ساکنان سرزمین ایران همیشه به آب به عنوان منبعی ارزشمند می‌نگریستند و همواره به دنبال ابداع روش‌هایی بوده‌اند که بتوانند از آب به بهترین شکل استفاده کنند. مانند آنچه در ساخت قنات‌ها و آب‌انبارها به کار رفته است. در سفر به شوشتر با سازه‌ای متفاوت روبه‌رو خواهید شد. سازه‌ای که از یک سیستم بسیار پیچیده و پیشرفته استفاده می‌کند و قدمت آن به دوران پادشاهی داریوش و سده ۵ پیش از میلاد بر می‌گردد. در سازه‌های آبی شوشتر از مجموعه‌ای از پل‌ها، بندها، آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌ها و تونل‌های بسیار بزرگ به کار گرفته شده‌اند تا آب در جهت‌های مورد نظر هدایت شود. امروزه هرچند تنها بخشی از این مجموعه عظیم پابرجا مانده، اما همین بخش هم اطلاعات بسیاری درباره دانش صنعت آب در دوره باستان در اختیار محققان می‌گذارد.
این اثر به عنوان یکی از شاهکارهای فنی و مهندسی جهان شناخته می‌شود به همین دلیل در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
مجموعه سازه های آبی شوشتر شامل چندین بند، برج، رودخانه دستکند، پل، تونل و مجموعه آبشار است
بندها در گذشته نقشی شبیه به سدهای کنونی داشتند با این تفاوت که وظیفه سد جلوگیری از جریان آب و ذخیره آن در پشت سد است اما بندها برای بالا آوردن سطح آب رودخانه طراحی می‌شدند تا با هم سطح‌شدن سطح آب با زمین‌های کشاورزی اطراف، به راحتی برای از آن برای آبیاری زمین‌های کشاورزی استفاده شود. بندها به صورت عمود بر روی رودخانه به صورت دستکند ساخته می‌شدند و به این ترتیب با بستن مسیر آب، سطح آب رودخانه بالا می‌آمد و مازاد آن از روی بند به داخل بستر رودخانه جاری می‌شد.
بند میزان هم به همین منظور روی رودخانه کارون ساخته شده و پیشینه آن به شاپور اول پادشاه ساسانی باز می‌گردد. این بند برای متعادل و میزان‌‌کردن آب کارون بین دو شاخه گرگر و شطیط احداث شده است. بند میزان آب را به دو بخش تقسیم کرده و به نسبت ۲ به ۴ در این دو شاخه جاری می‌سازد.
بند میزان با استفاده از سنگ تراشیده منطقه شوشتر و ساروج ساخته شده است. ساروج که در گذشته توسط معماران ایرانی استفاده می‌شد ترکیبی از خاک رس و آهک است. این بند از نظر شکل ظاهری از چند منحنی به هم پیوسته تشکیل شده و دارای ۱۰ دهانه آب رو است. ۹ دهانه در ضلع شرقی و دهانه دهم در ضلع غربی واقع شده است. بعد از دهانه دهم دیواری به سمت غرب امتداد پیدا کرده و به زیر پایه‌های تاریخی کلاه فرنگی می‌رسد. این بند همراه با سایر اجزای سازه‌های آبی شوشتر باعث آبیاری ۴۰ هزار هکتار از دشت‌های منطقه می‌شود. این بند طوری طرحی شده که می‌تواند دبی یا جریان آب این دو شاخه را تنظیم نماید یعنی اگر جریان آب ورودی به گرگر بیشتر از یک سوم شود، مازاد آن به شاخه شلیط منتقل می‌شود و بالعکس.
متاسفانه مسدود شدن دهانه‌های این بند، باعث کاهش جریان آب به سمت آبشارهای شوشتر شده و آسیب‌هایی را به این مجموعه وارد کرده است.
