به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، گردشگری سلامت یکی از سریع‌ترین بخش‌های در حال رشد در صنعت گردشگری جهانی است که ترکیبی از خدمات پزشکی، درمانی، توان‌بخشی و زیبایی را در اختیار گردشگران قرار می‌دهد. این صنعت نه‌تنها باعث افزایش درآمدهای ارزی و توسعه اقتصادی کشورها می‌شود، بلکه به‌عنوان عاملی برای افزایش اعتبار سیستم بهداشت و درمان یک کشور نیز شناخته می‌شود. درحال‌حاضر، بسیاری از کشورها با سرمایه‌گذاری‌های کلان و تدوین استراتژی‌های بلندمدت، سهم قابل‌توجهی از این بازار جهانی را به خود اختصاص داده‌اند، درحالی‌که ایران با وجود برخورداری از پتانسیل‌های گسترده در این حوزه، هنوز جایگاه مطلوبی در این عرصه کسب نکرده است.
کشورهای پیشرو در گردشگری سلامت و خدمات ارائه‌شده
در سال‌های اخیر، کشورهایی مانند تایلند، هند، ترکیه، سنگاپور و امارات متحده عربی به‌عنوان قطب‌های مهم گردشگری سلامت در جهان مطرح شده‌اند. این کشورها با توسعه زیرساخت‌های درمانی، ارائه خدمات باکیفیت و قیمت‌های رقابتی، توانسته‌اند سالانه میلیون‌ها گردشگر سلامت را جذب کنند.
تایلند، به‌عنوان یکی از پیشگامان این صنعت، با برخورداری از بیمارستان‌های مدرن و پزشکان مجرب، سالانه بیش از دو میلیون گردشگر سلامت را جذب می‌کند. هند نیز با ارائه خدمات پیشرفته در حوزه‌های قلب، ارتوپدی و جراحی‌های پیچیده با هزینه‌ای بسیار کمتر از کشورهای غربی، مقصد بسیاری از بیماران بین‌المللی شده است. ترکیه، علاوه بر خدمات پزشکی، به‌ویژه در زمینه کاشت مو و جراحی‌های زیبایی، به یکی از رقبای جدی این حوزه تبدیل شده و سالانه درآمدی بالغ بر چند میلیارد دلار از این طریق کسب می‌کند. امارات متحده عربی، به‌ویژه شهر دبی، نیز با احداث مراکز درمانی پیشرفته و همکاری با برندهای معتبر جهانی، به‌عنوان یک مقصد لاکچری برای گردشگران سلامت شناخته می‌شود.
درآمد کشورهای فعال در گردشگری سلامت
بر اساس آمارهای بین‌المللی، صنعت گردشگری سلامت سالانه بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار درآمد جهانی ایجاد می‌کند و انتظار می‌رود این رقم در سال‌های آینده افزایش یابد. تایلند سالانه بیش از ۵ میلیارد دلار، هند بیش از ۶ میلیارد دلار و ترکیه بیش از ۳ میلیارد دلار از این حوزه درآمد کسب می‌کنند. این در حالی است که کشورهای حاشیه خلیج فارس نیز سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجهی در این بخش انجام داده‌اند و به‌سرعت در حال توسعه مراکز درمانی پیشرفته برای جذب بیماران بین‌المللی هستند.
ایران؛ ظرفیت‌های بالا، عملکرد ضعیف
ایران با برخورداری از پزشکان ماهر، هزینه‌های درمانی پایین، بیمارستان‌های مجهز در برخی شهرها، و موقعیت جغرافیایی مناسب، ظرفیت تبدیل‌شدن به یکی از قطب‌های مهم گردشگری سلامت در منطقه را دارد. علاوه بر این، درمان‌های سنتی و طب ایرانی نیز می‌توانند به‌عنوان مزیت‌های رقابتی در این حوزه مطرح شوند. بااین‌حال، درحال‌حاضر، سهم ایران از این بازار بسیار کمتر از ظرفیت‌های موجود است.
