گروه گزارش ویژه مشرق؛ امارات متحده عربی، که در سال ۱۹۷۱ در پی خروج نیروهای نظامی انگلیس از شبه جزیره عربستان بنیان نهاده شد٬ مجموعه هفت شیخ نشین ابوظبی٬ دوبی٬ عجمان٬ فجیره٬ رأس الخیمه، شارجه و ام القوین می باشد که با فدراسیونی سست و ناپایدار به هم پیوسته اند. شیخ نشین های امارات که در گذشته تروشال استیتز یا امارات متصالحه خوانده می شدند. از همان ابتدای تشکیل امارات متحده عربی، امیر نشینان عرب منازعاتی بر سر میزان تمرکز٬ تشکیلات اداری (بوروکراسی) و نیروهای مسلح و ترکیب بودجه داشته اند که همین امر پیوند این شیخ نشین ها را تحت فشار قرار داد.
تلاش های شیخ زاید، رئیس سابق این کشور، برای تحکیم کنترل مرکزی و توزیع بار بودجه فدراسیون به طور متساوی به علت گرایش دیگر شیخ ها به سوی استقلال عمل و همچنین به علت ناهماهنگی در اعمال قدرت توسط خود شیخ زاید بی نتیجه ماند.
با این اوصاف مشخص می گردد که امارات متحده عربی در طی حدود۴۰ سال حاکمیت خود، در زمینه تقسیم قدرت در میان سران و حرکت به سمت فدرالیسم حقیقی، با مشکلات گوناگونی دست و پنجه نرم کرده است؛ مشکلاتی که ریشه تاریخی آن بسیار برجسته می نماید. شناخت سیر تاریخی و مسیر تشکیل امارات متحده ما را در فهم اختلافات داخلی امروز این کشور یاری می کند. لذا در این نوشتار برآنیم تا به اجمال و با استناد به کتب تاریخی، گذشته کشور امارات را تورق کنیم. در ابتدا به امارات قبل از سال ۱۹۷۱ یعنی امارات متصالحه اشاره می شود و از حضور استعمارگران در این منطقه سخن گفته خواهد شد.
شیخ زاید
سپس به خروج نظامی استعمار از این کشور و استقلال این شیخ نشین از استعمار انگلیس توجه می شود. شکل گیری کشور امارات متحده عربی و برخی رخدادهای مهم این کشور از دیگر موضوعاتی است که تلاش می شود تا بدان پرداخته شود.
امارات از ورود استعمار تا خروج استعمار انگلیس
ساکنان سرزمین های حاشیه جنوبی خلیج فارس را گروه هایی کوچک سیاه پوست که از صدها سال قبل از هخامنشیان به این سرزمین روی آورده بودند، تشکیل می داد و طبق شواهد تاریخی اعراب تا این زمان در داخل جزیره العرب سر می کردند و تنها از زمان اردشیر ساسانی تا دوره شاهپور ذوالاکتاف که سراسر عربستان عرصه نبرد ایران و روم بود، دسته هایی از اعراب توانستند به سواحل خلیج فارس راه یابند. این ها اولین مجتمعات بشری شناخته شده ساکن در سواحل جنوبی خلیج فارس بوده اند.
اما در قرون بعد اهمیت منطقه خلیج فارس چنان فزونی یافت که کشورهای استعمارگر نتواست از منابع سرشار این منطقه چشم بپوشند. اهمیت این منطقه برای استعماگران به دو دلیل عمده بود. نخست از این جهت که در سر راه هندوستان قرار داشت و کشورهای استعمارگر اروپایی، این کشور را انبار ثروت های بی کران، اعم از طلا و کالا به شمار می آودند.
دیگر اینکه، تسلط بر خلیج فارس برای تسلط بر راه های آبی منطقه وسیعی از آسیا و آفریقا، نقش منحصر به فردی داشت. از سال ۱۵۰۷ تا ۱۶۲۲، یعنی به مدت ۱۱۵ سال، پرتغالی ها بر خلیج فارس تسلط داشتند. هنگامی که دولت پرتغال رو به افول گذاشت، این انگلیسی ها بودند که بر دریا ها مسلط شدند.
