فیلم داستان دختری را روایت می کند که به طرز مشکوکی به قتل رسیده است و شخصیت های مختلف از نگاه خود بیننده را به «مرجان فرازمند» نزدیک می کنند. این کار برخلاف آثار قبلی کارگردان پرپرسوناژاست و شخصیت ها به درستی در داستان فیلم تنیده شده است . در این فیلم فرامرز قریبیان در نقش سرگردی خشن بانام «تدین» را ایفا می کند که قصد اصلاح در جامعه را دارد.
درباره ساختار و نوع روایت فیلم همچنین چگونگی شکل گیری ایده داستان و نگارش فیلمنامه به ترتیب با فرامرز قریبیان(کارگردان) و سام قریبیان (فیلمنامه نویس و مجری طرح) به گفت و گو نشستیم که قسمت اول آن از نظرتان می گذرد:
همیشه باید به بازگشت سرمایه فکر کنیم
*در مصاحبه‌های گذشته گفته بودید در چهارمین اثر خود به بازگشت سرمایه فکر خواهید کرد. چقدر در این اثر به این مطلب فکر کردید؟
همیشه فکر می کنیم اگر فکر نکنیم که کار درستی نکردیم. از فیلم «چشم هایش» تا فیلم «گناهکاران» حدود دوازده سال به طول انجامید . در آن زمان یک سال اکران فیلم به تعویق افتاد و اذیت شدیم متاسفانه اکران بدی به فیلم ما دادند و فیلم حتی پول خودش را هم در نیاورد. تعدادی از منتقدین فیلم را پسندیده بودند و در جراید هم عنوان شد اما در آن زمان فیلم ها طبق درجه بندی اکران می شد و اول درجه «ب» به فیلم ما ارایه شد . ما اعتراض کردیم و حدود هشت ماه تجدید نظر طول کشید تا درجه فیلم به «الف» تبدیل شد. علت اصلی هم خود فیلم نبود بلکه اختلاف مدیران وقت سینما با یکی از شرکای فیلم بود و من هم هیچگاه در ادارات نمی روم .ما به درجه معترض بودیم و هشت ماه کار به تعویق افتاد بعد هم بالاخره در خردادماه ۸۰ فیلم در اوج امتحانات دانش آموزان و انتخابات به نمایش درآمد . من هم حرفه اصلی ام بازیگری است وقتی می‌خواهم کارگردانی کنم ترجیح می دهم سرمایه گذار خودم باشم برای این که فیلم مستقل باشد . زیرا برخی از تهیه کنندگان افکار و نظرات خودرا به فیلم و کارگردان تحمیل می کنند و من هم همیشه از اختلافات پرهیز می کنم و ترجیح می دهم آثارم مستقل باشد . فیلمنامه خوب هم در این مدت نداشتم. صبر کردم تا سام به ایران بازگشت و فیلمنامه خوبی داشت و خوشم آمد در این مدت بازی در سریال را هم پذیرفتم برای این که بتوانم هزینه فیلم را فراهم کنم.
*پس با این وصف تهیه کننده به جای این کمک کند استقلال را از کارگردان می‌گیرد
متاسفانه در ایران تهیه کننده درست تعریف نشده است. تهیه کننده به معنای سرمایه گذار نیست . تهیه کنندگی یک تخصص است . البته سام بهتر از من اطلاع دارد زیرا در این رشته فوق لیسانس دارد. متاسفانه در فیلم هایی بازی کردم که تهیه کننده هیچ اطلاعی از سینما نداشته از جمله فیلم «مرگ پلنگ» خود تهیه کننده اذعان می کرد که از سینمااطلاعی ندارد. تهیه کنندگی مهمترین تخصص حرفه سینما است. در کشورهای پیشرفته کمپانی های فیلمسازی تهیه کننده را استخدام می کنند، درست مانند پیشنهاد کار که به کارگردان ارایه می شود.کمپانی سرمایه گذاری می کند و تهیه کننده عوامل را جمع می کند زیرا متخصص است و می داند که باید چگونه کار را پیش ببرد و چه کسی را استخدام کند تا نتیجه مطلوب حاصل شود.