برج کلاه فرنگی جایی برای نظارت بر سازه های آبی شوشتر
بر بالای تپه‌ای نزدیک به بند میزان و مشرف به رود شطیط بقایای برجی ۸ ضلعی دیده می‌شود که پی آن ۴ متر بالاتر از سطح زمین قرار گرفته و ارتفاع خود برج نیز ۷ متر است. بدنه بیرونی از سنگ‌های تراش خورده ساخته شده ولی به مرور زمین شکل خود را از دست داده‌اند و از نظر ارتفاع نیز فقط ۳ متر از برج باقی مانده است.
این بنا متعلق به دوره قاجار است و از نظر کاربری دو فرضیه مطرح می‌شود. عده‌ای آن را محل نظارت قیصر روم یا شاپور ساسانی بر کار کارگران دانسته و عده‌ای دیگر آن را محل نظارت بر شدت جریان رودخانه می‌دانند.
به هر صورت برج کلاه فرنگی یکی از چندین بنای مجموعه سازه های آبی شوشتر است و علاوه بر اینکه در سال ۱۳۷۸ به شماره ۲۶۱۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده، ثبت جهانی هم شده است.
بارزترین بخش این مجموعه را آبشارها و آسیاب‌های آبی تشکیل می‌دهند که در کنار پل بند گرگر و در مسیر این رود قرار گرفته و زیبایی آن‌ها هر بیننده‌ای را به تحسین وا می‌دارد. در این مجموعه ۴۰ آسیاب آبی وجود داشته که از آن‌ها برای تهیه آرد مورد نیاز مردم استفاده می‌شده است. تمامی محوطه از آبشارها گرفته تا آسیاب‌ها را از سنگ خارا و ملات آهک و ساروج ساخته‌اند تا مقاومت لازم را داشته باشد. اتاق‌های تودرتوی آن نیز در دل دیواره‌ها و تخته سنگ‌های عظیم حجاری شده‌اند. در مجموع می‌توان کل محوطه را به سه بخش شرقی، شمالی و غربی تقسیم کرد.
-
بخش شرقی سازه های آبی شوشتر
محوطه شرقی از ۱۰ آسیاب مختلف به نام‌های آسیاب دو برادران، داراب‌خان، حاج‌مندل، راتق و دهانه شهر تشکیل شده که هر کدام دارای دو سنگ آسیاب هستند و آب مورد نیاز خود را از تونل دهانه شهر و بلیتی تامین می‌کنند.
-
بخش شمالی سازه های آبی شوشتر
آسیاب‌های این بخش آب مورد نیاز خود را از تونل سه کوره تامین می‌کنند. آسیاب‌های خدایی، رضاگلاب، رضوان از جمله آسیاب‌های این محوطه هستند. علاوه بر این کارخانه برق مستوفی که سال ساخت آن به ۱۳۳۲ باز می‌گردد و تلمبه خانه‌ای که وظیفه آن تامین آب شهر بوده هم در این محوطه ساخته شده‌اند. کارخانه برق مستوفی آب مورد نیاز خود را از تونل دهانه شهر تامین می‌کند.
این محوطه به نسبت دو محوطه دیگر مجهزتر است. ۲۱ آسیاب آبی از نوع شیبی یا تنوره‌ای که آب مورد نیازشان را از تونل سه کوره تامین می‌کنند، پل سنگی دوپلون، یک دالان سرپوشیده (متاسفانه تخریب شده است)، کارخانه یخ جولازاده، تلمبه خانه، ۱۱۵ پلکان سنگی طبیعی، یک بنای چهارطاقی شبیه به آتشکده و چند اتاقک، بخش‌های اصلی این محوطه را تشکیل می‌دهند.
