آلودگی هوا یکی از مشکلات جهان در قرن اخیر است که اغلب مردم ساکن شهرهای بزرگ با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند. آلودگی هوا به وضعیتی اشاره دارد که در آن هوا با مواد و ذرات آلوده‌کننده از جمله گازهای ناخالص، ذرات معلق، ترکیبات شیمیایی و مواد زائد، به‌گونه‌ای پر می‌شود که ارتباط انسان با محیط‌زیست و سلامت را تهدید کند.
از جمله عوامل اصلی آلودگی هوا می‌توان به انتشار گازهای دی‌اکسیدکربن، دی‌اکسید نیتروژن، ذرات معلق (PM2.5) و (PM10)، بخارات شیمیایی ناشی از صنایع، وسایل نقلیه و فعالیت‌های انسانی دیگر اشاره کرد. سازمان بهداشت جهانی آلودگی هوا را یکی از مهم‌ترین عوامل تهدیدکننده سلامت جهانی می‌داند که نیاز به توجه و اقدام فوری دارد تا از آثار منفی آن جلوگیری شود و سلامتی انسان‌ها و محیط‌زیست حفظ شود.
در ادامه این مقاله از مجله الی گشت قصد داریم، اصلی‌ترین عوامل آلوده‌شدن هوا را با شما در میان بگذاریم تا بیشتر با دلایل وقوع این پدیده آشنا شوید. فهرست مطالب آلودگی هوا یکی از بزرگ‌ترین معضلات کشورمان در چند دهه اخیر است که با توسعه زندگی در شهرهای صنعتی توجه مردم و مسئولین بیشتر از قبل به این معضل جلب شده و افراد بیشتر به دنبال ریشه‌یابی علل آلودگی هوا هستند. افزایش تعداد ذرات آلاینده به‌عنوان اصلی‌ترین عامل آلودگی هوا در جهان شناسایی شده است، در شهرهای بزرگ به دلیل تردد بیش از حد خودروها و وجود کارخانه‌های بزرگ در نزدیکی شهرهای صنعتی این اتفاق رخ می‌دهد و هوای شهرها به شکل خطرناکی آلوده می‌شوند.
آثار آلودگی هوا می‌تواند به‌سلامت انسان‌ها، حیوانات و گیاهان آسیب بزند، منجر به بروز بیماری‌های تنفسی، افزایش میزان آلرژی‌ها و بیماری‌های قلبی عروقی و حتی افزایش مرگ‌ومیر در جوامع شهری و صنعتی گردد. اما شناسایی عوامل اصلی آلودگی هوا اولین گام برای برطرف‌کردن این مشکل است،
در واقع دولت‌ها برای اینکه بتوانند مشکل آلودگی هوا را به‌صورت کامل برطرف کنند باید به فکر ریشه‌یابی این مشکل باشند و قبل از هر کاری دلایل آلودگی هوا در کشور خود را شناسایی کرده و سپس نسبت به برطرف‌کردن آن تلاش‌ها و برنامه‌ریزی‌های لازم را انجام دهند. سوخت‌های فسیلی یکی از عوامل اصلی آلودگی هوا به‌خصوص در شهرهای پرجمعیت محسوب می‌شود، سوزاندن سوخت‌های فسیلی همچون زغال‌سنگ، نفت، گازوئیل و بنزین برای تولید انرژی یا حمل‌ونقل، اثرات جدی بر آلودگی هوا دارد.
