در جنوب ایران، جایی که خلیج فارس نفس می‌کشد و فرهنگ‌ها در هم تنیده‌اند، آیینی نهفته است به‌نام زار؛ مراسمی آیینی، شفابخش و موسیقایی که قرن‌ها در میان مردم بوشهر، هرمزگان و جزایر جنوبی رایج بوده و همچنان با شکوه و احترام برگزار می‌شود.
زار چیست؟
زار به مجموعه‌ای از باورهای قدیمی درباره‌ی موجودات نادیدنی گفته می‌شود که بنا بر باور مردم، می‌توانند وارد بدن انسان شوند و باعث بیماری‌های روان‌تنی، بی‌قراری یا رفتارهای غیرعادی شوند. در آیین زار، تلاش می‌شود این “روح” یا “باد” از بدن بیمار خارج شود.
مبدأ و ریشه‌ها
آیین زار ریشه در فرهنگ‌های آفریقایی دارد که با تجارت دریایی و برده‌داری به جنوب ایران راه یافته و با فرهنگ بومی ترکیب شده است. در حال حاضر در بوشهر، بندرعباس، قشم، کیش و چابهار نمونه‌هایی از این مراسم یافت می‌شود، گرچه با نام‌ها و سبک‌های کمی متفاوت.
مجریان آیین: بابازار و ماما زار
بابازار یا مامازار، فردی است که به‌طور سنتی علم و تجربه اجرای آیین را دارد. او با شناخت انواع زارها، موسیقی خاص هر کدام و روش برگزاری مراسم، نقش اصلی را در این آیین ایفا می‌کند.
بیمار تحت درمان، معمولاً پس از تشخیص، وارد دوره‌ای از پرهیزهای غذایی، سکوت و آمادگی برای برگزاری آیین می‌شود.
مراحل آیین زار
۱. تشخیص و آماده‌سازی بیمار: با نشانه‌هایی مانند بی‌قراری، اضطراب یا بیماری بی‌دلیل، فرد به مامازار مراجعه می‌کند.
۲. اجرای موسیقی زار: نی‌انبان، طبل، دمام و سنج با ریتم خاص نواخته می‌شوند. موسیقی عنصر اصلی آیین است؛ چرا که باور دارند ارواح زار با شنیدن موسیقی خاص خود، بروز می‌کنند.
۳. رقص و خلسه: بیمار وارد حالت خلسه می‌شود، می‌رقصد، می‌لرزد یا فریاد می‌زند. این نشانه‌ی “ظاهر شدن زار” است.
۴. تسخیر و مصالحه یا اخراج: بسته به نوع زار، یا آن را با خود همراه می‌کنند (هم‌زیستی مسالمت‌آمیز) یا با نیایش و موسیقی او را بیرون می‌فرستند.
موسیقی زار
هر نوع زار، موسیقی خاص خودش را دارد. سازها به‌ویژه نی‌انبان، روح‌آلود و تکرارشونده نواخته می‌شوند تا بیمار به نقطه خلسه برسد. گاه از شعرهای مخصوص و آوازهای محلی نیز استفاده می‌شود.
ابعاد اجتماعی و فرهنگی
آیین زار فقط درمان نیست؛ جشن است، موسیقی است، آیین است، و بخشی از هویت جمعی مردم جنوب. در این مراسم، گاه همه اهالی شرکت می‌کنند و با لباس‌های رنگی، شمع، بخور و ریتم طبل‌ها فضایی عرفانی و رازآلود خلق می‌شود.
امروز؛ آیینی در سایه فراموشی یا بازآفرینی؟
با ورود پزشکی مدرن و نگاه‌های شک‌برانگیز به آیین‌های سنتی، زار تا حد زیادی به حاشیه رانده شده، اما هنوز در برخی نقاط برگزار می‌شود—گاه مخفی، گاه در قالب نمایشی و آیینی برای جشنواره‌ها. برخی پژوهشگران نیز آن را شکلی از درمان روان‌تنی با تکیه بر موسیقی‌درمانی می‌دانند.
سخن پایانی
آیین زار، بازمانده‌ای از پیوند انسان با طبیعت، موسیقی و باور است. آیینی که هرچند در لبه‌ی فراموشی ایستاده، اما هنوز با هر نوای نی‌انبان، صدایی از روح جنوب را فریاد می‌زند.