از نوجوانی علاقمند به سینمای پلیسی و وسترن بودم
*ما در چهارمین اثر سینمایی شما گونه ای از سینما را می بینیم که در سینمای ایران مغفول مانده است ،از انتخاب ژانر پلیسی برای ساخت فیلم بفرمایید.
هرفرد به توانایی های خود بیشتر واقف است و علایقش را می شناسد. به من اگر فیلمنامه کمدی برای ساخت پیشنهاد بدهند عذرخواهی می کنم و انجام نمی دهم. من از دوران نوجوانی علاقمند به سینمای پلیسی و وسترن بودم. سینمای وسترن دوره اش به سر آمد و حتی در کشوری که مبدع آن بود هم به ندرت ساخته می شود و از بین رفت. در دوره ای دیگر فیلم های موزیکال مطرح شد که مخاطب استقبال می کرد اما دوره آن فیلم ها هم به سرآمد. در دهه ۶۰ و ۵۰ میلادی بهترین فیلم های تاریخی دنیا با هزینه های بالا ساخته شد و در یک مقطعی عمر آن ها هم تمام شد. تنها فیلم هایی که در همه زمان ها مورد استقبال قرار گرفته و فیلم های خوبی در این گونه سینما ساخته شده و می شود، فیلم های پلیسی است به عنوان نمونه «ارتباط فرانسوی» که کاراکترهای اصلی پلیس هستند یا «مظنونین همیشگی»، «هفت» که ما در صحنه سالن سینما از آفیش آن استفاده کردیم و عمدا این کار کردیم زیرا یک ادای دین به این فیلم هم می‌خواستیم انجام دهیم. البته به نوعی تمام فیلمهای پلیسی روی ما تاثیراتی داشته و من به شخصه کارهای پلیسی را دوست دارم و سام هم به دلیل علاقه اش در این زمینه کار کرده و نوشته است.
در انتخاب بازیگر نباید تنها به گیشه و نام بازیگر فکر کرد
*فیلمنامه را به پسرتان سفارش دادید؟
نه سام چند سال ایران نبود و تحصیلاتش را به سرانجام رساند وقتی به ایران آمد چند فیلمنامه آماده داشت و فیلمنامه ها به زبان انگلیسی بود که فیلمنامه «گناهکاران» و دیگری «قتل سهامی خاص» بود که به نام «رفقای خوب» تغییر نام داد این دو برای من جذاب بود که وقتی برآورد اولیه برای «گناهکاران» انجام شد با توجه به بخش هایی از فیلم که باید در خارج از کشور فیلمبرداری می شد هزینه بالایی داشت. در آن زمان دلار مبلغ ۱۰۵۰ تومان بود . وقتی قصد کردیم که برای فیلمبرداری به ترکیه برویم دلار ۱۷۵۰ تومان شده بود. با یک گروه بیست نفری به استانبول رفتیم که حدود ۱۲ روز فیلمبرداری به طول انجامید و اقامت مناسب برای دوستان در نظر گرفتیم ، چون معتقدم افراد این حرفه باید در مکان مناسب حضور داشته باشند من به شخصه اوایل کارم در مکان های مختلف برای استراحت رفتم . حتی به یاد دارم جوان که بودم سر فیلمبرداری در مسجد هم خوابیدم.
قصد داشتیم ابتدا «قتل سهامی خاص» را بسازیم
ما اشتباهی که کردیم این بود که نام فیلم «قتل سهامی خاص» را تغییر ندادیم و با همان نام برای پروانه ساخت اقدام کردیم . از اول هم قصد داشتم این فیلمنامه را به فیلم تبدیل کنم در حالیکه نقشی هم برای من نداشت ولی به دلیل هزینه کمتر فکر کردیم آن را بسازیم بهتر است ولی فیلمنامه در ارشاد رد شد.
سام قریبیان: فیلمنامه «قتل سهامی خاص» هیچ موردی خاصی ندارد که مجوز برایش صادر نشد.