معمولاً در فصل‌های سرد سال به دلیل شرایط جوی بیشتر این مشکل بروز می‌کند، آلودگی هوای ناشی از این فعالیت‌ها شامل انتشار گازهایی همچون دی‌اکسید گوگرد (SO2)، دی‌اکسید نیتروژن (NO2)، مونوکسید کربن (CO)، ذرات معلق مانند PM2.5 و PM10 و هیدروکربن‌های آروماتیک ناسالم مثل بنزن است. این گازها و ذرات آلاینده که در اثر سوزاندن سوخت‌های فسیلی تولید می‌شوند، به طور مستقیم و غیرمستقیم به‌سلامتی انسان‌ها و محیط‌زیست آسیب می‌رسانند. با افزایش استفاده از انرژی‌های پاک و تکنولوژی‌های سبز تلاش‌های بیشتری برای کاهش تولید آلاینده‌های ناشی از سوخت‌های فسیلی صورت می‌گیرد تا به‌سلامتی عمومی و محیط‌زیست کمک شود. مونوکسید کربن (CO): این گاز بی‌رنگ و بی‌بو است و از احتراق ناقص سوخت‌ها در خودروها یا کارخانه ناشی می‌شود.
در صورت تنفس مونوکسید کربن، این گاز با خون فرد ترکیب شده و می‌تواند باعث کمبود اکسیژن و علائمی همچون سردرد، خستگی، و حتی مشکلات جدی تنفسی و قلبی شود. دی‌اکسید نیتروژن (NO2): این گاز در سطوح بالا به عنوان یک آلاینده هوا به‌صورت قرمز در می‌آید و می‌تواند به مشکلات تنفسی همچون آسم، عفونت‌های ریه و حتی افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی منجر شود. ذرات معلق: این ذرات بسیار کوچک هستند و می‌توانند به‌راحتی وارد ریه‌ها شوند. آلودگی با این ذرات معلق می‌تواند عوارض جدی همچون افزایش خطر بروز بیماری‌های تنفسی و قلبی – عروقی برای افراد ایجاد کند.
دی‌اکسید گوگرد (SO2): این گاز نیز ناشی از سوزاندن سوخت‌های فسیلی است و می‌تواند به تنفس سخت و عوارضی همچون آلرژی‌ها و عفونت‌های تنفسی منجر شود. یکی از اصلی‌ترین عوامل آلودگی هوا به‌خصوص در شهرهای صنعتی همچون تهران، اراک، اصفهان، مشهد و تبریز نزدیکی کارخانه‌ها و شهرک‌های صنعتی به شهرها است. در نزدیکی شهرهای بزرگ تعداد کارخانه بیشتر از سایر مناطق کشور است و به همین دلیل کارخانه‌ها صنعتی یکی از عوامل اصلی آلودگی هوا در شهرها محسوب می‌شوند. تأثیرات آلودگی هوای ناشی از فعالیت‌های صنعتی شامل افزایش بیماری‌های تنفسی، مشکلات قلبی، کاهش کیفیت زندگی، تغییرات اقلیمی و آسیب به محیط‌زیست است.
جوامع و سازمان‌ها در حال تلاش هستند تا با استفاده از تکنولوژی‌های پاک، کنترل آلودگی‌های هوایی ناشی از فعالیت‌های صنعتی را بهبود بخشند و سلامتی عمومی و محیط‌زیست را حفظ کنند. در واقع دورکردن کارخانه از شهرها و استفاده از سوخت‌های پاک در کارخانه‌های صنعتی می‌تواند جز تدابیر اصلی دولت‌ها برای کاهش آلودگی هوا باشد.
آلودگی هوای داخلی یک مسئله مهم و موضوعی است که تأثیر بسزایی بر سلامت جسمانی و راحتی افراد دارد. برای کاهش آلودگی هوای داخلی می‌توان از روش‌هایی همچون استفاده از محصولات با حداقل VOCs، بهبود تهویه، نظافت منظم محیط، ایجاد دمای مناسب و کاهش استفاده از دخانیات و اجاق‌های چوبی استفاده کرد.