عدم وجود یک استراتژی منسجم، ضعف در تبلیغات بین‌المللی، مشکلات مربوط به صدور ویزا برای بیماران خارجی، و نبود زیرساخت‌های مناسب مانند بیمارستان‌های تخصصی ویژه گردشگران سلامت، از جمله چالش‌هایی هستند که باعث شده‌اند ایران در این عرصه نتواند سهمی متناسب با پتانسیل خود داشته باشد. علاوه بر این، مهاجرت پزشکان متخصص به خارج از کشور نیز یکی از دغدغه‌های جدی در این حوزه محسوب می‌شود که می‌تواند در درازمدت به چالش‌های بیشتری منجر شود.
در رابطه با این موضوع؛ گفت‌وگوی مفصلی را با حسن راشکی فعال حوزه گردشگری و مدیرعامل شرکت گردشگری سلامت تریتا و رئیس سابق اداره گردشگری سلامت وزارت بهداشت که در ادامه مشروح آن تقدیم مخاطبان ارجمند تسنیم شده است:
تسنیم: گردشگری پزشکی از نظر بین‌المللی سالانه چقدر درآمدزایی دارد؟ آیا عددی مستند در این زمینه وجود دارد؟ این عدد در کشور ما چقدر است؟ و آیا تعداد گردشگران و میزان درآمد ما از گردشگری سلامت متناسب با پتانسیل‌های کشورمان هست یا خیر؟
صنعت گردشگری سلامت در دنیا گردش مالی بیش از ۱۲۰ میلیارد دلار دارد و یکی از صنایع پیشرو در حوزه گردشگری محسوب می‌شود. جالب است که بسیاری از کشورهای پیشرو در این حوزه، کشورهای در حال توسعه هستند؛ مانند هند، ترکیه، مکزیک و کره جنوبی، که بیشترین درآمد را از این بخش کسب می‌کنند. برای مثال، هندسالانه بیش از ۱۷ میلیارد دلار از گردشگری سلامت درآمد دارد. بسیاری از کشورها برنامه‌ریزی دقیقی برای این صنعت انجام داده‌اند؛ به‌عنوان مثال، ترکیه در سال گذشته بیش از ۴ میلیارد دلار از این حوزه درآمد داشته است.
در مقابل اما کشور ما، مانند بسیاری از بخش‌های دیگر، از پتانسیل‌های موجود خود به‌درستی بهره نمی‌برد. در حالی که ایران می‌تواند با همین ظرفیت‌های فعلی، حتی بیش از ترکیه درآمدزایی کند و سالانه ۵ تا ۶ میلیارد دلار از گردشگری سلامت کسب کند. حداکثر درآمد ما از این صنعت در حال حاضر در بیشترین حالت، بیش از ۵۰۰ میلیون دلار نیست. این یک نقطه‌ضعف جدی است که دلایل مختلفی دارد.
تسنیم: اینجا باید به تناقض‌های آماری نیز اشاره کنیم. در این زمینه، آمارهای متفاوتی از سوی وزارت بهداشت، وزارت گردشگری و .. منتشر می‌شود که با یکدیگر همخوانی ندارند. آیا این تناقض‌ها باعث ایجاد مشکل در سیاست‌گذاری‌ها نمی‌شود؟
این مسئله طبیعی است، زیرا تعیین دقیق تعداد افرادی که به قصد درمان وارد کشور می‌شوند، دشوار است. آمارهای مختلفی وجود دارد؛ وزارت امور خارجه بر اساس تعداد ویزاهای درمانی، وزارت بهداشت بر اساس بیماران بستری‌شده در بیمارستان‌ها، و وزارت گردشگری نیز با ترکیب این اطلاعات، برآوردهایی ارائه می‌دهد. اما آنچه تخمین زده می‌شود، این است که سالانه حدود ۳۰۰ تا ۳۵۰ هزار نفر برای درمان به ایران مراجعه می‌کنند، که این عدد به واقعیت نزدیک‌تر است.