فرامرز قریبیان: اما گویا اسمش را دیدند گفتند رد کنیم و اجازه ندادند. «گناهکاران» را پروانه دادند و گفتیم این کاررا جلوی دوربین می بریم. من به شخصه از کار راضی هستم وگروه ما بسیار گروه خوبی بودند و نقش ها مناسب انتخاب شدند من معتقدم نباید تنها به گیشه و نام بازیگر فکر کرد باید بازیگر را مطابق نقش ها ودر جای درستشان انتخاب کرد.
*برای انتخاب بازیگران چقدر دقت کردید؟
بله انتخاب بازیگران دقت لازم نیاز دارد. فیلمنامه راباید بارها و بارها خواند و به آنها فکر کرد که چه بازیگری مناسب نقش است اگر درست مثل یک پازل کنار هم چیده بشوند اثر مثبتی روی فیلم و بیننده می گذارد یا حتی باید در انتخاب فیلمبردار، مونتور دقت کرد فقط به نام افراد نباید تکیه کرد.
با انتخاب «جوان» ریسک نکردیم راه درستی را رفتیم
*انتخاب رامبد جوان برای بازی در نقش سرگرد روانگر که تا پایان فیلم قرار است مخاطب را با خود همراه کند ریسک بزرگی به نظر می رسد زیرا ایشان با کار طنز به مخاطب معرفی شدند و از این قالب طنز در کار دور شدند و یک نقش جدی را برعهده گرفتند.
به این خاطر آقای جوان را انتخاب کردیم که تا کنون نقش جدی ایفا نکرده بود و این کار به شدت کاری جدی است . البته من فکر نمیکنم ریسک کرده باشیم بلکه با انتخاب آقای جوان برای نقش سرگرد روانگر راه درستی را رفتیم و فکر می کنم نتیجه مثبتی از این کار هم گرفته باشیم . تام هنکس یک کمدین بود و با دان آکروید در سالهای جوانی اش نقش کمدی ایفا می کرد بعد با فیلم «فیلادلفیا» که نقش جدی را ایفا کرد یک بازیگر جدی شد که اسکار هم گرفت و دیگر به دنیای کمدی بازنگشت
*کشف این توانمندی و پتانسیل در آقای جوان چگونه اتفاق افتاد؟
آقای جوان فرد باهوشی است و خودش هم کارگردانی کرده و این یکی از امتیازات است. کسی که کارگردانی می کند و بازیگر هم هست می تواند موفق عمل کند. در انتخاب نقش پدر دختر هم بسیار فکر کردیم و به نتیجه نرسیدیم یک روز به سام گفتم در میان کارگردانانی که بازی هم می کنند جست و جو کن و فردی را که مشخصات مناسب این نقش را داشته باشد معرفی کن. بعد از ۲۴ ساعت ایشان گفت آقای متوسلانی برای این نقش مناسب است و من مشعوف شدم و ایشان هم فیلمنامه را خواندند و خوشبختانه موافقت کردند تا در این نقش بازی کنند.
علاقمند بودم اتفاق جدیدی با انتخاب بازیگر در فیلم رخ دهد
*از ابتدا که به سرگرد روانگر و ایفای این نقش به یک کارگردان بازیگر فکر می کردید؟
فرامرز قریبیان: ما چند کاندید داشتیم اما هر بار که این نقش را تحلیل می کردیم احساس می کردیم با انتخاب این افراد اتفاق جدیدی در فیلم رخ نمی دهد درحالی که علاقمند بودیم یک اتفاق جدیدی در فیلم رخ بدهد و در نهایت سام آقای جوان را معرفی کرد.
سام قریبیان:من سالها پیش اجرای کار تلویزیونی را برعهده داشتم و یک اجرای مشترک با رامبد جوان داشتم و دوستی ما از آنجا شکل گرفت. در زمانی هم که ایران نبودم ، دورادور کارهایشان را دنبال می‌کردم. چند کاندید برای نقش سرگرد داشتیم و نکته ای که برای ما به غیر از توانایی بازیگر مد نظر بود و اهمیت خاصی داشت، ترکیب بازی این فرد با نقش تدین (قریبیان) بود . چون در کار باید هر دو خوب روی نقش سوار می شدند .
فرامرز قریبیان: آقای جوان هم بسیار باهوش هستند . فیلمنامه را خواندند و پذیرفتند. خود من هم وقتی به عنوان بازیگر کار را دوست داشته باشم خیلی متفاوت است تا اینکه فیلمی را برای معاش بازی کنم.