تمام ۲۱ آسیاب این محوطه آب مورد نیاز خود را از تونل سه کوره تامین می‌کنند. این آسیاب‌ها مانند جزیره‌ای بین کانال دوپلون و شاخه گرگر واقع شده و برای نزدیک شدن به آن‌ها باید از پل سنگی دوپلون استفاده کرد. دوپلون دارای دو دهانه، ۹متر طول، ۳متر عرض و ۵متر ارتفاع است. از دالان سرپوشیده‌ای که از آن به عنوان استراحتگاه مراجعه‌کنندگان استفاده می‌شده و نزدیک دوپلون قرار داشته در حال حاضر اثری نیست و به طور کامل تخریب شده است.
کارخانه یخ جولازاده از دیگر آثار این محوطه است که تاریخ ساخت آن به ۱۳۳۴ بر می‌گردد و در کنار آن یک تلمبه خانه آب هم دیده می‌شود.
یکی از جاذبه‌های محوطه غربی، ۱۱۵ پلکان سنگی هستند که از عوارض طبیعی زمین ساخته شده و دارای ساختاری شگفت‌انگیز هستند. این پلکان راه ارتباطی بافت قدیمی شهر با محوطه غربی هستند و مردم از طریق این مسیر به راحتی به آب شرب مورد نیاز خود دسترسی داشتند. در این پلکان قطعه‌های سنگ‌های ماسه‌ای و مخلوط گل و آهگ به کار رفته است.
درست زیر پلکان و بر سقف آسیاب لوعلی، یک چهارطاقی با طاق‌های جناقی شکل دیده می‌شود که ظاهری به شبیه یک آتشکده دارد. آسیابانان از این چهارطاقی به عنوان نمازخانه و محل استراحت استفاده می‌کردند. علاوه بر این بنا اتاقک‌هایی در انتهای محوطه دیده می‌شوند که ورود به آن‌ها از طریق پلکان‌هایی حجاری شده در صخره امکان‌پذیر شده‌اند.
پلکانی با قدمت ۴۰۰۰ سال در سازه های آبی شوشتر
در بخش جنوبی محوطه آبشارها ۲۰۰ پله با قدمت تاریخی وجود دارند که محوطه آبشارها را به منطقه مسکونی اطراف متصل می‌کنند. در مسیر این پلکان اتاقک‌هایی دیده می شوند که گویا محل نگهبانی بوده‌اند. هرودت مورخ یونانی در ۲۵۰۰ سال پیش به این پلکان اشاره کرده و قدمت آن‌ها را ۱۰۰۰ سال عنوان کرده است. خود اتاقکها با توجه به بررسی‌های انجام شده دارای تاریخی ۴۰۰۰ ساله هستند. پنجره‌های این اتاق ها مشرف به دهانه آبشارها است و باعث می‌شد نگهبانان دید خوبی به محوطه داشته باشند.
شوادون؛ نوعی شبستان برای استراحت آسیابانان
در محوطه آسیاب های آبی شوشتر، اتاقک‌هایی وجود دارند که از حجاری تخته سنگ‌ها و صخره‌های شنی ایجاد شده‌اند. این اتاقکها که به شوادون یا همان شبستان شهرت دارند در گذشته محل استراحت آسیابان بودند. پنجره‌های کوچک تعبیه شده در دیواره و سقف شوادون امکان نظارت بر میزان جریان آب در مجراهای شتاب دهنده و نظارت بر کار کارگران را فراهم می‌کرده است. این اتاقکها تا چند سال پیش محل شب‌نشینی خانواده‌های شوشتری بوده است.
آسیاب های آبی شوشتر و طریقه ساخت
آسیاب های آبی شوشتر به دو روش تنوره‌ای و شیبی ساخته شده‌اند. تفاوت این دو نوع آسیاب در جهت پره محور است به طوری که در شیوه تنوره‌ای پره محور به شکل عمودی و در روش شیبی پره محور به شکل افقی است.
در شیوه تنوره‌ای ابتدا آب از داخل کانالی مرتفع به داخل تنوره یا چاه می‌ریزد. در انتهای تنوره دریچه‌ای وجود دارد که به آن جَوَن می‌گویند. جَوَن دارای قطری برابر با ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر است. آب با فشار از جَوَن خارج شده و باعث چرخش پره‌ها حول محور عمودی می‌شود.
