مرو یکی از چهار شهر قدیمی خراسان بزرگ است که به همراه شهرهای نیشابور، بلخ و هرات، قدمتی بسیار کهن داشته اما به نسبت دیگر شهرهای ذکر شده، ناشناخته باقیمانده است. از این‌رو در این گزارش سعی خواهد شد خوانندگان محترم با این شهر تاریخی که زمانی میزبان قدوم پربرکت حضرت رضا (ع) بوده است، بیشتر آشنا شوند.
دیوارهای خانه امام رضا (ع) در «مرو» قدیم
مرو، تاریخی بسیار کهن داشته و با قدمت ۲ هزار ساله در تاریخ تمدن بشری جایگاهی والا و باشکوه را دارا است.
این شهر که حوادث بسیاری را به خود دیده و پشت سر گذاشته، نه‌تنها از نظر سیاسی، بلکه از نظر فرهنگی و اقتصادی نیز برای حکومت‌ها حائز اهمیت بوده است.
از نظر اقتصادی این شهر بر سر راه جاده ابریشم بوده و از نظر فرهنگی نیز در دوره اسلام، دارای کتابخانه‌هایی بوده است که مورد استفاده دانشمندانی قرار می‌گرفت که از نقاط مختلف بدان شهر روی می‌آوردند.
شهر مرو به‌واسطه نزدیکی به «خوارزم» و «ماوراء النهر» از یک‌طرف و اتصال آن به سرخس و نیشابور از طرف دیگر از نظر نظامی و تجاری و تا زمان مأمون نیز همیشه دارالملک خراسان بوده است.
مرو که اکنون سالهاست نام آن از صفحات جغرافیایی خراسان خارج شده است در طول مدت تاریخ، شاهد وقایع و حوادثی تاریخی و ماندگاری بوده به همین جهت شاید بی‌مورد نباشد شرحی از بقایای تاریخی باقی مانده و همچنین موقعیت شهر مرو در اینجا ذکر و از این شهر فراموش شده یادی کنیم.
مجموعه تاریخی فرهنگی مرو قدیم با وسعتی بیش از ۲ هزار هکتار در حومه شهر «بایرامعلی» در ۲۰ کیلومتری شهر کنونی مرو جدید و حدود ۴۵۰ کیلومتری جنوب شرقی عشقآباد پایتخت کشور ترکمنستان واقع شده و آثار تمدنی دوران‌های مختلف تاریخی و باستانی از شش قرن پیش از میلاد و همچنین دوران اسلامی را در خود جای داده که به عبارت دیگر آن را به مروارید شرق آسیا تبدیل کرده است.
در این میانه، شهر مرو کهن در زیر یک تپه باستانی بسیار وسیع و گسترده همچنان آرام گرفته است. مرو قدیم در حقیقت همین تپه باستانی و اطراف آن بوده که از بزرگترین مناطق باستانی در آسیای مرکزی، ایران و آسیای صغیر می‌باشد.
این منطقه بکر و دست نخورده همچنین نشانه‌هایی از بناها، مکان‌ها و آرامگاه‌هایی را دارد که سابقه آن به «دارای اول» در قرن چهارم پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد.
همچنین کتیبه‌هایی در موزه تاریخی شهر مرو موجود است که اخباری پیرامون وقایع دولت هخامنشی در آن آمده که قدیمی‌ترین آن «مارگوش» نام‌گذاری شده است.
این در حالی است که براساس کاوش‌های باستان شناسان که طی چند سال اخیر انجام شده است، آثار جدیدی کشف شده که برخی از آنها تاریخ هزار ساله تمدن ابن منطقه را تأیید می‌کند.
همچنین مرو قدیم از دوره هخامنشیان تا دوره استیلای مغول یکی از مراکز مهم صنعتی، تجاری و کشاورزی به حساب می‌آمد و در مسیر کاروان‌هایی قرار داشت که ایران را به آسیای مرکزی و چین پیوند زده است و همچنین که راه تجاری چین به اروپا هم همین مسیر بود.
دیوارهای خانه امام رضا (ع) در «مرو» قدیم
مرو قرون وسطی نیز بزرگترین مرکز صنعتی بوده است به طوری که پس از حفاری‌های باستان شناسان طی سال‌های اخیر، کارخانه‌های ریخته‌گری، مس، کوزه‌گری و خرمن کوبی آرد در آن پیدا شده است و وجود نشانه‌هایی از محله نجاران و آهنگران هر گردشگری را به تفکر وا می‌دارد.
