خانه دارد؛ البته هرچه زندگی فرد هدفمندتر باشد، اختلالات روان‌شناختی، همبستگی منفی برای افراد هدفمند در زندگی به همراه دارد؛ چرا که جو مثبتی که برخی توانستند در خانواده ایجاد کنند، تا اندازه‌ای این اختلالات را کاهش می‌دهد.
اختلالات روانی در روزهای شیوع کرونا ۲٫۵ تا ۳ برابر شده است
آقای دکتر! درباره سلامت روان جامعه فارغ از موضوع کرونا و تبعات آن، در ایران چه تحقیقاتی صورت گرفته و آیا غربالگری در این خصوص انجام شده است؟چه شاخصی در ایران بالا یا پایین‌تر است؟
بررسی اپیدمیولوژی درباره غربالگری سلامت روانی به دلیل اینکه هزینه بسیار بالای به دنبال دارد، معمولا به ندرت انجام می‌شود، اما براساس پژوهش‌ها در جوامعی که تغییرات خیلی سریع رخ می‌دهد و ثبات اقتصادی و سیاسی وجود نداشته باشد و نتوان پیش بینی از آینده کرد، معمولا این موضوع پررنگ‌تر است.
مثلاً اگر نرخ افسردگی ۱۰ درصد است، در زمان امتحانات دانش‌آموزان و دانشجویان براساس شرایط موجود این میزان افزایش پیدا می‌کند و در جوامعی که تغییرات در آن سریع است، شانس ابتلای افراد افزایش می‌یابد؛ اما در این دوران با توجه به شیوع کرونا متفاوت است.
یکی از عواملی که انسان‌ها را در این شرایط که شیوع کروناست امیدوار می‌کند، این است که این ویروس زندگی همه افراد را تحت‌تأثیر قرار داده است؛ در نتیجه وقتی این اپیدمی وجود دارد، پذیرش آن نیز برای همه راحت‌تر است. در مجموع در جوامع پر تغییر در همه جای دنیا سطوح اختلالات روانی در سطح بالاتری گزارش می‌شود.
اظهار نظرات مختلفی درباره میزان شادی در کشورهای مختلف دنیا ابراز می‌شود و کشورهای متعددی به عنوان شادترین کشورها معرفی می‌شوند، آیا واقعا در این خصوص تحقیق مستدل و علمی وجود دارد؟
درتاج: تحقیقات در این خصوص معمولاً در سطح رساله‌های دکتری و یا در سطح محدود انجام می‌شود و این تحقیقات متناسب باگروه هدف مورد تحقیق است و قابل تعمیم نیست.
میزان شادی در زمان‌های مختلف متفاوت است؛ مثلاً در اوج بحران اقتصادی یا در زمان امتحانات دانش‌آموزان، نتیجه متفاوتی دارد. البته در مجموع، برنامه و مدارس ما شاد نیست و حجم کتاب‌های دانش‌آموزان در مدارس و دانشجویان در دانشگاه زیاد است و تقریباً این افراد که جمعیت زیادی از کشور بوده و در بهترین سن قرار دارند، به دلیل نبود برنامه‌های مناسب به گونه ای مشکلاتی داشته و این خطرناک است. در مدارس ما اکنون مسابقات ورزشی بین مدرسه‌ای تقریباً در حد صفر برگزار می‌شود یا برنامه‌های اجرای نمایش و تئاتر در سطح ضعیفی است؛ در حالی که این فرایندها باعث می‌شود مطالب آموزشی را بهتر فرا بگیریم و بدن از خمودگی خارج شود.
