دکتر نجف محمودیچالش های توسعه ی علمی و نظام آموزش عالی در ایران
امروزه آموزش عالی از اساسی ترین ارکان خیزش به سمت جهانی شدن محسوب می شود. نیروی انسانی ماهر اصلی ترین شاخصه ی پیشرفت و توسعه کشورها و از مهمترین عوامل قدرتی آنها محسوب می گردد. در این راستا توسعه علمی و تقویت نهادهای آموزشی و پژوهشی می تواند تمهید کننده راه به سمت تحقق در سایر زمینه های توسعه باشد. نیروی انسانی ماهر به طور عمده از طریق آموزش عالی کارآمد و مؤثر قوام می یابد.
بنابراین شایسته است اصلی ترین نقش دولت در زمینه آموزش عالی، توسعه علوم تحقیقات و فن آوری، تقویت روحیه تحقیق و تتبع و ترویج تفکر خلاق و ارتقای فرهنگ علم دوستی باشد. تا به این ترتیب ارزشهای انسانی و اسلامی شکوفا گردد و جلوه های هنر و زیبایی شناسی متجلی گردند و میراث تمدن ایرانی و اسلامی حفظ شوند.
جهانی سازی روند یکپارچه نمودن معیارهای مختلف در زمینه های گوناگون است. در این راستا معیارها تعریف می شوند، ارائه می گردند و رقابت جهت دستیابی به آنها شکل می گیرد. در این عرصه بازیگران مختلف استعدادها و توانایی های گوناگون را از خود به منصه ظهور می رسانند. قدرت تفکر و طراحی استراتژی ها و تاکتیکهای مناسب از اهمیت ویژه ای برخوردار است. معیارهای ارائه شده هدف قرار می گیرند و راه رسیدن به آنها ترسیم می گردد و موفق ترین بازیگران در عرصه رقابت آنهایی هستند که هر چه سریعتر و با کیفیتی مناسب خود را به سطح استانداردهای مطلوب در گستره جهانی برسانند و بنابراین در میدان رقابت عنصر وقت و زمان از جایگاه ویژه ای برخوردار است و هرگونه اتلاف زمان به معنای عقب افتادگی و شکست است.
جهان قرن بیست ویکم به شدت متاثر از فـن آوری مدرن و پیشرفته در زمینه اطلاع رسانی است. توانایی شگرف دنیای مدرن برای ایجاد ارتباط همزمان باعث شده تا زمان و مکان در بسترهای جدیدی قابل تعریف باشند این تحول به حدی بزرگ و سریع است که به سختی می توان چشم اندازهای فردای آن را از روزنه های تنگ امروز ترسیم نمود. ولی آنچه به یقین و بدون تردید فراخور شرایط فعلی است تاثیر پذیری گسترده جوامع انسانی از این شرایط و تغییرات است که می تواند در زمینه های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، امنیتی و نظامی متجلی یابد. (۲)
در این مجموعه نقش علم و نظام تولید و توزیع معرفت از جایگاه ممتازی برخوردار است. دو حوزه آموزش و پژوهش در این گردونه نقشی اساسی دارند تا بتوانند بستر مناسب را برای ایجاد و شکل گیری جهانی انسانی و عادلانه به وجود آورند. در واقع علم و دانش است که باید با پیچیدگی ها و غوامض جوامع امروزی مقابل نماید، و البته دین و فرهنگ نیز در تلطیف شرایط بوجود آمده نقش عمده ای را ایفا می نماید.
تا چند دهه پیش در مجموعه پارامترهای قدرتی کشورها، قدرت نظامی از مهمترین عوامل محسوب می شد. اما در دنیای امروز در محور اصلی قدرت و اقتدار، نهادهای دانشگاهی در دو عرصه آموزش و پژوهش قرار می گیرند. با علم به این معنا دولتهای پیشرفته بالاترین انرژی خود را صرف توسعه علم و تحقیق می کنند. چرا که آنها به خوبی دریافته اند اقتدارشان یا به عبارت دیگر توانایی اعمال و کنترل قدرت منوط به گسترش توانائیهای علمی است و این امر نیز جز با انجام اصلاحات در استراتژیها و تاکتیکهای مربوط به مدیریت و اداره مراکز علمی و پژوهشی قابل تحقق نمی باشد.
با این دیدگاه نوشتار حاضر به بررسی چشم انداز آموزش عالی در کشور و موقعیت دانش آموختگان کشور می پردازد و چهار موضوع را به عنوان اصل بحث مطرح می نماید. در ابتدا به تحقق توسعه علمی به عنوان پیش در امد توسعه در سایر زمینه ها اشاره می شود و سپس لزوم ایجاد تغییر در بینشها و نگرشها در خصوص آموزش عالی مطرح شده و نهایتا موقعیت دانش آموختگان در آموزش عالی و چالشها و فرصتهای فراسوی آنان مورد بحث قرار می گیرد.
