براساس هفتاد و دومین گزارش سالانه مرور آماری انرژی جهان در سال ۲۰۲۳ که توسط موسسه انرژی منتشر شده است، ایران رتبه سوم تولید گاز در سال ۲۰۲۲ با رقم تولید ۲۵۹ میلیارد مترمکعب، ازآن خود کرده است. این در حالی است که روسیه با تولید ۶۱۸ میلیارد متر مکعب در رتبه دوم و آمریکا با تولید ۹۸۷ میلیارد متر مکعب گاز، در رتبه اول قرار دارد.
اگرچه رسیدن به این رتبه، دستاورد مهمی است که کشور با قرار داشتن در شرایط تحریمی به دست آورده، اما سیاست گذاری های غلط، کم آگاهی، بی توجهی و در مواردی سوء مدیریت، موجب شد تا باوجود اینکه ایران دارنده نخستین ذخایر قابل استحصال گازی دنیا است، وارد مرحله ناترازی شود.
روسیه، از قبل تا بعد جنگ اوکراین
روسیه تا پیش از آغاز جنگ اوکراین، نه تنها در تأمین گاز داخلی مشکلی نداشت بلکه کل اروپا را نیز به گاز خود وابسته کرده بود. اما باید پرسید چه شد که ایران با رقم تولید گاز مطلوب نقش کمرنگی درت جارت گاز منطقه‌ای و حتی خارج از منطقه دارد؟
یکی از مسائلی که طی سال های متمادی توجه کمی به آن شده است، تنوع بخشی به سبد انرژی مورد نصرف داخلی است. طی یک سیاست گذاری اشتباه از سال‌های اولیه انقلاب اسلامی که شاید نشات گرفته از ناآگاهی در آن زمان باشد، زیر ساخت برق و گاز در بخش مصرف خدماتی (منازل و تجاری) به طور دوشادوش انجام شده است. این دوشادوشی از آن جهت مورد نقد است که برای تولید برق، یک مرتبه تخصیص گاز را در نیروگاه‌ها شاهد هستیم که نرخ آن نیز یارانه‌ای است و از سویی دیگر برای گاز مورد استفاده نیز مجدد دولت یارانه می‌پردازد. به عبارتی دولت در بخش برق و گاز، سه مرتبه یارانه می‌پردازد و این ارقام منهای سایر بخش‌های یارانه‌ای مانند آب مورد استفاده در این واحدهاست.
وابستگی ٧٠ درصدی بخش های مختلف مصرفی به گاز طبیعی و مصرف غیربهینه انرژی از یک سو و وابستگی تأمین گاز کشور به میدان پارس جنوبی و آغاز روند افت فشار این میدان ازسوی دیگر، مسئله تأمین انرژی برای کشور را با چالش جدی مواجه کرده است.
به جهت فراوانی و برخورداری ایران از نعمت ذخایر بزرگ گاز طبیعی، توجه به افزایش تولید، مدیریت مصرف، ذخیره سازی و تنوع بخشی به سبد انرژی طی ۱۱ سال گذشته، مورد توجه دولت مردان قرار نگرفته است در حالی که ایران با دارا بودن ظرفیت های بسیار در صورت مدیریت دقیق و کارآمد امروز می توانست به هاب انرژی منطقه بدل شود.
افزایش تولید گاز یکی از راهکار‌های مهم پیشرو است، این افزایش تنها شامل پارس جنوبی نیست و باید سایر ذخایرگازی کشور در پارس شمالی و برخی دیگر از میادین غیرمشترک نیز انجام شود. البته مقوله نگهداشت تولید این ذخایر هم باید در صدر توجه تصمیم گیران باشد.
اما بهینه سازی و مدیریت مصرف انرژی با توجه به رشد فزاینده مصرف، وجود ظرفیت بالا، نیاز به سرمایه-گذاری کمتر، پایداری آثار پروژه های بهینه سازی و بین نسلی بودن منابع انرژی باید در اولویت اقدامات قرار گیرد.
راهکار‌های بلندمدت بهینه سازی
متأسفانه لزوم بهینه سازی از سوی دولت های مختلف احساس نشده و با گذشت سال ها و همچنین افزایش تولید، روز به روز وضعیت وخیم تر شده است. سیاست های اتخاذ شده پیشین در بخش تولید و البته مدیریت مصرف انرژی، منجر به بروز ناترازی های رو به گسترش فعلی شده است.
با هدف مدیریت مصرف گاز در دولت رییسی اقداماتی انجام شد که راهکار‌هایی کوتاه مدت بودند؛ از جمله این اقدامات می‌توان به صدور قبض های پلکانی اشاره کرد که آغاز این اصلاح رویه از قبوض برق در زمان رضا اردکانیان، وزیر سابق نیرو کلید خورد.
به گفته جواد اوجی، وزیر نفت، قیمت گاز برای مشترکین پرمصرف باید بدون یارانه باشد و از سویی دیگر افزایش تساعدی قیمت گاز می‌تواند ابزاری برای مدیریت شدت مصرف انرژی و بهینه مصرف کردن گاز برای مشترکان باشد.
این اقدامات شاید بتوانند برای مدتی کوتاه وضعیت را ثابت نگه دارند، اما برای حل ریشه ای مشکل ناترازی، نیازمند راهکار‌ها و برنامه های بلندمدت هستیم.
وزارت نفت و نیرو به صورت سنتی خود را نهاد‌های متولی تولید نفت، گاز و برق کشور می دانند و بر همین اساس، همواره افزایش مصرف را بی توجه به مقوله اجرای سیاست‌های مدیریت مصرف، پیش برده اند؛ بنابراین موضوع بهینه¬سازی مصرف انرژی هرگز به عنوان اولویت اصلی این دو وزارتخانه و درنهایت کشور قرار نگرفته است.