توجه به این موارد می‌تواند به بهبود کیفیت هوای داخلی و بهبود سلامت و راحتی افراد کمک کند. عوامل مختلفی می‌توانند باعث آلودگی هوای داخلی شوند که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: ترکیبات آلی فرار (VOCs): این ترکیبات شیمیایی از مواد مختلفی همچون رنگ، چسب، محصولات شوینده، مواد بهداشتی و مصالح ساختمانی به صورت گازهایی منتشر می‌شوند و می‌توانند باعث بروز عوارض سلامتی همچون سردرد، آلرژی‌ها و مشکلات تنفسی شوند. تهویه ناکافی: برای هوای تازه کردن محیط داخلی و ازبین‌بردن آلاینده‌ها، تهویه مناسب و مداوم ضروری است. عدم تهویه مناسب می‌تواند منجر به تجمع آلاینده‌ها و افزایش آلودگی هوای داخلی شود. دمای نامساوی و رطوبت: دمای ناهموار و میزان رطوبت بالا می‌تواند منجر به رشد قارچ و قارچ‌زایی در محیط داخلی شود که می‌توانند عوارض تنفسی و حساسیتی را ایجاد کنند.
استفاده از دخانیات در داخل ساختمان: سوزاندن سیگار یا دیگر مواد دخانی در داخل محیط، منجر به آلودگی هوای داخلی و تنفس دود سیگار و ترکیبات مضر آن می‌شود که برای سلامتی افراد آسیب‌های جدی به همراه دارد. استفاده از اجاق‌های چوبی یا بخاری‌ها: سوزاندن چوب یا سوخت‌های فسیلی دیگر در داخل منازل می‌تواند باعث افزایش سطح آلودگی هوای داخلی شده و به عوارض تنفسی و قلبی عروقی منجر شود. در واقع آتش‌سوزی می‌تواند یکی از عوامل آلودگی هوا در مناطق نزدیک به آتش‌سوزی باشد.
آتش‌سوزی‌ها می‌توانند از منابع مختلفی همچون جنگل، ساختمان‌ها، کارخانه‌ها و وسایل نقلیه رخ دهند. این حوادث می‌توانند به طور مستقیم و غیرمستقیم بر کیفیت هوای محلی و حتی مناطق دورتر از محل آتش‌سوزی تأثیر بگذارند. برای کاهش این نوع آلودگی هوا و جلوگیری از حریق‌ها و آتش‌سوزی‌ها از طریق آموزش‌های ایمنی، ایجاد نظارت و اجرای استانداردهای ایمنی و احتیاط‌های لازم می‌توان کمک کرد. آتش‌سوزی منجر به تولید این گاز سمی می‌شود که اگر به‌صورت ناخالص به هوا انتقال یابد، می‌تواند منجر به مسمومیت و اختلال در عملکرد سیستم تنفسی و قلبی شود. آلودگی هوا سالانه منجر به مرگ بیش ۶.۵ میلیون نفر می‌شود، فعالیت‌های صنعتی مختلف از جمله صنایع تولیدی، شیمیایی و منسوجات، موادی مانند مونوکسید کربن، هیدروکربن، مواد شیمیایی و ترکیبات آلی را به محیط زیست آزاد می‌کنند که باعث آلودگی محیط شده و یکی از عوامل اصلی آلودگی هوا هستند.
در طبیعت باکتری‌ها و قارچ‌ها در چرخه‌های بیوشیمیایی نقش مهمی دارند و نشانگرهای مهمی از شرایط غیرطبیعی محیط محسوب می‌شوند. فعالیت پوسیدگی این میکروارگانیسم‌ها منجر به آزاد شدن گاز متان می‌شود که بسیار سمی است. تنفس این گاز سمی مثل متان ممکن است منجر به مرگ شود. بنابراین در برخی مناطق شرایط محیطی به‌صورت طبیعی هم می‌تواند باعث آلودگی هوا شود.
