گروه گزارش های ویژه مشرق: بنابر گواهی متون تاریخی، در اکثر قریب به اتفاق ملت‌ها و آیین‌های جهان، حجاب در بین زنان معمول بوده است؛ هر چند در طول تاریخ، فراز و نشیب‌های زیادی را طی کرده و گاهی با اعمال سلیقه حاکمان، تشدید یا تخفیف یافته است، ولی هیچگاه به طور کامل از بین نرفته است. مورخان به ندرت از اقوام بدوی که زنانشان دارای پوشش مناسب نبوده و یا به صورت برهنه در اجتماع ظاهر می شدند، یاد می‌کنند.
به عنوان مثال کم رنگ شدن تدریجی معنویت بعد از رنسانس و انقلاب صنعتی در جوامع غربی تا کنون، کمرنگ شدن حجاب و معنویت در ترکیه بعد از اقدامات اتاتورک نمونه‌ای از فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی در جهت کمرنگ نمودن معنوین به و طبع آن عفاف در جوامع بوده است.
دانشمندان، تاریخ حجاب و پوشش زن را به دوران ما قبل از تاریخ و عصر حجر نسبت می دهند، کتاب “زن در آینه تاریخ» پس از طرح مفصل علل و عوامل تاریخی حجاب، می نویسد: با توجه به علل ذکر شده و بررسی آثار و نقوش به دست آمده، پیدایش حجاب به دوران پیش از مذاهب مربوط می‌شود، و به این دلیل، عقیده عده‌ای که می‌گویند “مذهب” موجد حجاب است، صحت ندارد، ولی باید پذیرفت که در دگرگونی و تکمیل آن بسیار مؤثر بوده است[۱].
حال جای این سؤال باقی است که چه عواملی در غرب سبب نزول و کاهش فرهنگ عفاف و به ازای آن، انحطاط خانواده و یا بالعکس شده است؟ در کنار بررسی سؤال فوق، پاسخ گویی به سؤالی دیگر، در روند تبیین مسئله به خواننده کمک می‌شود که در حال حاضر و در عصر مدرنیسم و سیطره لیبرال دموکراسی و نمادهای انسان‌محور بر جوامع غربی، دیدگاه زنان و دختران غربی درباره فرهنگ عفاف و پوشش چیست و چه تغییری نسبت به قبل کرده است؟
قبل از ورود به نگارش گزارش، توجه به این مسئله مهم به نظر می‌رسد که در این نوشتار به دنبال اثبات فرهنگ حجاب در جوامع غربی نبوده بلکه استفاده از لفظ عفاف ” Chastity” و یا فضیلت اخلاقی ” virtue” به معنای نوع پوشش و رفتار زنان و دختران در جوامع غربی است.
تاریخچه عفاف و پوشش در غرب
بررسى آداب و رسوم اقوام پیشین و گذشته مردم به خصوص جوامع غربی نشان دهنده وجود فرهنگ عفاف در آیین آنها است. در برخى از اقوام و ادیان، مسأله پوشش زن با سخت‌گیرى و شدت عمل همراه بوده است، مثلاً در اصول اخلاقى تلمود و آیین یهود چنین آمده است: “اگر زنى به نقض قانون یهود می‌پرداخت، چنان‌که مثلاً بی‌آن که چیزى بر سرش داشت و در میان مردم می‌رفت و یا با هر سنخى از مردان درد دل می‌کرد یا صدایش در خانه آن قدر بلند بود که همسایگانشان می‌توانستند سخنان او را بشنوند، در آن صورت مرد حق داشت بدون پرداخت مهریه او را طلاق دهد[۲].