رنگ نقره‌ای آبی برای القاء فضای سردی استفاده کردیم
* فیلم علاوه بر این که پلیسی است اما رگه هایی از فیلم های نوآر (تحلیلگر انتقادی) هم در آن دیده می شود در فیلمبرداری به خوبی این گونه از سینما حس می شود . زنی که اغواگر است و آسیب دیده از جامعه است.
با آقای بهمنش برای نوع فیلمبرداری و استفاده از رنگ ما به نتیجه رسیدیم . رنگ فیلم نقره ای آبی است که به فضای سرد فیلم کمک می کند. من به شخصه برای فیلم پلیسی فضای تابستان و بهار را مناسب نمی بینیم . پاییز و زمستان بسیار مناسب است این گونه از فیلم است. در فلاش بک ها هم سعی کردیم تصاویر را شارپ تر و پررنگتر ببینیم تا القاء حس سردی در فلاش بکها در مخاطب ایجاد نشود. فیلم های زیادی وجود دارد که در فلاش بک از رنگ قهوه ای استفاده می کنند و یا حتی بعضی ها فلاش بکها را سیاه و سفید می گیرند ولی ما نمی خواستیم پیروی از آنها کرده باشیم و ترجیح دادیم یک سبک جدیدی را در نظر گرفته و فلاش بک ها را شارپ تر و پر رنگتر از زمان حال نشان دهیم . این کار هم در تصحیح رنگ اتفاق افتاد . حتی اسپلیت ها در مونتاژ اتفاق افتاد ما در زمان مونتاژ با ایده هایی که آقای دهقانی داشت احساس کردیم اسپلیت به ریتم فیلم کمک می کند چون دختر و اتفاقی که برای او می افتد از نگاه دیگران روایت می شود و از اسپلیت برای روایتها استفاده می شود . ولی وقتی به عنوان دانای کل گذشته را می بینیم دیگر از اسپلیت خبری نیست.
*از مشاوره دیگران هم در کار استفاده می کنید؟
بله حتما و مشاور اصلی من سام بود . فیلم یک کار گروهی است و چقدر خوب است که از مشاوره ها یی که به فیلم کمک می کند استفاده شود. اگر این اتفاق نیافتد درست نیست. کارگردان می تواند به عنوان سازنده پیشنهادات رابشنود و تحلیل کند اگر به فیلم کمک می کند از آن بهره ببرد.
*فیلمنامه ساختار پیچیده ای دارد . شخصیت ها تعدادشان زیاد است برخلاف کارهای قبلی فیلمساز کم پرسوناژ بودند اینبار شاهد شخصیت‌های بیشتری در فیلم هستیم که نیاز گونه سینمای پلیسی است. همه شخصیت ها به اندازه شناخته می شوند در مورد شخصیت ها و تنیده شدن آنها در داستان بفرمایید.
سام قریبیان:در فیلم پلیسی باید یک بستر ومحیط خاصی ساخته شود که آدم های ویژه خودش را می طلبد، در ارتباط با یکدیگر معنا پیدا می کنند. نمی‌توانید یک شخصیت را به طور کامل و مطلق تعریف کنید زیرا برداشت افراد مختلف از هر شخصی متفاوت است و این یک سوال اساسی برای من بود . اگر دقت کنید هر کسی که به مرجان فرازمند نزدیک است یک روایت از شخصیت او را تعریف می کند ، دوست نزدیکش یک روایت دارد، مردی که برای مدت کوتاهی با او همنشین بوده است یک تعریف دارد و مرجان از نگاه ها وطرز تلقی افراد مختلف به بیننده معرفی می شود. ما دختر را تنها در سکانس اول فیلم می‌بینیم که کشته می‌شود. هرچه که از او در ادامه می‌بینیم تعاریفی است که از او توسط نزدیکانش به ما منتقل می‌شود. برای این که بتوانیم به شخصیت دختر نزدیک شویم باید به افرادی که از او تعریف می کنند نیز به اندازه کافی نزدیک شویم و بهتر بشناسیمشان. در انتخاب این افراد سعی کردم تا تنوع را رعایت کنم. کاراکتر ضیاء معمار (رویگری) با القائیان (تهامی) را مقایسه کنید ؛ یک فاصله زیادی دارد . وقتی این دو نفر را به خوبی به بیننده بشناسانیم و نوع ارتباطشان را با دختر به درستی معرفی کنیم ، آنوقت است که دختر را به خوبی می‌شناسیم.