تحقیقات درباره اینکه کدام جوامع شاد هستند، فقط در سطح محدود و متناسب با جامعه هدف تحقیق است
آقای دکتر! با توجه به اینکه در ماه مبارک رمضان قرار داریم؛ توضیح دهید چرا در این ماه آرامش روحی و روانی مردم و آستانه تحمل آنها از روزهای دیگر بیشتر است؟
درتاج: دلیل این آرامش به این خاطر است که فرد کنترل رفتاری شدیدتری را اعمال می‌کند و این باعث بالا رفتن آستانه تحمل می‌شود. مصداق کنترل رفتاری، نخوردن غذا یا مراقب بودن از بیان برخی کلمات است و این پدیده کنترل رفتاری وقتی با یک آمادگی مشخص از قبل انجام می‌شود، مثلاً فرد نیمه‌شب بلند می‌شود و پس از صرف سحری به راز و نیاز می‌پردازد، باعث ایجاد کنترل رفتاری و آرامش می‌شود.
میزان خشونت، درگیری‌های فیزیکی و حتی جرائم سازمان‌یافته در ماه رمضان به شدت کاهش می‌یابد و این به عنوان استحکام رابطه فردی است که از طریق دعا و نیایش در این ماه به وجود می‌آید
تقریبا در تمام دنیا تقویت کنترل رفتاری مؤثر بوده و سطح پرخاشگری را در این شرایط به صورت آگاهانه کنترل می‌کنیم.در این شرایط کنترل رفتاری در ما ایجاد می‌شود. میزان خشونت، درگیری‌های فیزیکی و حتی جرائم سازمان‌یافته در ماه رمضان به شدت کاهش می‌یابد و به عنوان استحکام رابطه فردی از طریق دعا و نیایش در این ماه به وجود می‌آید.
با توجه به وجود عوامل مختلف در بروز استرس و بهم خوردن تعادل روحی و روانی در جامعه و آسیب پذیری برخی افراد، چه راهکاری برای کسب آرامش روانی به مردم پیشنهاد می‌کنید؟
درتاج: بنده به دوران فعلی که با شیوع کرونا مواجه هستیم اشاره می‌کنم.اکنون از حالت شدید قرنطینه خارج می‌شویم، اما هنوز برخی فعالیت‌ها تعطیل است. برای نمونه؛ دانش‌آموزان که وقت آزاد بیشتری دارند و می‌توانند انرژی خود را در محیط خارج از خانه تخلیه کنند، چنین امکانی را ندارند؛ در نتیجه سطح اضطراب مجموعه این افراد بالا می‌رود.
در این شرایط این پرسش مطرح می‌شود که چه کاری باید انجام دهیم؟ آیا می‌توانیم با روش‌های منطقی این موضوع را حل کنیم و یا بر روی احساسات متمرکز شویم؟ بیشترین مشکل را در چنین شرایطی والدین با یکدیگر و با فرزندان خود دارند؛ چرا که والدین نقش نظارتی‌شان در چنین شرایطی بیشتر شده است؛ در نتیجه اولین توصیه این است که هماهنگی بین والدین ایجاد شود؛ مانند اینکه چگونه فرزندان از تلویزیون و فضای مجازی استفاده کرده و به دروس خود رسیدگی کنند.
روش‌های مانند انجام یوگا، گوش دادن به موسیقی، مطالعه کردن، قدم زدن در خانه یا انجام حرکات ورزشی ملایم می‌تواند میزان استرس را کاهش دهد
یکی از توصیه‌ها در خصوص کسب آرامش روانی، انعطاف‌پذیری شناختی است؛ یعنی اینکه بهتر بتوانیم با موضوعات برخورد کنیم و توانایی شناختی داشته باشیم. در این خصوص چند راه‌حل وجود دارد؛ برای نمونه، کارهایی که می‌توانیم در خانه انجام دهیم، تنفس عمیق و آرام کردن سیستم تنفسی است؛ چرا که در حالت اضطراب، بدن در حالت جنگ و گریز قرار می‌گیرد؛ در نتیجه حداقل چند تنفس عمیق بدن را آرام می‌کند و می‌توانیم تفکر منطقی داشته باشیم.
موضوع دیگر، احساس درک متقابل است؛ یعنی ما از زاویه دید فرد مقابل به موضوع نگاه کنیم؛ برای نمونه، ممکن است ما فردی را مشاهده کنیم که از ماسک استفاده نمی‌کند؛در نتیجه وقتی ما از زاویه دید آن فرد به موضوع نگاه می‌کنیم، شرایط متفاوت است و می‌توان این طور نتیجه بگیریم که شاید خرید ماسک در توان فرد نبوده، یا به آن دسترسی نداشته است.