خودروهای فرسوده و دودزا با توجه به سن و وضعیت فنی نامطلوب می‌توانند تأثیر قابل‌توجهی بر آلودگی هوا داشته باشند و یکی از عوامل اصلی آلودگی هوا به‌خصوص در شهرهای پرجمعیت شوند. این خودروها بیشترین میزان آلاینده‌های ناشی از حمل‌ونقل را تولید می‌کنند. از یک سو خودروهای فرسوده دارای تکنولوژی‌های قدیمی هستند که مصرف سوخت بالا، استفاده ناکارآمد از سوخت و انتشار مقادیر بیشتری از آلاینده‌هایی همچون دی‌اکسید نیتروژن (NOx)، مونوکسید کربن (CO) و ذرات معلق (PM) را به هوا منجر می‌شود. این آلاینده‌ها می‌توانند به‌سلامت افراد و هوا آسیب‌زده و باعث بروز اختلالات تنفسی، بیماری‌های قلبی – عروقی و حتی به تغییرات اقلیمی منجر شوند. از سوی دیگر وجود خودروهایی که دود می‌دهند به‌ویژه آنهایی که سیستم‌های تخلیه‌ی معیوب یا تنظیم نشده دارند باعث افزایش گازهای سمی و آلاینده‌های هوا می‌شود. این دودها ممکن است شامل ذرات معلق، هیدروکربن‌های نسوخته، بنزن و دیگر ترکیبات مضر باشند که با تنفس این هوای آلوده می‌توانند به مشکلات تنفسی، سرطان و سایر بیماری‌ها منجر شوند.
فعالیت‌های ساخت‌وساز و تخریب در شهرهای بزرگ می‌تواند به طور قابل‌توجهی به آلودگی منجر شود و یکی از عوامل اصلی آلودگی هوا باشد. این فعالیت‌ها همراه با ایجاد گردوغبار، ذرات معلق، دود و مواد آلاینده دیگر است که به هوا منتشر می‌شوند.
در فرایند ساخت‌وساز استفاده از ماشین‌آلات سنگین همچون بولدوزرها، کامیون‌ها، جرثقیل‌ها و ماشین‌آلات ساختمانی باعث تولید مقادیر قابل‌توجهی گردوغبار و ذرات معلق می‌شود. همچنین استفاده از مواد ساختمانی مثل سیمان، بتن، و مواد شیمیایی دیگر نیز می‌توانند منجر به افزایش آلاینده‌های هوایی شوند. فرایند تخریب ساختمان‌ها نیز باعث آلودگی هوا می‌شود. هنگام تخریب ذرات معلق و گردوغبار به طور گسترده‌ای از محل تخریب پخش می‌شوند که می‌توانند حاوی مواد سمی و آلاینده‌های قابل‌انتشار به هوا باشند. فعالیت‌های کشاورزی به طور قابل ملاحظه‌ای و چشمگیری می‌تواند بر آلود شدن هوا تأثیرگذار باشد.
استفاده از سموم برای دفع آفات و استفاده از کودها بخش عمده‌ای از آلودگی هوای اطراف را ایجاد می‌کنند. امروزه سموم برای کنترل آفات و کودها برای افزایش سریع رشد گیاهان استفاده می‌شوند، گاهی همراه با گونه‌های مهاجم جدیدی که در طبیعت یافت نمی‌شوند. پس از استفاده از این مواد بو و اثرات سموم باقی می‌مانند که در هوا قابل‌تشخیص هستند. برخی از این مواد با آب مخلوط شده و به هوا تبخیر می‌شوند و برخی دیگر وارد خاک شده که علاوه بر اثرات زیان‌آور برای محصولات ممکن است مسائل مربوط به‌سلامت را نیز به همراه داشته باشند. در نتیجه تأثیرات منفی این فعالیت‌های کشاورزی علاوه بر آسیب به محیط‌زیست یکی از عوامل آلودگی هوا هم محسوب می‌شود که بر سلامت انسان‌ها تأثیرگذار است. مقابله با آلودگی هوا یک چالش جهانی محسوب می‌شود که در سالهای اخیر همه کشورهای جهان به دنبال خلاص‌شدن از آن هستند. برای برطرف‌کردن این مشکل باید تلاش‌های گسترده و هماهنگی در سطح جهانی، ملی و محلی انجام شود.
