در میان بافت تاریخی شهر بیرجند، دژی سترگ و ساکت بر بلندای تپه‌ای چشم‌نواز قرار دارد؛ قلعه‌ای که گویی با دیوارهای خشتی‌اش، قرن‌ها نگاهبانی از شهر را بر عهده داشته است. قلعه بیرجند، یا به تعبیر محلی‌ها قلعه کهنه، یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین آثار تاریخی استان خراسان جنوبی است که همچنان پس از گذشت سده‌ها، استوار و استثنایی پابرجا مانده است.
نگاهی به تاریخ قلعه
قلعه بیرجند به احتمال قوی در دوران صفویه احداث شده و در طول دوره‌های زندیه و قاجار نیز مورد استفاده و مرمت قرار گرفته است. این قلعه نه‌تنها یک سازه دفاعی بوده، بلکه به‌عنوان مرکز حکومتی و نظامی نیز عمل می‌کرده است. موقعیت استراتژیک آن بر فراز تپه‌ای در شمال شرقی شهر، این امکان را فراهم می‌ساخته تا دیدی کامل بر منطقه اطراف داشته باشد.
معماری خشتی در اوج زیبایی
این دژ تاریخی با وسعتی نزدیک به ۳۰۰۰ متر مربع، با استفاده از مصالحی مانند خشت، گل، چوب و آجر ساخته شده است. دیوارهای مرتفع، برج‌های نگهبانی در چهارگوشه، راهروهای تو در تو، و حیاط مرکزی از ویژگی‌های بارز معماری آن هستند. مصالح بومی و طراحی متناسب با اقلیم خشک منطقه، باعث شده تا قلعه در برابر گرما و فرسایش مقاوم باقی بماند.
از مخروبه تا مقصد گردشگری
قلعه بیرجند طی دهه‌های گذشته به‌دلیل عدم نگهداری مناسب، بخشی از ساختار خود را از دست داده بود. اما با تلاش اداره کل میراث فرهنگی خراسان جنوبی، مرمت‌های اساسی از سال ۱۳۸۰ آغاز و بخش زیادی از بنا بازسازی شده است. امروز قلعه نه‌تنها یک بنای تاریخی است، بلکه با نورپردازی شبانه، تورهای راهنمای گردشگری و برگزاری رویدادهای فرهنگی، به یکی از قطب‌های گردشگری شهری بیرجند تبدیل شده است.
پایگاهی برای فرهنگ و تاریخ
در ماه‌های اخیر، بخش‌هایی از قلعه به موزه مردم‌شناسی و گالری‌های فرهنگی تبدیل شده‌اند. گردشگران می‌توانند در بازدید از این قلعه، با سبک زندگی سنتی مردم منطقه، پوشش، صنایع‌دستی، و آداب و رسوم بومی آشنا شوند. همچنین برگزاری جشنواره‌های فرهنگی و آیین‌های سنتی در فضای باز قلعه، بر جذابیت آن افزوده است.
چشم‌اندازی به آینده
مسئول میراث فرهنگی شهرستان بیرجند در گفت‌وگو با خبرنگار ما اظهار کرد: «برنامه‌ریزی برای ثبت ملی و حتی جهانی قلعه بیرجند در دستور کار قرار دارد. با توسعه زیرساخت‌های گردشگری، از جمله احداث مرکز اطلاع‌رسانی، کافی‌شاپ سنتی و ایجاد مسیرهای بازدید بهتر، تلاش داریم تا قلعه بیرجند را به یک مقصد فرهنگی شاخص در شرق کشور تبدیل کنیم.»
قلعه بیرجند، فراتر از یک اثر معماری، روایت‌گر قرن‌ها مقاومت، سیاست، فرهنگ و حیات شهری در دل شرق ایران است. امروز این دژ کهن، فرصتی بی‌نظیر برای لمس تاریخ و تجربه سنت در فضای شهری مدرن بیرجند را برای گردشگران داخلی و خارجی فراهم کرده است.