همه دستگاه ها پای کار بیایند
در حال حاضر ایران با وضعیت وخیمی دست و پنجه نرم می کند و لازم است تمام دستگاه‌های دولتی برای برطرف کردن مشکل ناترازی گاز بسیج شوند و اولویت را پس از افزایش تولید بر مدیریت مصرف و بهینه سازی بگذارند.
بهینه سازی مصرف انرژی یک موضوع فرابخشی بوده و نیازمند همکاری سایر وزارتخانه ها ازجمله وزارت راه و شهرسازی، وزارت صنعت، معدن و تجارت، نفت، نیرو و جهادکشاورزی است؛ بنابراین ضروری است یک متولی واحد اجرایی برای موضوع بهینه سازی مصرف انرژی از طریق تجمیع و یکپارچه سازی ساختار‌های فعلی ایجاد شود.
قدم اول برای حل مسئله ناترازی انرژی، تغییر رویکرد نسبت به وضعیت فعلی است. در بخش صنعت، تغییر راهبرد از توسعه صنایع انرژی بر به توسعه واحد‌های تکمیلی در طول زنجیره ارزش و با امکان ایجاد ارزش افزوده بیشتر ضروری است.
در بخش نیروگاهی، تبدیل نیروگاه های گازی فعلی به سیکل ترکیبی، اصلاح شبکه توزیع و انتقال، افزایش راندمان نیروگاهی و … است.
در بخش ساختمان ناظر به ساختمان هایی که جدید ساخته می‌شوند، باید صدور پایان کار‌های ساختمانی به صورت تدریجی منوط به تأییدیه نهاد‌های متولی بهینه سازی مصرف انرژی (برچسب انرژی) برای رعایت مبحث (١٩) مقررات ملی ساختمان شود که از سال گذشته این موضوع کلید خورده است.
لزوم سرمایه گذاری در پروژه های بالادستی گاز
در حوزه بهینه سازی مصرف انرژی، علاوه بر سوق دادن جامعه به اصلاح رفتار مصرف انرژی، باید بهبود محیط مصرف انرژی ازجمله نوسازی تجهیزات مصرفی نیز در دستور کار قرار گیرد. در حوزه تولید گاز نیز با توجه به مشکلات تأمین مالی پروژه‌های بالادستی گاز، رویکرد اصلی باید برایجاد انگیزه و اطمینان¬بخشی به بخش خصوصی جهت ورود به بخش بالادستی متمرکز شود.
حبیب‌الله ظفریان، مدیرکل دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، در گفتگو با تابناک با اشاره به اینکه یکی از آسیب‌های موجود حوزه انرژی کشور افت میزان تولیدات فعلی از جمله تولید از میدان گازی پارس جنوبی در سالیان آتی و عدم توسعه سایر میادین گازی متناسب با ذخایر کشور است، گفت: باوجود اقدامات مناسبی که در دولت سیزدهم برای افزایش صادرات نفت در شرایط تحریم انجام شد، اکنون یکی از مسائل پیش رو، افزایش سطح تولید نفت کشور است.
وی افزود: این وضعیت به علت مشکلات موجود در سرمایه‌گذاری، فرآیند طولانی عقد قرارداد‌های فعلی و عدم جذابیت اقتصادی سرمایه‌گذاری در میادین مستقل گازی است.
چه باید کرد؟
در راستای برطرف شدن ناترازی گاز لازم است دولت روی سه محور افزایش ظرفیت تولید و مدیریت مصرف به طور هم زمان تمرکز کند. با توجه به اینکه متوسط نسبت ذخیره سازی گاز به کل مصرف در دنیا ١١ درصد بوده و در آمریکا، روسیه و اروپا این شاخص، حدود ٢٠ درصد است و ایران دارای ظرفیت ذخیره سازی ١/۴ درصدی از کل مصرف است، پس توجه به ذخیره سازی نیز می‌تواند در اولویت کار دولت قرار گیرد.
راه حل اصلی برای حل مسئله ناترازی فصلی (ناترازی در دوره اوج مصرف) گاز طبیعی، ذخیره سازی گاز در مخازن زیرزمینی در فصل گرم و برداشت گاز ذخیره شده در فصل سرد است.
به منظور ایجاد بستر تصمیم گیری دولت جهت مدیریت یارانه انرژی، افزایش انگیزه شرکت ملی گاز برای بهینه سازی در حوزه پالایش، انتقال و توزیع گاز و همچنین ایجاد زمینه بهینه سازی مصرف در بخش های نهایی مصرف کننده گاز، لازم است به تدریج، با حذف یارانه در طول زنجیره ارزش گاز، منابع درآمدی حاصل از فروش گاز غنی متناسب با سیاست های حمایتی و صنعتی اتخاذ شده، مستقیماً توسط دولت و به صورت هدفمند به مصرف کننده نهایی (بخش خانگی و صنعت) تخصیص یابد.
از سوی دیگر اصلاح تعرفه گاز نیز باید در دستور کار قرار بگیرد؛ در بخش صنعتی، تعرفه گاز باید با جزئیات و وضوح بیشتر و براساس شاخص هایی نظیر سهم درآمد محصولات صادراتی صنایع به کل درآمد و سهم هزینه گاز در قیمت تمام شده محصولات تعیین شود. در بخش خانگی نیز لازم است بهبود تعرفه گذاری پلکانی موجود، با رویکرد اصلاح ساختار پلکانی و همچنین افزایش قیمت برای مشترکان با مصرف بالاتر لحاظ شود.