راهکارهای توسعه ی علمی
با توجه به این روند ایجاب می کند که جامعه ایران امروز نیز راهبردها و سازوکارهای جدیدی را متناسب با پیشرفت و توسعه علمی در دنیای امروز اتخاذ نماید اقتدار ملی با توسعه علمی کشور تقویت خواهد شد چرا که هر نوع توانمندی برستون دانایی قرار می گیرد. در این راستا لازم است تا مراکز دانشگاهی و پژوهشی بتوانند تعامل و روابط گسترده مؤثری با جهان مدرن امروز برقرار سازند و به این ترتیب با مشکلات و چالشهای موجود به مقابله برخیزند. در زمینه توسعه علمی، کشورهای توسعه نیافته یا در حال توسعه مشترکات زیادی دارند: دفع نیروهای متخصص، عدم کار آیی در جذب نیروهای کیفی تخصصی، ناتوانی در پرورش استعدادهای جوان و درخشان، مدیریت نهادهای علمی، کمبود بودجه تحقیق و توسعه، ضعف فرهنگ ملی و بومی، توجه به ابزار و بی توجهی به مغزها و اندیشه ها، تاکید بیش از حد به خرید خارجی و کم توجهی به تولیدات داخلی، ضعف در اقدامات قانونی و نهادینه شده وناتوانی در مدیریت نظامهای جامع و پر حجم. اینگونه کشورها با توجه به این ضعفهای ساختاری غالبا در مقابل تهاجم نظامی و فرهنگی کشورهای پیشرفته بی دفاعند.
اما میان کشورهایی که به سمت توسعه یافتگی خیز برداشته اند مانند کره جنوبی، آرژانتین، هندوستان و برزیل نیز مشترکات زیادی وجود دارد بودجه تحقیق و توسعه در صد قابل توجهی از در آمد ناخالص ملی را تشکیل می دهد. شاخصه های علم و فن آوری در آنها رشد فزاینده ای دارند. مراکز تحقیقاتی فعال در آنها تاسیس شده است. با برنامه ریزی و سیاستهای جذب مناسب موفق شده اند برخی از نخبگان علوم و تکنولوژی بومی را در کشور خود حفظ نمایند. محققان برجسته کشور از اختیارات ویژه برخوردار شده اند. فرهنگ تمایز میان پر مایگان و کم مایگان پذیرفته شده است. ارتباط کالبدی و عمده میان علوم و صنایع ایجاد شده است. اندیشه های بومی به مجرای تولید رهبری شده اند هنچارها و نرمهای بین المللی ارزیابی علمی مورد پذیرش قرار گرفته اند و ارتباطات علمی بین المللی قوی ایجاد شده است. به همین دلیل است که اینگونه کشورها در مقابل تهاجم کشورهای پیشرفته حرفی برای گفتن دارند برای غرب امکان ندارد بتواند جلوی برنامه هسته ای هند یا برنامه فضایی و ساخت موشکهای بالیستیک آن را بگیرد زیرا تکنولوژی هند مبتنی بر علمی است که در هند بومی شده است اما جلوی کشورهای دیگر مانند عراق را می تواند بگیرد و حتی آن کشوررا عملا نابود کند، زیرا تکنولوژی آن وارداتی است و علم در آن کشور هنوز ریشه ندوانیده است.