پوشش زن در یونان و روم باستان
دایره المعارف لاروس درباره پوشش زنان یونان باستان می‌گوید: زنان یونانی در دوره‌های گذشته، صورت و اندام شان را تا روی پا می پوشاندند. این پوشش که شفاف و بسیار زیبا بود، در جزایر کورس و امرجوس و دیگر جزایر ساخته می‌شد. زنان فنیقی نیز دارای پوششی سرخ بودند. سخن درباره حجاب، در لابلای کلمات قدیمی ترین مولفین یونانی نیز به چشم می خورد، حتی “بنیلوب” (همسر پادشاه عولیس فرمانروای ایتاک) نیز با حجاب بوده است. زنان شهر “ثیب” دارای حجاب خاصی بوده‌اند، بدین صورت که حتی صورت شان را نیز با تکه می پوشاندند. این تکه دارای دو منفذ بود که جلوی چشمان قرار می گرفت تا بتوانند ببینند. نقش‌هایی که بر جای مانده، حکایت می‌کند که زنان سر را می‌پوشانده، ولی صورت‌های شان باز بوده است، و وقتی به بازار می‌رفتند، بر آنان واجب بوده است که صورت‌هایشان را بپوشانند، خواه باکره و خواه دارای همسر باشند.[۳]
به نظر می‌رسد در این باره اسناد تصویری بیش از هر چیز دیگری گویای نوع پوشش و عفاف در خور توجه زنان غربی باشد؛ اسناد تصویری زیر گویای سیر تغییرات پوشش و عفاف از زمان قبل از رنسانس تا به حال است.
زنان رومانیا از حجاب شدیدتری برخوردار بوده‌اند، به طوری که وقتی از خانه خارج می‌شدند، با چادری بلند تمام بدن را تا روی پاها می‌پوشاندند و چیزی از برآمدگی‌های بدن مشخص نمی‌شد.[۴]
” هیماتیون ” شالی بزرگ به ابعاد ۱۳۵ در ۲۷۰ سانتیمتر بود که زنان و مردان در یونان باستان ۱۵۰۰ – سده اول ق. م آن را به دور بدن خود می پیچیدند.[۵]
مردم اروپای شمالی نخستین سده‌های میلادی
در این دوره مردان پیراهن کوتاه، و زنان پیراهن بلند بر تن می‌کردند، زنان دو پیراهن روی هم می‌پوشیدند، که زیرین آستین بلند و از پارچه پشمی بود و کار زیرپوش را می‌کرد، دومی بلند و راسته، و دنباله‌دار با آستین‌های بلند و گشاد؛ روی آنها شنلی داشتند که در جلو یا روی یک شانه بسته می‌شد و روسری که سر و شانه را می‌پوشاند.
انگلستان قرون میانه
در اوایل این دوران مردان و زنان انگلیسی همچنان سه لباس اصلی، استولا، یا لباس زیر، بلیاد یا لباس رو، و پالا یا شنل، که همگی همان پوشاک اصلی یونانی – رومی بود، می پوشیدند،
مردان باشلق ساده‌ای بر سر می‌گذاشتند، در حالی که زنان موی خود را زیر روسری، یا هدریل از جنس پارچه کتان پنهان می‌ساختند. این روسری ، دایره، مربع یا مستطیل بوده و مانند روسری چانه‌پوش ایرانیان و رمی‌ها، ضمن پوشاندن سر، به دور گردن پیچیده می‌شد. تاج را، در صورت استفاده، روی این روسری قرار می‌دادند.
در زمان شکسپیر زن حق نداشت که روی صحنه بیاید، نقش زنان را پسران بازی می کردند و گاهی تماشاگر عهد الیزابت پسری را در صحنه می دید که در نقش زنی بازی می کند که با جامه پسر یا مردی در آمده است جامه‌های بلند زنان، که از پارچه‌های لطیف ساخته شده دارای طرح پیچیده‌ای بودند، ساق پاها را می‌پوشاندند[۶]، پوشیدن جوراب‌های ابریشمی به وسیله ملکه مرسوم شد و زن‌ها دامن‌ها را روی زمین می‌کشیدند.[۷]
زنان تا سال ۱۵۵۰ پوشش عجیبی برای سرشان به کار می‌بردند، که مانند شیروانی شیب دار بود و تمام مو را می‌پوشاند، گیبل هود، یا کنل و یا پدی منتال نام داشت. شنل‌های زنانه بلندی که جلو آن باز بود، و نیز رداهای بزرگ و گشاد با آستین‌های پف دار، عرضه گردید؛ چنانچه گویند ماسک مخمل سیاه ویژه زنانی بود که دارای مرتبه اجتماعی برتری بودند و به هنگام پیاده روی یا سواری به کار می رفت.