تسنیم: شما به سه نهاد اشاره کردید که در این حوزه اظهار نظر می‌کنند. آیا بین آن‌ها موازی‌کاری وجود ندارد؟
بنده بیش از ۱۰ سال است که به‌صورت تخصصی در حوزه گردشگری سلامت فعالیت می‌کنم. در سال ۹۰ و ۹۱، اداره گردشگری سلامت وزارت بهداشت را راه‌اندازی کردم و آیین‌نامه آی‌پی‌دی (IPD) نیز در همان دوره تدوین و ابلاغ شد. اکنون بیش از ۱۰ تا ۱۲ سال است که در این حوزه متمرکز کار می‌کنم.
بر اساسا این تجربه ۱۰ ساله، برداشت من از مشکل عمده کشور این است که ما استراتژی مشخصی برای توسعه گردشگری سلامت نداریم. نهادهای حاکمیتی هرکدام خود را متولی این حوزه می‌دانند، اما نه اعتقاد جدی به ظرفیت‌های درآمدزایی این صنعت دارند و نه برنامه‌ای برای دستیابی به اهداف آن تدوین کرده‌اند.
این مشکل تنها به بخش دولتی محدود نمی‌شود؛ بلکه در بخش خصوصی نیز وضعیت مشابهی وجود دارد. به اعتقاد من، اتاق بازرگانی به عنوان نماینده بخش خصوصی ما ساختاری کاملاً بروکراتیک دارد که تفاوت چندانی با ساختار دولتی ندارد و همین امر مانع برنامه‌ریزی جامع برای این صنعت شده است. در نتیجه، ما از ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های خود، چه در بخش خصوصی و چه در بخش دولتی، به‌درستی استفاده نمی‌کنیم.
تسنیم: در صحبت‌های قبلی، به نمونه‌هایی ازجمله هند و ترکیه اشاره کردید. همچنین کشورهایی مانند قطر و دیگر کشورهای عربی در حوزه گردشگری سلامت وضعیت بسیار خوبی دارند و از ما جلوتر هستند. به‌عنوان مثال، هند درآمدی تا ۱۷ میلیارد دلار از این صنعت داشته است. می‌خواهم بدانم چرا آن‌ها توانسته‌اند به این موفقیت دست پیدا کنند، اما ما نتوانسته‌ایم. همچنین، آیا ما نسبت به آن‌ها مزیتی داریم؟
بنده با اطمینان می‌گویم که بسیاری از خدمات درمانی ایران، در مقایسه با کشورهای پیشرفته، نه‌تنها چیزی کم ندارند، بلکه در برخی حوزه‌ها برتری هم دارند. به‌ویژه در زمینه‌هایی مانند پیوند اعضا، درمان ناباروری و جراحی‌های زیبایی که سه رکن اساسی گردشگری سلامت در جهان محسوب می‌شوند، ایران نسبت به کشورهای غربی و حتی هند کیفیت بالاتری ارائه می‌دهد. بااین‌حال، متأسفانه از این ظرفیت به‌درستی استفاده نمی‌شود.
کشوری مانند ترکیه، از حداقل ظرفیت‌های خود بیشترین بهره را می‌برد. دلیل این موفقیت، حمایت حاکمیتی از بخش خصوصی و عزم جدی فعالان این حوزه برای موفقیت است. آن‌ها موفقیت را در ابعاد کلان تعریف می‌کنند. درحالی‌که در ایران، چه در بخش خصوصی و چه در سطح حاکمیتی، نگرش‌ها کوتاه‌مدت و محدود است. مثلاً، اگر به ساختار وزارت بهداشت نگاه کنید، آن‌قدر درگیر مسائل روزمره است که مجالی برای برنامه‌ریزی و تدوین استراتژی در حوزه گردشگری سلامت ندارد. این در حالی است که این صنعت می‌تواند سالانه بین ۱ تا ۲ میلیارد دلار درآمد ارزی ایجاد کند، که این رقم دو تا سه برابر کل بودجه سالانه وزارت بهداشت است. اما چون باور و برنامه‌ریزی در این زمینه وجود ندارد، هیچ اقدامی جدی صورت نمی‌گیرد.