بنابراین دو روند گوناگون در سطح جهانی مطرح است برخی کشورها توانسته اند سد توسعه نیافتگی را بشکنند و به جرگه کشورهای پیشرفته بپیوندند اما هنوز برخی به موفقیت نرسیده و حتی به قهقرا رفته اند به راستی رمز این موفقیتها چه بوده است ؟ چرابرخی خوب عمل کرده اند و برخی دیگر عقب مانده اند. این درحالی است که بدون تردید همه مایلند از حیطه عقب افتادگی و توسعه نیافتگی خارج شوند و راه را برای رشد و ترقی باز کنند. برخی از کشورها مانند کره جنوبی با مایه های اندک، عمـدتا اقتصاد کشاورزی با منابع طبیعی کم، مبنای اقتصادی بسیار ضعیف و امکانات بسیار ناچیز برای تحقیق و توسعه شروع کرده اند و پس از گذشت چند دهه توانستند خود را به مرزهای توسعه یافتگی برسانند. امروزه کره با گذشت پس از نیم قرن با کوششهای همه جانبه دولت و صنایع، سرمایه گذاری سالانه در تحقیق و توسعه را به بالای ۲ درصد تولید ناخالص ملی رسانده است. اما ما در مقام مقایسه، اگر روند توسعه علمی را تاسیس دارالفنون امیر کبیر بدانیم نتوانسته ایم به استانداردهای مطلوب نایل شویم و بلکه حتی از بسیاری از آنها عقب می باشیم. ما باید از این امر عبرت بگیریم و هرچه سریعتر با کارشناسی مناسب به طرح و برنامه ریزی لازم بپردازیم البته باید بدانیم که راه حلهای وارداتی و کلیشه ای مشکل گشا نیست و شرایط و پیچیدگیهای جامعه امروز مان باید مد نظر قرار گیرد. تجارب کشورهای مختلف نشان می دهد که با اراده ملی و برنامه ریزی صحیح می توان بر توسعه نیافتگی علمی غلبه کرد مدلهایی که کشورهای مختلف اختیار کرده اند یکسان نیست، مدلی که راهگشای مسائل کشورها باشد مدل متفاوتی خواهد بود اما مشترکات نشان می دهد برای توسعه اصولی دستور کاری وجود دارد که باید از آن متابعت نمود. (۸)
لزوم تغییر در نگرشها و بینش ها
در این باره جامعه و حکومت نیازمند تغییر در نگرشها و بینشهای خود نسبت به جایگاه و منزلت دانشگاه هستند. این امر مستلزم تغییر ساختاری در نظام اداری و برنامه ریزی اقتصادی کشور است. لازم است دانشگاه و دانشگاهیان از اولویت برخوردار باشند. اولویت در تصمیم گیریهای کلان کشوری و اولویت در ارائه مشاوره و رای زنیهای مهم پیش شرط اساسی برای رشد و توسعه راهبردی کشور است باید نخبگان فکری در مناصب کلیدی و اجرایی کشور سهم چشمگیری داشته باشند و مهم تر آنکه در مقام مشاوره های عالی قرار گیرند. شاید به جرات بتوان گفت رمز اصلی موفقیت کشورهای توسعه یافته تکیه آنها به نظرات دانشگاهیان است. این کشورها برای علمی نمودن تصمیم گیریهای اجرای در همه وزارتخانه ها از نظرات تخصصی دانشگاهیان برخوردار می گردند و همه وزرا از مشاورین دانشگاهی در تصمیم گیریهای عمده و کلان بهره می جویند. به نظر می رسد می توان این موضوع را در قانون توسعه علمی کشور جای داد و تا جنبه الزام اور پیدا کند. کشورهایی که دانشگاهیان آن به گوشه رانده شده و منزوی گردند به تدریج خود آن کشور نیز در صحنه جهانی منزوی شده و به گوشه ای خواهد خزید.
به این نکته نیز باید اشاره نمود که نظام مدیریت دولتی مدرن در جهت رفع نارسایی های مدیریت دولتی سنتی یا اداره امور عمومی با توانمندیهای نو و جهت گیری های تازه،شکل گرفت و در تجربیات اولیه اثر بخشی و کار آمدی خود را نشان داد. یکی از ویژگیهای این نوع مدیریت، رها ساختن دولت از تصدی ها، انحصارات و فعالیتهایی بود که بخش خصوصی و مشارکت های مردمی قادر به انجام آنهـا بـودنـد. در ایـن روش دولت به نقش واقعـی خود که همانا اعمال حاکمیت و نظارت عالیه است می پردازد و از ایفای نقشهای حاشیه ای اجتناب می ورزد. (۹)
در این روش آموزش عالی یکی از فعالیتهای اصلی، عمده، حساس و گسترده در جامعه نمی تواند به طور انحصاری در اختیار دولت باشد و سایر نهادها در کشور از تقبل آن برحذر شوند. بنابراین در راه توسعه آموزش عالی باید به بخش خصوصی نیز قدرت عمل را ارائه نمود ولی در عین حال دولت نظارت عالیه و کیفی خویش را بر آن مستمرا داشته باشد.
دانشگاه ها: راهبرد مشارکت
گسترش مشارکت دانشگاه ها در امور کشور نیازمند تمرکز زدائی است تا زمانی که تمرکز گرایی اصل محوری دراداره دانشگاهها باشد آنان نمی توانند به خوبی ابداعات و نوآوریهای خود را متجلی نمایند باید که به تدریج و در روندی کارشناسانه و دقیق دانشگاهها و هیاتهای امنای آنان از اختیارات و مسئولیتهای اداری و مالی و فنی گسترده تری برخوردار شوند.
تقویت بنیه مالی دانشگاه ها نی
