در شهرستان کنگاور، در میانه راه باستانی همدان به کرمانشاه، بقایای بنایی سترگ بر فراز تپه‌ای وسیع خودنمایی می‌کند؛ بنایی کهن با ستون‌هایی بلند و سکویی عظیم که هزاران سال پیش، مکانی برای نیایش الهه‌ای مقدس بوده است. معبد آناهیتا، بزرگ‌ترین بنای سنگی ایران پس از تخت جمشید، یکی از شگفت‌انگیزترین آثار باقی‌مانده از دوران اشکانی و ساسانی در غرب کشور است.
پیشینه و قدمت
قدمت معبد آناهیتا به قرن سوم پیش از میلاد بازمی‌گردد و نام آن با الهه آناهیتا – بانوی آب، باروری و پاکی در اسطوره‌های ایرانی – پیوند خورده است. مورخان، این بنا را یکی از مهم‌ترین مراکز نیایش آناهیتا در دوران پیش از اسلام می‌دانند که حتی در دوره ساسانیان نیز شکوه خود را حفظ کرده است.
یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که این مجموعه در دوره‌های مختلف مورد مرمت، بازسازی و استفاده قرار گرفته و نقشی مذهبی، سیاسی و اجتماعی در منطقه داشته است.
ساختار معماری و عظمت بنا
معبد بر سکویی سنگی به مساحت تقریبی ۲۲ هزار متر مربع بنا شده که دیوارهای آن از تخته‌سنگ‌هایی عظیم به سبک سنگ‌چینی خشکه‌چین ساخته شده‌اند. ستون‌هایی با ارتفاع ۷ تا ۹ متر با سرستون‌هایی به سبک کورنتی، تالارهای بزرگ، پله‌های سنگی عظیم و فضای مقدس مرکزی، همگی نشان از معماری کلاسیک و تأثیرپذیری از فرهنگ یونانی-ایرانی دارند.
بنا به نظر برخی کارشناسان، سبک معماری این معبد نوعی تلفیق یونانی (هلنیستی) و ایرانی است که در کمتر جای دیگری از ایران دیده می‌شود. همین ویژگی‌ها، آن را به نمونه‌ای خاص در باستان‌شناسی غرب آسیا بدل کرده است.
جایگاه آیینی و مذهبی
آناهیتا در آیین زرتشتی، ایزدبانوی آب و نگهبان پاکی و زایش بود. معبد کنگاور، با نزدیکی به سرچشمه‌های آب در منطقه، محل قربانی، نیایش و اجرای آیین‌های تطهیر بوده است. برخی منابع نیز آن را یکی از مراکز اصلی عبادت زنان و کاهنه‌های معبد می‌دانند که تا قرون اولیه اسلامی فعال بوده‌اند.
کشف، کاوش و مطالعات باستان‌شناسی
کاوش‌های اولیه در این منطقه به دوران پهلوی اول بازمی‌گردد. باستان‌شناسانی چون ارنست هرتسفلد و علی سامی این مکان را مطالعه کرده و تأکید کرده‌اند که معبد آناهیتا از نظر وسعت، نظم معماری و ساختار سنگی، تنها با تخت جمشید قابل مقایسه است.
در دهه‌های اخیر، کاوش‌های جدیدتری نیز انجام شده که بخش‌هایی از پلان کامل معبد، مسیرهای آبی، و تالارهای جانبی را روشن کرده است.
وضعیت فعلی و گردشگری
معبد آناهیتا با وجود ظرفیت بسیار، هنوز به‌طور کامل مرمت یا معرفی نشده و بسیاری از بخش‌های آن زیر لایه‌های خاک مدفون است. با این حال، سالانه هزاران گردشگر از آن بازدید می‌کنند و در ایام نوروز و تابستان، این مکان یکی از مقاصد مهم تاریخی استان کرمانشاه به‌شمار می‌آید.
در اطراف معبد، بازارچه صنایع‌دستی، راهنمایان محلی، اقامتگاه‌های بوم‌گردی، و جشنواره‌هایی مرتبط با میراث باستانی در حال شکل‌گیری است که نشان از پتانسیل بالای این منطقه در جذب گردشگر دارد.
چالش‌ها و ضرورت توجه
با وجود جایگاه تاریخی، معبد آناهیتا هنوز در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت نشده است. فرسایش سنگ‌ها، رشد گیاهان در درزهای بنا، ساخت‌وسازهای شهری مجاور و عدم بودجه کافی، از چالش‌های اصلی در مسیر حفاظت این اثر ارزشمند هستند.
معبد آناهیتا، بنایی استوار در دل زاگرس، نه‌تنها نماد شکوه معماری پیشااسلامی، بلکه سندی زنده از فرهنگ و آیین‌های کهن ایرانی است. اگر نگاه ملی و جهانی به این اثر تقویت شود، معبد آناهیتا می‌تواند به‌زودی جایگاهی شایسته در فهرست گنجینه‌های فرهنگی جهان پیدا کند.