وزارت بهداشت نه‌تنها ساختار مشخصی برای گردشگری سلامت ندارد و فقط یک اداره کوچک ایجاد کرده که در حد یک دبیرخانه با دو کارشناس فعالیت دارد. از سوی دیگر، هیچ اعتمادی به بخش خصوصی وجود ندارد و اجازه ورود و فعالیت آن داده نمی‌شود. در مقابل، ترکیه با تدوین استراتژی‌های کلان، پشت بخش خصوصی خود می‌ایستد، آن را با نهادهای حاکمیتی و بخش‌های خصوصی کشورهای هدف مرتبط می‌کند و بازار خود را گسترش می‌دهد.
در ایران، شرایط کاملاً برعکس است. بخش خصوصی به رسمیت شناخته نمی‌شود و اگر هم بخواهد فعالیت کند، موانع متعددی پیش روی آن قرار می‌گیرد. هیچ تلاشی هم برای معرفی شرکت‌های ایرانی به نهادهای دولتی و بخش خصوصی کشورهای هدف انجام نمی‌شود، زیرا نهادهای داخلی نگران حفظ جایگاه خود هستند و از هر اقدامی که ممکن است باعث ایجاد حساسیت شود، پرهیز می‌کنند.
این مشکل در تمامی بخش‌های کشور، به‌ویژه در گردشگری سلامت، به‌شدت دیده می‌شود. حتی اتاق بازرگانی که پارلمان بخش خصوصی است، از همان ساختار بسته و غیرشفاف نهادهای دولتی پیروی می‌کند. به‌عنوان نمونه، در سفر اخیر رئیس‌جمهور به تاجیکستان، که یکی از بازارهای هدف گردشگری سلامت ایران است، هیچ برنامه‌ریزی مشخصی در اتاق بازرگانی برای بهره‌برداری از این فرصت وجود نداشت.
یکی دیگر از دلایل رشد نکردن ما، نبود یک استراتژی مشخص برای تبلیغات و بازاریابی است. بسیاری از کشورها از فضای مجازی و اینفلوئنسرها برای تبلیغ مقاصد گردشگری خود استفاده می‌کنند اما ما هنوز در سطح کلان از آن استفاده نکرده‌ایم. این در حالی است که می‌توان از اینفلوئنسرهای کشورهای هدف دعوت کرد تا به ایران بیایند و تجربیات خود را به اشتراک بگذارند.
تسنیم: نقاط قوت ما برای توسعه گردشگری سلامت در کدام بخش‌هاست؟
در حوزه‌هایی مانند پیوند اعضا، ایران ظرفیت فوق‌العاده‌ای دارد. یک پیوند کلیه حداقل ۲۰ هزار دلار، یک پیوند کبد بیش از ۵۰ هزار دلار و یک پیوند مغز استخوان بین ۷۰ تا ۱۰۰ هزار دلار درآمد دلاری دارد. بااین‌حال، به دلیل سخت‌گیری‌های غیرضروری در قوانین، ورود بیماران خارجی به این حوزه دشوار شده است. اگر وزارت بهداشت سیاست‌های بهتری در این زمینه تدوین کند، ایران می‌تواند از این طریق به قطب گردشگری سلامت در منطقه تبدیل شود.
رحم اجاره‌ای نیز یکی از فرصت‌های مهمی است که می‌تواند ارزآوری بالایی داشته باشد. هر مورد رحم اجاره‌ای بین ۲۵ تا ۳۰ هزار دلار درآمد دارد. اگر ایران بتواند در سال ۱۰ هزار گردشگر سلامت را در این حوزه جذب کند، رقم درآمد حاصل از آن بسیار قابل‌توجه خواهد بود.