همچنان که وجود سکه‌هایی قدیمی کشف شده رشد تجارت و گسترش بازرگانی را در مرو قرون وسطی نشان می‌دهد.
در اواخر قرن یازدهم میلادی، مرو پایتخت سلجوقیان شد و در این زمان بود که شاعر بزرگ شرق، «عمرخیام» تحقیقات نجومی خود را در رصدخانه بزرگ آن دنبال کرد همان طور که چندی پیش از وی «ابوعلی سینا» در مرو طبابت می‌کرد.
همچنان که در یکی از پارک‌های شهر، نمادی از آرامگاه خیام ایجاد شده است که می‌تواند یادآورحضور خیام در مرو قدیم باشد.
در قرن دوازدهم نیز مرو به اوج رشد و پیشرفت رسید به‌طوری که در آن زمان در شهر ۱۰ کتابخانه بزرگ وجود داشت اما در زمان حمله مغول، این شهر را کاملا به ویرانه تبدیل کرد.
به‌طورکلی مرو مجموعهای از چندین شهر و سایت باستانی است که در دوره‌های مختلف به قدرت رسیده و نابود شده‌اند که از جمله مهمترین این آثار و سایتهای باستانی عبارتند از، ارگ قلعه (قرن ۶ پیش از میلاد)، گبر قلعه (۱۰۰۰ سال پیش از میلاد) قزقلعه بزرگ (قرن ۶ میلادی)، قز قلعه کوچک (قرن ۷ میلادی)، سلطان قلعه (قرن ۱۰ تا ۱۳ میلادی)، عبدالله خان قلعه (قرن ۱۵ میلادی)، بایرامعلی قلعه (قرن ۱۸ میلادی) و ویرانه‌هایی از معابد مسیحی و صومعههای بودایی در «گرکالا»، که همگی نشان دهنده حیات و وجود تمدن در این شهر طی دوره‌های مختلف هستند.
همچنین در اطراف محوطه تاریخی مرو، آثاری از شهرها و آبادی‌هایی دیده می‌شود که بعنوان اولین سکونتگاه‌های بشر در این منطقه شناخته شده‌اند که از جمله این مناطق عبارتند از سکونتگاه باستانی جانعلی (قرن ۱و ۲ میلادی)، تلختان و دندانقان، در قرن ۱۲ میلادی، کوشک (قرن ۹ تا ۱۳ میلادی) می‌باشد.
دیوارهای خانه امام رضا (ع) در «مرو» قدیم
از مرو باستان امروزه بناها و ویرانه‌هایی مربوط به دوره‌های مختلف باقیمانده که نشانه‌ی تداوم و تحول تمدن در این منطقه است.
اهمیت این منطقه تنها به واسطه سابقه تاریخی درخشان و ماندگاری ابنیه بجا مانده از آن زمان نیست، بلکه سابقه اسلامی این شهر کهن نیز برای مسلمانان همواره مورد توجه خاص قرار داشته است.
مرو از شهرهای قدیمی خراسان قدیم بود که در سال ۲۲ هجری قمری توسط «احنف بن قیس» فتح شد، مرو در دوره خلفای اموی به دلیل اسلام ستیزی و سیاست‌های نژاد پرستانه به پایگاهی علیه امویان تبدیل شد و قیام بنی عباس از مرو آغاز شد تا اینکه با روی کار آمدن مأمون مرکز خلافت عباسی به مرور منتقل شد.
از زمان ورود حضرت رضا علیه السلام یعنی در سال ۲۰۱ ق تا زمان شهادت ایشان در سال ۲۰۳ ق، حوادث گوناگونی در پیرامون امام روی داد که مناظرها، گفت‌وگوهای امام و مامون، و همچنین ماجرای ولایت عهدی در طی این مدت بر اهمیت منطقه مرو در زمان حاضر به لحاظ جایگاهی که حضرت رضا علیه السلام در ۲ سال آخر عمر پربرکتشان داشته‌اند، دارا است.
اما متأسفانه به علت کوتاهی‌هایی که مسئولین فرهنگی کشور ترکمنستان در نگهداری شایسته از آثار بجامانده از آن دوران سرنوشت ساز و تاریخی داشته است، اکنون تنها دیواره‌هایی خرابه از آن ایام تنها به یادگار مانده است و دیگر نشانی از عظمت کاخ مامون و خانه ساده و محقر حضرت رضا چیز دیگری باقی نمانده است.