به‌صورت کلی برخی اقدامات مهم برای کاهش آلودگی هوا عبارت‌اند از: استفاده از منابع انرژی پاک: ترکیبات انرژی پاک مانند انرژی خورشیدی، بادی، هیدروژن و انرژی هسته‌ای که می‌توانند جایگزین منابع انرژی فسیلی شوند و آلاینده‌های هوا را به حداقل برسانند. حمایت از حمل‌ونقل پایدار: استفاده از وسایل نقلیه الکتریکی و سوخت‌های سبز، تشویق به استفاده از حمل‌ونقل عمومی و فراهم‌کردن زیرساخت‌های مرتبط با حمل‌ونقل پایدار کمک به کاهش آلودگی هوا می‌کند. ارتقا فناوری و استانداردهای پایین‌تر آلاینده‌ها: توسعه فناوری‌های تمیزتر در صنایع مختلف و اجرای استانداردهای سخت‌گیرانه برای کاهش آلاینده‌های هوا کمک می‌کند.
حمایت از کاهش مصرف سوخت فسیلی: تشویق به استفاده از وسایل نقلیه هیبریدی یا الکتریکی، ارتقا بهره‌وری سوخت، و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی از جمله اقدامات مهم برای کاهش آلودگی هوا هستند. ارتقا کیفیت سوخت: استفاده از سوخت‌های باکیفیت بهتر و پاک‌تر می‌تواند در کاهش آلودگی هوا تأثیرگذار باشد. ارتقا بهره‌وری انرژی در صنعت: استفاده از فناوری‌های مدرن برای کاهش آلاینده‌های هوا در صنایع مختلف بهبود کیفیت هوا را تضمین می‌کند.
تشویق به استفاده از منابع نو و پایدار: از جمله تشویق به گسترش استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش استفاده از منابع غیرقابل‌تجدید. آگاهی عمومی و آموزش: آموزش مردم در مورد اثرات آلودگی هوا، راه‌های کاهش آن و ارتقا آگاهی عمومی می‌تواند نقش مهمی در کنترل و پیشگیری از آلودگی هوا داشته باشد. آلودگی هوا به هر نوع آلاینده مضر یا غیرمطلوبی می‌گویند که به هوا اضافه می‌شود. این آلاینده‌ها می‌توانند از منابع مختلفی همچون صنعت، حمل‌ونقل، آتش‌سوزی، و فعالیت‌های کشاورزی به هوا منتقل شوند و برای سلامتی انسان‌ها و محیط‌زیست مضر باشند.
عوامل اصلی آلودگی هوا شامل دی‌اکسیدکربن (CO)، مونوکسید کربن (NO), ذرات معلق (PM), نیتروژن دی‌اکسید (NO₂)، گازهای گلخانه‌ای و آلاینده‌های هوایی دیگر مانند سولفور دی‌اکسید (SO₂) می‌شوند. آلودگی هوا از منابع متعددی مانند خروجی‌های صنعتی، تولیدات حمل‌ونقل، سوخت‌های فسیلی، آتش‌سوزی، فعالیت‌های کشاورزی و سایر فعالیت‌های انسانی ناشی می‌شود.
آلودگی هوا می‌تواند به مشکلات تنفسی، بیماری‌های قلبی، آسم، التهاب ریه و حتی به تشدید عوارض بیماری‌های مزمن و مشکلات سلامتی دیگر منجر شود. راه‌های کاهش آلودگی هوا شامل استفاده از منابع انرژی پاک، حمایت از حمل‌ونقل پایدار، ارتقا فناوری‌ها برای کاهش آلاینده‌ها، ارتقا بهره‌وری انرژی، و آموزش و آگاهی عمومی درباره تأثیرات آلودگی هوا است.
آلودگی هوا یک مشکل جهانی است که باید نسبت به برطرف‌کردن آن دولت‌ها برنامه جدی و اساسی داشته باشند، زیرا هوای آلوده به‌صورت مستقیم روی سلامت جسم و روح مردم جامعه تأثیرگذار است و باعث افزایش بروز بیماری‌های مزمن همچون بیماری‌های قلبی و تنفسی می‌شود.