انگلیس قرن ۱۹
زنان انگلیسی محافظه کار برای اینکه اندامشان از زیر پیراهن نمایان نشود، چندین زیر دامنی از پارچه کتان و ململ با حاشیه های توردوزی می پوشیدند. روی پیراهنهای یقه باز خود، یقه ای متشکل از چندین ردیف تور چین دار یا بتسی یادگار ملکه الیزابت می پوشیدند.
قد دامن ویژه ی روز یا شب تا مچ پا و یا اندکی بالاتر از زمین بود از سال۱۷۹۶ تقاضا برای پارچه فلانل انگلیسی، به منظور تهیه شال و روسری روبه ازدیاد گذاشت؛ ویژگی پوشاک این دوره، وجود بالاپوشی گشاد یا ردینگوت از پارچه ی ضخیم بود و اختصاص لباسهای متفاوت برای موفقیتهای متفاوت بود، هنگام بازی گلف، بلوز کوتاه، دامن و شنل گلف، و یا کت نور فولک می پوشیدند.
فرانسه قرن ۲۰
کت و دامن پوشیدن در خیابان اختصاص یافت، از همان سال به بعد دامن‌ها کوتاه تر شد تا به زانو رسید. و این امری بی سابقه در تاریخ پوشاک به شمار می‌رفت. در این دهه طرح لباس‌ها چنان بود که اندام صاف و بدون برجستگی می‌نمود. زنان سوار کار شلواری می‌پوشیدند بلند تا مچ پا که تا زانو گشاد و از زانو به پایین تنگ بود و به درون چکمه فرو می‌رفت.
سال ۱۹۴۷ و جلوه‌های نو
در دوران جنگ جهانی دوم برای صرفه جویی در مصرف پارچه و راحتی در حرکت، قد لباس‌ها کوتاه بود. در سال ۱۹۵۰ شلوار برمودا که مردان انگلیسی از آن در مناطق گرمسیری استفاده می‌کردند، متداول گردید و در سال ۱۹۵۳ به آمریکا راه یافت و در کنار دریا، مناطق گرمسیر و حتی در شهر نیویورک به هنگام تابستان مورد استفاده قرار گرفت، از زمانی که “کلارک گیبل”[۸] هنرپیشه آمریکایی، در یکی از فیلم‌های سال‌های دهه سی، پیراهن خود را از تن بیرون آورد و تماشاگران دیدند که او زیر پیراهن بر تن ندارد، نپوشیدن زیر پوش در میان جوانان متداول گردید.[۹]
پوشش قرن ۲۰
شلوار برمودا – پوشش مردان قرن ۲۰
موارد فوق گوشه‌ای از تاریخچه عفاف و پوشش در غرب بوده است که بعد از جنگ جهانی دوم به بعد و با گسترش صنعت سینما و رسانه، استفاده تبلیغاتی از زن در فرهنگ غرب تبدیل به صنعتی برای کسب درامد شد و برهنگی به صورت افراطی وارد فرهنگ غربی شد، لکن آنچه در سال‌های اخیر شاهد آن هستیم، گسترش فرهنگ عفاف میان زنان به خصوص دختران جوان غربی است.
خانم وندی شلیت ( Wendy Shalit ) نویسنده آمریکایی می‌گوید : ” ما از نظر فرهنگی در لحظه حساسی قرار گرفته‌ایم . اینک در جوامع غربی مشکلاتی چون موسیقی‌های مخرب، روش‌های بیش از اندازه تحریک آمیز ، فروپاشی خانواده ، افزایش خانواده‌های تک والدی، اعتیاد و به بن بست رسیدن مکاتب ، نگرانی زنان و دختران را برانگیخته است. خواسته‌های دختران امروز با گذشتگان متفاوت است ، نسلی که از این آزادی افسار گسیخته به ستوه آمده و می‌خواهد طعم شیرین فطرت را دوباره بچشد”.
خانم وندی شلیت در ادامه می‌گوید: دختران امروز با اعتراض‌های پراکنده می‌خواهند همچون والدین خود نباشند، آنها می‌خواهند سبک زندگی و نوع پوشش خود را تغییر دهند، آنها در تلاشند با خویشتنداری، زندگی عاقلانه و عفیفانه‌تری را در پیش گیرند و روابط جنسی را تا شروع زندگی مشترک و دائمی به تعویق بیاندازند .[۱۰]
وندی شلیت
در حال حاضر ، بسیاری از جوانان از بی بند و بی باری های موجود در جوامع غربی خسته و دلزده شده‌اند . براساس مطالعه یکی از مراکز تحقیقی در آمریکا که در سال ۲۰۰۴ انجام شد، دو سوم نوجوانانی که رابطه جنسی نامشروع داشته‌اند ، آرزو می‌کردند که کاش هرگز تن به این کار نمی دادند.