این درحالی است که طی چند سال اخیر و به علت پیگیری‌های مستمر رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در احیا قدمگاه مبارک حضرت رضا در مرو قدیم و ثبت این منطقه تاریخی در آثار یونسکو این منطقه رونق خاصی به لحاظ وجود حضور زائرین و مردم محلی به خود گرفته است.
لازم به یادآوری است که این منطقه تاریخی با این وجود همواره مورد توجه سیل عظیمی از مردم منطقه خصوصا ساکنین نواحی همجوار بوده به‌طوری که مردم محل با آداب و رسوم خاص خود و با ارادتی که همواره نسبت به اهل بیت دارند از نقاط دور و نزدیک کشور ترکمنستان به زیارت و بازدید از محل زندگی حضرت رضا و دیگر اماکن تاریخی بجامانده از آن دوران تاریخی آمده و زیارت این منطقه را همسنگ زیارت آرامگاه حضرت رضا در مشهد می‌دانند.
این در حالی است که در گفت‌وگویی کوتاه با زائرینی که بعضا صدها کیلومتر را برای زیارت دیواره‌های بجامانده از زمان حضور حضرت رضا (ع) طی کرده‌اند، این نتیجه به دست می‌آید که ترکمن‌ها در سخنان خود از امام رضا به عنوان یک دانشمند بزرگ تعبیر می‌کنند.نگاه آنان به امام علیه السلام نگاهی عینی است و مایلند از این امام بزرگوار و رفتار ایشان الگو بگیرند.
در این راستا مردی که خود را «رشید» معرفی می‌کند، با دادن نام «امام طلایی» به امام رضا (ع) اظهار داشت، این محل یک مکان بسیار مقدس است و من در این محل خودم را در مقابل مرقد مطهر امام رضا(ع) در مشهد مقدس و زائر مقبره آن حضرت احساس میکنم زیرا من چند بار به ایران سفر کرده و از اهمیت و ارج و قرب آرامگاه آن حضرت و احترام مسلمانان جهان و زائران آن محل به این امام بزرگوار آگاهم.
دیوارهای خانه امام رضا (ع) در «مرو» قدیم
این زائر ترکمن که از فاصله حدود ۲۰۰ کیلومتری از منطقه «یولوتان» استان مرو برای زیارت به اماکن تاریخی و اسلامی مرو قدیم به همراه خانواده خود آمده است در پاسخ به سؤال چگونگی اطلاع شما از این مکان اظهار داشت، سال گذشته ایرانیان به این محل آمده و مراسم باشکوهی در گرامیداشت سالروز تولد آن حضرت برگزار کردند که و از آن زمان نیز این محل برای ما ارزنده شد و جایگاه معنوی بالاتری یافت.
این در حالی است که قدمگاه حضرت امام رضا (ع) در مرو قدیم اینک با همت رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران جان تازهای به‌خود گرفته است و به صورت خودجوش در حال احیا است و با توجه به فقدان ساده‌ترین امکانات برای زائران این مکان مقدس، احداث یک مرکز فرهنگی، عبادتگاهی با امکانات برای زائران و نیز تشکیل موزه امام رضا(ع) و شخصیتهای بزرگ اسلام که در این منطقه وفات کرده‌اند و در این محل مدفون گشتهاند، یک امر ضروری است که باید دولت‌مردان جمهوری ترکمنستان و جمهوری اسلامی ایران در این زمینه با مشارکت خود این محل را طبق شأن و عظمت آن حضرت سر و سامان دهند.
همچنین انجام عملیات کاوشگری باستان‌شناسی بیشتر در محل قدمگاه حضرت امام رضا(ع) در محوطه کاخ مامون الرشید در مرو قدیم از دیگر پیشنهادی است که می‌تواند یک کار مهم و مشترک علما، دانشمندان و باستانشناسان ایرانی و ترکمنی باشد و یقین داریم که براثر کاوش‌های باستانی جدید رازهای نهفته زیادی این سرزمین مقدس کشف خواهد شد و مردم می‌توانند اطلاعات بیشتری در مورد نحوه زندگی و خلاقیت حضرت امام رضا(ع) در سرزمین مرو قدیم بدست آورند.
همچنین در این منطقه باستانی با قدمتی به طول تاریخ، دیگر ابنبه‌هایی پس از اقامت حضرت رضا موجود است که نظر هر زائر و گردشگری را به خود جلب می‌کند.