در مواردی ممکن است فردی در خانه یا کارمندی در محیط کار فریاد زده یا با صدای بلند بخندد که ما می‌توانیم با درک شرایط این فرد، به تحلیل رفتار وی بپردازیم و این توجه به احساسات دیگران باعث ایجاد مهربانی می‌شود. باید نشان دهیم که فرد قابل درک است؛ ضمن اینکه باید کنترل رفتاری داشته باشیم.
در ماه مبارک رمضان کنترل رفتاری کمک می‌کند تا فضای محبت‌آمیز و احترام متقابل ایجاد شود. روش‌های دیگری مانند انجام یوگا، گوش دادن به موسیقی، مطالعه کردن، قدم زدن در خانه یا انجام حرکات ورزشی ملایم می‌تواند میزان استرس را کاهش دهد.
نکته مهم دیگری که توصیه می‌کنیم، تکنیک‌های شبیه‌سازی ذهنی است؛ یعنی آینده را در ذهن خود تجسم کنیم و این تصویرسازی ذهنی، ما را برای این شرایط آماده می‌کند تا به هدف خود برسیم. وقتی هدف و آینده ایده‌آل را در ذهن خود تصور می‌کنیم، این موضوع در مجموع ذهن را برانگیخته می‌کند و ما به امید رسیدن به آن هدف، کنترل رفتاری شدیدتری را درنظر می‌گیریم.
برای نمونه؛ ورزشکاری که خود را برای مسابقات سه ماه دیگر آماده می‌کند،اکنون خود را روی سکو تصور می‌کند و همواره تلاش می‌کند تا به آن برسد؛ در نتیجه هر چه در ذهن خود مجسم کنیم، ذهن یک موجود هوشمند است و تا ما را به هدف نرساند، متوقف نمی‌شود؛ در نتیجه مهم این است که این برانگیختگی ایجاد شود؛ این موضوع دستورالعملی به مغز می‌دهد و مغز ناخودآگاه به آن سمت حرکت می‌کند.روش دیگری که می‌توانیم انجام دهیم، این است که هر شب ۳ تا ۵ دقیقه این تصویرسازی ذهنی را انجام دهیم.
آقای دکتر! شما از نقش مؤثر تصویر سازی ذهنی در رسیدن به اهداف و آرزوهای خومان گفتید، در اینجا این موضوع مهم مطرح می‌شود که آیا هر تصویر سازی ذهنی درباره هر اقدام و عملی منجر به موفقیت و رسیدن به خواسته خود می‌شود یا این نیازمند عوامل دیگری نیز هست؟ به عبارتی بین تصویر پردازی ذهنی و رؤیا پردازی چه تفاوتی وجود دارد؟
درتاج: مطلب خوبی مطرح کردید. این موضوع بسیار مهم است. ما دو نوع شبیه‌سازی داریم که یکی خروجی است که مثلاً می‌گوییم رؤیاسازی خیالی است و نوع دیگر شبیه‌سازی این است که ما فرایند شبیه‌سازی را ایجاد کنیم.
برای نمونه؛ ما برای اینکه از بیماری کرونا در امان باشیم، مراحل رسیدن به سلامتی را شبیه‌سازی می‌کنیم؛ مانند اینکه رعایت بهداشت فردی را انجام دهیم؛ در نتیجه باید مراحل رسیدن به هدف را شبیه‌سازی کنیم و آن با رؤیاپردازی متفاوت است.
اما باید بگویم حداقل این موضوع آن است که حتی شبیه‌سازی‌هایی که فقط هدف نهایی را شبیه‌سازی می‌کند، باز کمک‌کننده و مؤثر است، اما باید بدانیم تأثیر آن به اندازه شبیه‌سازی که مراحل رسیدن به هدف را دربردارد، نیست.