همه به نوعی در فیلم مقصر هستند
*یک نکته‌ای که در فیلم برای انتخاب افراد و نزدیکان دختردقت شده و از نگاه اقشار مختلف جامعه به دختر نزدیک می‌شویم.
سام قریبیان: بله روی این نکته هم دقت کردیم . همه به نوعی در فیلم گناهکار به شمار می آیند. پدر نظامی بود، دوست آسمان که حسابدار شرکت است از قشر متوسط در نظر گرفته شده، رئیس کل شرکت که از طبقه بسیار مرفهی است، فردی که در ایران رستوران دارد و خارج از کشور کلاب دارد همه قشرهای مختلفی هستند که در جامعه با افراد می توانند برخورد داشته باشند
*افرادی که همگی در سرنوشت دختر سهیم بودند و نگاهی انتقادی در فیلم به آنها وجود دارد مد نظرتان قرار گرفت…
سام قریبیان: بله در فیلم همانگونه که از نامش پیداست همه به نوعی مقصر و گناهکار هستند . اما لزوما همه شخصیت ها منفی نیستند. «تدین» ممکن است فردی خشن باشد اما منفی نیست .خانم القائیان منفی نیست در زندگی زناشویی کوتاهی کرده اما به نوعی قربانی است . القائیان (تهامی) هم به نوعی قربانی است زیرا بنا به نداشتن جایگاه اجتماعی با زن پولدار ازدواج می کند. همه افراد به نوعی قربانی شرایط محیطی خودشان هستند. فرانس الکساندر روانشناس معروف می گوید نمی توانیم فرد گناهکار را به خوبی بشناسیم تا زمانی که جهان آن فرد را به درستی بشناسیم و بفهمیم در اثر چه شرایطی به این مرحله رسیده است.
ایده اولیه ارتباطی به فیلمنامه «گناهکاران» ندارد
*خط اصلی داستان از کجا آمده است؟
سام قریبیان: ایده اولیه داستان هیچ ربطی به فیلمنامه «گناهکاران» ندارد و تنها به عنوان یک جرقه در ذهن من شکل گرفت. یک مقاله ای را در مجله نیویورکر سالها پیش خواندم که در آلمان یک سرقتی انجام می شود و مسئولین تحقیق بعد از تحقیقات متوجه می شوند قضیه خیلی پیچیده تر از آنست که فکر می کردند و با یک پرونده معمولی سرقت مواجه نیستند. این برای من یک علامت سوال ایجاد کرد. اما هدفی که ازنگارش و در نتیجه ساخت این فیلم که آقای قریبیان پدر هم آنرا در اجرا رعایت کردند داشتیم، در اصل ادای دینی بود به سینمای پلیسی. هرجایی از فیلم تحت تاثیر آثار مختلف پلیسی بودیم . در ضمن یک سری فرمول در آثار پلیسی هم هست که به هر حال باید رعایت شود. به عنوان مثال قاتل همیشه باید آخرین کسی باشد که همه انتظار دارند. ما هم سعی کردیم ان فرمولها را در حد امکان رعایت کنیم . شما می بینید در اکثر کارهای پلیسی ایرانی دو پلیس در کنار هم هستند، یک رئیس و یک دستیار. اما اینجا دستیاری نیست بلکه هر دو هم ردیف هستند و به شدت متضاد همدیگر عمل و رفتار می کنند. در کارهای پلیسی آمریکایی نژادها را هم در همکاری دو پلیس دقت می کنند و سیاه پوست و سفیدپوست کنار هم قرار می دهند. خب ما در ایران که این کار را نمی توانیم بکنیم . اینها فرمول هایست که برای تماشاچی کار را جذاب تر می کند که سعی کردیم این فرمول ها را لحاظ کنیم.