دایان سایر ، محقق آمریکایی ( Sawyer Diane ) در تحقیقی با موضوع طرح نورپلانت برای کنترل زاد و ولد در مقطع دبیرستان‌ها ، این واقعیت غیرمنتظره را فاش کرد که همه دخترانی که از لحاظ رابطه جنسی فعال بوده‌اند ، آرزو می‌کردند کاش پاکدامن بودند و تا هنگام ازدواج صبر می‌کردند.[۱۱]
در پژوهش دیگری که از سوی مؤسسه پژوهشی پاسیفیک آمریکا در سال ۲۰۰۵ صورت گرفت، پژوهشگران به این نتیجه رسیدند که برقراری رابطه جنسی ، مصرف مواد مخدر و استفاده از مشروبات الکلی در سنین نوجوانی ، به افسردگی فرد در دوره جوانی می‌انجامد . بنا به گفته روانپزشکان غربی ، دخترانی به بیمارستان‌ها منتقل می‌شوند که به علت افسردگی به بدن خود آسیب رسانده‌اند . روانپزشکانی که در این بیمارستان‌ها کار می‌کنند ، می‌گویند : ” آسیب وارد کردن به اعضای بدن ، معمولا ً ناشی از تنش‌های عصبی است که دختران بعد از اغفال شدن، به آن گرفتار می‌شوند “. [۱۲]
برخلاف آنچه که در رسانه‌های غربی در تبلیغات خود القاء می‌کنند ، میزان گرایش به پاکدامنی در میان نوجوانان غربی رو به افزایش است . این جوانان، خواهان دوری از بی بند و باری و پوشش مناسب برای زنان و دختران هستند . یافته‌های گروه تحقیقاتی آی جی ( IG ) که یک مرکز تحلیلی و آماری در نیویورک است ، نشان می‌دهد نسل جدید دختران در نیویورک برخلاف نسل های قبلی، علاقه چندانی به خودنمایی و پوشیدن لباسهای بدن نما ندارند. ملیسا لاویجن”MELISSA LAVIJEN” از محققان این گروه در توضیح تحلیل‌های آماری مرکز خود ، اظهار داشت : ” از نظر ما، آمارهای دریافتی از نسل جوان دختران نیویورکی، حاکی از آن است که آنها به پوشیدگی بیشتر روی آورده اند . ” او می‌افزاید : از نظر من، علت اصلی این امر، نگاه ساده انگارانه و بی بند و باری است که در چند سال اخیر با ” شعار همه چیز می گذرد ” رایج شده بود، اکنون در واکنش به آن موج بی بند و باری ، گرایش به پوشیدگی بیشتر در میان دختران جوان و نوجوان رواج یافته است.[۱۳]
خانم لاویجن معتقد است که پس از چندین دهه از رواج فرهنگ خود نمایی و لباس های نیمه عریان ، اکنون مردم ، پوشش بهتر و مناسب تری را جستجو می‌کنند . محققان مرکز آی جی دلیل دیگر روی آوردن دختران جوان به پوشش بهتر را ، تمایل آنها به تغییر وضع موجود و دسترسی به امنیت بیشتر می‌دانند . آنها می‌گویند : ” به طور عملی گرایش به مذهب ، رفتن به کلیسا و مقابله در برابر فرهنگ عمومی بی بند و باری ، علامـت آن است که نسل جوان قصد دارد که بر اوضاع و احوال خود ، کنترل بهتری داشته باشد .
شاید هنوز گرایش به عفاف و حجاب در جوامع غربی فرا گیر نشده است، اما اینک برخی جوانان غربی ، صدای اعتراض خود را در جامعه بحران زده و بی بند و بار غرب منعکس می‌کنند . جوانانی که خواهان تغییر در برخی هنجارهای جامعه خود هستند.