در شیوه شیبی، همانطور که از نام آن پیداست پره ها در مسیر کانال آب شیبداری قرار دارند و نیروی آب باعث چرخش آب در محور افقی می‌شوند.
سنگ آسیاب
سنگ آسیاب در آسیاب های آبی شوشتر بنا به دلایل مختلفی از جمله حجم زیاد آب، جابه‌جایی سخت سنگ بزرگ، استحکاک زیاد و سایش بالای سنگ، کیفیت نامناسب سنگ‌های منطقه یکپارچه انتخاب نشدند.
ساختمان آسیاب‌ها
آسیاب‌ها دارای دو بخش مجزای زیرین و رویین هستند. بخش رویین از چند اتاق تودرتو تشکیل شده که دارای سقف گنبدی هستند و درگاه‌های طاقی شکل دارند. بنای آسیاب از سنگ‌های ماسه‌ای تراش خورده و آجر ساخته شده‌اند. بخش زیرین آسیاب هم از تعدادی کانال و تونل ساخته می‌شوند که آب جاری در آن‌ها پره‌های آسیاب را به چرخش در می‌آورد.
ل بند برج عیار؛ برجی برای نظارت بر آب آسیاب های آبی شوشتر
یکی دیگر از بناهای مجموعه آبشارهای آبی شوشتر، پل بندی است به نام برج عیار یا صابئی که بر روی رود گرگر و در پایین دست آبشار دیده می‌شود. قدمت این پل بند را به دوره ساسانیان نسبت می‌دهند. در حال حاضر بقایای برج عیار در سه بخش به چشم می‌خورد که دو قسمت از آن در کنار رودخانه گرگر واقع شده‌اند و بخش سوم کمی آن طرف‌تر و روی صخره کنار ساحل قابل مشاهده است. دو بخشی که در کنار رودخانه گرگر قرار گرفته‌اند هر کدام ۱۵۰ متر ارتفاع دارند. ظاهرا برج عیار ساختمانی بلند بوده که برای اندازه‌گیری میزان آب از آن استفاده می‌شده است.
بنا بر شواهد موجود برج عیار برای بالا آوردن آب رودخانه و استفاده از این آب برای آبیاری باغ‌های میوه و مرکبات استفاده می‌شده است. این برج نیز مانند سایر بناهای موجود در سازه های آبی شوشتر هم در فهرست میراث جهانی یونسکو و هم در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
مراحل ساخت مجموعه سازه های آبی شوشتر
اسناد تاریخی و تحقیقات صورت گرفته این احتمال را که سازه های آبی شوشتر در ۹ مرحله ساخته شده‌اند را تقویت می‌کنند.
- مرحله اول: حفر کانال داریون
- مرحله دوم: حفاری کانال انحرافی در رود کارون و شروع ساخت مجموعه آبی شوشتر
- مرحله سوم: حفاری نهر گرگر
- مرحله چهارم: احداث پل بند شادروان
- مرحله پنجم: سنگ فرش کردن بستر رود کارون با استفاده از سنگ‌های تراش خورده و چفت کردن آن‌ها با بست‌های آهنی و ملات
- مرحله ششم: ساخت قلعه سلاسل
- مرحله هفتم: احداث بند میزان
- مرحله هشتم: احداث برج کلاه فرنگی
- مرحله نهم: شروع احداث بنای پل بند گرگر و حفر کانال انتقال آب و ایجاد آبشارها و آسیاب‌ها
برای بازدید از این سازه‌های آبی قدیمی ایران کافی است به استان زیبای خوزستان سفر کنید و راه شهرستان شوشتر را در پیش بگیرید.
این سازه‌ها در جنوب پل بند گرگر و خیابان شریعتی حد فاصل بند گرگر تا برج عیار واقع شده‌اند.
عکاس :امین فرج الهی
خبرنگار: آرزو خلیلی