برای نزدیک شدن به شخصیت اصلی از قشرهای مختلف جامعه استفاده کردم
*تعدد شخصیت‌ها کار فیلمنامه‌نویس را سخت می‌کند در کار ما به شخصیت‌ها به اندازه کافی نزدیک می‌شویم و هریک روایت‌شان را از دختر بیان میکنند دراین باره کمی توضیح دهید
سام قریبیان: از ابتدا به این فکر کردم از آنجا که دختر در سکانس های اول فیلم می میرد ؛ پس برای نزدیک شدن به او باید پلیس به سراغ آشنایان و اقوام برود. طبعا برای جذابیت بخشیدن به کار تنها نباید به سراغ یک طبقه از افراد که با او مراوده داشتند مثل پدر ، مادر یا خواهر می رفتیم باید با زاویه دیدهای مختلف به دختر نزدیک می شدیم . این نگاه باعث شد تا شخصیت های متعدد را از قشرهای مختلف در موقعیت های مختلف که دیدگاه های خود را نسبت به دختر داشته باشند شکل دهیم . بعد از این که فهمیدم چند نوع شخصیت برای این کار نیاز دارم از خانواده شروع کردم و بعد به سراغ دوستش ، فضای کاری اش و معاشرت هایی که ممکن است در جامعه داشته باشد رفتم و آنها را مورد بررسی قراردادم . خود این روش شخصیت ها را به صورت اتوماتیک به من داد. در عین حال که همین طوربه قصه هم شاخ و برگ می دهد.
تعقیب و گریز برای من هم جذاب است اما نیاز به هزینه بالایی دارد
*فیلم در گونه سینمای پلیسی جای می گیرد اما کمتر در آن تعقیب و گریز ماشین پلیس دیده می‌شود این صحنه‌ها برای مخاطب بسیار جذاب است که کمتر شاهد آن هستیم …
فرامرز قریبیان:برای من هم جذاب است و پتانسیل آن در فیلمنامه وجود داشت اما به دلیل این که ما بازار جهانی نداریم و بازار فیلم محدود به نمایش فیلم در ایران و چند فستیوال یا کشورهای همسایه است نمی توانیم ریسک های اینچنینی بکنیم . ما هم به تکنیک ساخت این دست فیلم ها آشنایی داریم اما نیاز به سرمایه بیشتر دارد. هزینه این دست کارها به مراتب بالاست و بازگشت سرمایه در این کارها تضمین نمی شود به همین دلیل ما می توانستیم در ترکیه صحنه های جذاب تعقیب و گریز را بگیریم و چند ماشین منهدم کنیم که بسیار جذاب تر می شد اما نتوانستیم چون هزینه کافی نداشتیم. در کشور خودمان ممکن است خیابان را ببندیم و ماشین های خودمان را بچینیم و کار کنیم اما در خارج از کشور این کار را نمی توانستیم انجام دادیم.
سام قریبیان: تولید در خارج از ایران کار دشواری است ماشین ها را در اختیار ما گذاشتند ولی ما حتی خیابان را نبستیم و ماشین های دیگر همان ماشین های داخل خیابان هستند و خود آقای قریبیان رانندگی کردند. ما حتی امکان حضور بدلکار را هم نداشتیم که به هزینه فیلم برمی گردد زیرا می توان بدلکار در اختیار گرفت و ماشین هم چپ کرد اما هزینه بالایی نیاز دارد. در حالیکه شاید در بازدهی مالی هم تاثیری نداشته باشد. در زمانی که ما گناهکاران را در ترکیه فیلمبرداری می کردیم جیمز باند جدید هم در ترکیه ساخته می شد و تعقیب و گریز هم داشت اما آنها بودجه ۲۰۰ میلیون دلاری دارند و ما بودجه نیم میلیون دلاری داشتیم.
*بودجه فیلم دقیقا چقدر بود؟
فیلم سال گذشته حدود دی ماه جلوی دوربین رفت. ما با دلار ۱۰۵۰ تومانی سال گذشته فیلم را ساختیم تقریبا بدون دستمزد برای خودم و سام ۶۰۰ میلیون تومان هزینه کردیم.
ادامه دارد…
گفت و گو : زهرا قزیلی