یکی از مزایای گردشگری سلامت این است که جابه‌جایی مالی آن عمدتاً به‌صورت نقدی انجام می‌شود، بنابراین تحت تأثیر تحریم‌ها قرار نمی‌گیرد. اما متأسفانه، سیاست‌گذاری نادرست و عدم برنامه‌ریزی دقیق باعث شده است که این فرصت بزرگ از دست برود.
تسنیم:مطالعاتی وجود دارد که نشان می‌دهد تمرکز کشورها بر گردشگری سلامت و ارائه خدمات به بیماران خارجی، باعث ایجاد چالش‌هایی در ارائه خدمات به شهروندان خودشان شده است. به نظر شما چنین مسئله‌ای ممکن است در ایران نیز رخ دهد؟ البته، ما در ایران هنوز اقدام خاصی در این حوزه نکرده‌ایم، اما آیا احتمال دارد که چنین چالشی در آینده به وجود بیاید یا حتی هم‌اکنون وجود داشته باشد؟
ببینید، این موضوع هم پیامدهای مثبت دارد و هم منفی. وقتی شما به‌عنوان یک ارائه‌دهنده بین‌المللی خدمات درمانی فعالیت می‌کنید، قاعدتاً باید استانداردهای خدمات خود را ارتقا دهید. این ارتقای استانداردها در نهایت به نفع بیماران داخلی نیز خواهد بود، زیرا آن‌ها نیز از خدمات باکیفیت‌تری بهره‌مند خواهند شد. ممکن است در کوتاه‌مدت این تصور ایجاد شود که ارائه خدمات به بیماران داخلی با مشکل مواجه می‌شود، اما در بلندمدت، اثر معکوس خواهد داشت.
مسئله بعدی این است که گردشگری سلامت، عمدتاً در حوزه‌هایی مطرح می‌شود که ظرفیت خالی برای آن‌ها در کشور وجود دارد، مانند بخش پیوند اعضا. بیمارستان‌های خصوصی ما به‌طور کامل ظرفیت ارائه این خدمات را دارند، اما وزارت بهداشت اجازه انجام این کار را به بخش خصوصی نمی‌دهد. طبیعتاً این مسئله بی‌تأثیر نیست و تا حدی باعث اشغال ظرفیت بیمارستانی می‌شود، اما در حال حاضر ضریب اشغال تخت‌های بیمارستان‌های خصوصی ما کمتر از ۶۰ درصد است، یعنی ۴۰ درصد ظرفیت خالی داریم. اگر این ظرفیت خالی با پذیرش بیماران خارجی پر شود، می‌تواند تأثیر مثبت چشمگیری روی عملکرد بیمارستان‌ها بگذارد.
تسنیم:وضعیت هتل بیمارستان‌ها در کشور به چه صورت است؟
هتل بیمارستان‌ها در واقع “مرکز بین‌المللی ارائه خدمات پزشکی” هستند اما تاکنون چنین مراکزی در ایران ایجاد نشده‌اند. البته، یکی دو تلاش در این زمینه صورت گرفته، اما به دلیل رشد محدود گردشگری سلامت، این موضوع از نظر اقتصادی چندان توجیه‌پذیر نبوده است. اگر هتل بیمارستان بخواهد به بیماران داخلی خدمات ارائه دهد، باید بر اساس تعرفه‌های مصوب بیمار خارجی این کار را انجام دهد، که توجیه ندارد. ازطرفی ساخت یک هتل بیمارستان نیازمند ورودی بالای بیماران خارجی است که در حال حاضر چنین چیزی موجود نیست.
تسنیم: شرایط سیاسی و ارتباطات بین‌المللی چه اندازه در جذب گردشگر سلامت دخیل است؟
اشرایط سیاسی و دیدگاهی که درباره ایران در سطح بین‌المللی وجود دارد، تأثیر مستقیمی بر گردشگری سلامت دارد. پیش از سال ۱۳۹۸ و پیش از همه‌گیری کرونا، تعداد زیادی بیمار اروپایی برای انجام جراحی‌های زیبایی و کاهش وزن به ایران سفر می‌کردند. آن‌قدر این تعداد زیاد بود که در تعیین وقت برای عمل‌های زیبایی مشکل داشتیم. من به یاد دارم که در آن زمان، یک بخش کامل بیمارستان تحت مدیریت من بود و همه تخت‌ها به بیماران اروپایی اختصاص داشت. وقتی وارد بخش می‌شدید، بیماران از اروپا، کانادا و استرالیا را می‌دیدید. اما بعد از کرونا و تحولات سیاسی، ورودی بیماران اروپایی تقریباً به صفر رسیده است.
در حال حاضر، بیشتر بیماران گردشگری سلامت از عراق و افغانستان هستند. قبلاً سوریه نیز در این لیست بود، اما با توجه به تحولات اخیر احتمال کاهش ورودی از این کشور وجود دارد. همچنین از آذربایجان بیمارانی داشتیم، اما تعداد آن‌ها نیز کاهش یافته است. اگر برنامه‌ریزی مناسبی انجام نشود و شرایط کشور به ثبات نرسد، ممکن است همین دو بازار اصلی یعنی عراق و افغانستان را نیز از دست بدهیم.
تسنیم: ما با معضل مهاجرت پزشکان و پرستاران مواجه هستیم، این موضوع چقدر به مقوله گردشگری پزشکی آسیب می‌زند؟
بسیاری از پزشکان ما نه‌تنها برای زندگی به اروپا مهاجرت می‌کنند، بلکه برای ارائه خدمات درمانی به کشورهای منطقه مانند کردستان عراق، عمان، تاجیکستان و دبی نیز می‌روند. این پزشکان پس از دریافت مجوز فعالیت در این کشورها، بیماران ایرانی را نیز به سمت بیمارستان‌های آنجا جذب می‌کنند. به همین دلیل، اگر در حوزه گردشگری سلامت برنامه‌ریزی‌های لازم صورت نگیرد، ممکن است در آینده، بیمارستان‌های تاجیکستان و دبی به مقصد اصلی بسیاری از بیماران ایرانی تبدیل شوند که تحت درمان پزشکان ایرانی در خارج از کشور قرار می‌گیرند.
تسنیم:وضعیت ما در تامین آمبولانس هوایی چگونه است؟
آمبولانس هوایی مقوله‌ای متفاوت است که می‌تواند در حوزه درمان، به‌ویژه برای موارد اورژانسی و پیوند اعضا، بسیار مفید باشد. بااین‌حال، ما هنوز فاصله زیادی با چنین زیرساخت‌هایی داریم. در حال حاضر، مهمترین اولویت ما باید حفظ و ارتقای ظرفیت‌های موجود در گردشگری سلامت باشد تا دچار افت و رکود نشویم.
در مورد آمبولانس هوایی، در حال حاضر ایران چنین امکاناتی دار اما این ظرفیت چندان در حوزه گردشگری سلامت فعال نیست، زیرا مشتری خاص خود را ندارد.
تسنیم: در پایان، اگر نکته یا موضوع دیگری هست، مطرح کنید.
واقعیت این است که به اعتقاد من، بر اساس تجربه‌ای که دارم، نهادهای مختلف حاکمیتی مانند وزارت گردشگری و وزارت امور خارجه تاکنون نهایت تلاش خود را برای حمایت از گردشگری سلامت انجام داده‌اند. اما وزارت بهداشت هنوز استراتژی مشخصی در این حوزه ندارد و به مسئولیت‌های خود در این زمینه به‌درستی عمل نکرده است. انتظار ما این است که وزارت بهداشت توجه بیشتری به این حوزه داشته باشد و با صرف زمان و انرژی بیشتر، به بهبود وضعیت گردشگری سلامت کمک کند.
ان‌شاءالله شرایط کشور و منطقه به‌تدریج به سمت ثبات و آرامش بیشتری پیش برود تا ما نیز بتوانیم در این حوزه عملکرد موفقی داشته باشیم.
انتهای پیام/