پس از خروج نیروهای پرتقالی و اسپانیانی در سال ۱۶۲۲ میلادی از سرزمین مسندم و جزایر هرمز و بحرین و جاسک، انگلیس توانست با استفاده از خالی بودن میدان خلیج فارس، این منطقه سوق الجیشی و تجاری که کلید رسیدن به هندوستان به حساب می آمد را دست گیرد. بسط نفود انگلیس در حوزه جنوبی خلیج فارس باعث شد تا انگلیسی ها ابتدا در سال ۱۷۹۷، جای پایی در مسقط به دست آوردند.
این حضور مستقیم مقدمه ای شد بر تسلط همه جانبه استعمار پیر بر آنچه که بعدها امارتهای عربی جنوب خلیج فارس خوانده می شد. لازم به ذکر است که از اوایل قرن نوزده میلادی بود که اندک اندک امارت های کوچک جایگزین حکومت های یاغی سابق در سواحل جنوب خلیج فارس شد؛ قبایلی مانند عقوب و جواسم یا قواسم در کرانه های جنوبی خلیج فرود آمدند و توانستند در اندک زمان قسمتهای مهمی از سواحل جنوبی را تحت تسلط و سکونت خود در آوردند.
بین سال های ۱۸۱۰ و ۱۸۲۰، مقاومت تجار، مردم وشیوخ منطقه در هم شکسته شد و انگلیسی ها بر سلطان نشین عمان و اراضی تحت سلطه امیرنشین ها مسلط شدند. عهدنامه ای که در سال ۱۸۲۰ با حاکم راس الخیمه منعقد شد، تسلط بریتانیا بر این منطقه را تثبیت کرد. انگلیسی ها در سال ۱۸۳۹، عدن را تصرف کردند. تمام این حوادث باعث شد تا در مدتی کوتاه، همه شیوخ منطقه تسلیم شده و با انگلیس عهدنامه “متارکه دایمی” امضا کنند. اما علت اصلی امضای این عهدنامه از سوی انگلیسی ها را باید در تحرکات دیگر استعمارگران جستجو کرد.
در اواخر قرن نوزدهم دولت های فرانسه و آلمان و روس نیز نسبت به خلیج فارس و منافع و موقعیت آن چشم طمع دوختند. اقدامات این کشورها سبب هراس انگلیس شده و برهوشیاری این دولت افزود. این جریانات سبب شد تا انگلیس به فکر تحکیم موقعیت خود افتاده، در مقام چاره جویی بر آید لذا با یک یک امارات خلیج فارس قرداد هایی جداگانه منعقد کرد که به موجب آنها تا حدود زیادی منظور خود را عملی نمود و به هدف غایی نائل آمد. انگلیس در این قراردادها مسئولیت اداره امور داخلی شیخ نشین ها را به خود آنان واگذار نمود.شیوخ در این قرار دادها متقبل شدند تا :
*از واگذاری هر قسمت از خاک خود به هر دولت خارجی جز دولت بریتانیا خودداری کنند
*از عقد هر گونه قرار داد و یا هرگونه روابط با ممالک خارجی جز مملکت انگلیس تا زمان استقلال خودداری نمایند
*حق تحدیدی حدود و بسیاری دیگر از حقوق به انگلیس داده شد.
*انگلیس نیز متعهد شد تا علاوه بر قبول امور خارجی آنان، حمایت نظامی از شیخ نشین ان را نیز تقبل کند.
انگلیس با بستن قراردادهایی، این چنین امارات سراسر جنوب خلیج فارس را تحت حمایت و نفوذ انحصاری خود در آورد و با ایجاد پایگاه هایی در منطقه خلیج فارس، به نیروهای خود عنوان”پلیس امنیتی خلیج” بخشید.
در این سال ها انگلیس برنامه ها و اقدامات مختلفی را در منطقه به ویژه در سرزمین های امارت های عربی عملی نمود. شاخص های تاریخی حاکی از آن است که نوک پیکان این اقدامات در جهت اتحاد امارت های عربی بود. برای مثال می توان به طرح شورای انگلیسی ها در سال ۱۹۵۲ اشاره کرد. در سال ۱۹۵۲ انگلیس پیشنهاد تشکیل یک شورا را ارائه نمود. انگلیسی ها مدعی بودند که هدف از تشکیل چنین شورایی در منطقه پیشرفت کشورهای عربی است لذا مقرر شد هر سال سه بار یا حداقل دوبار تحت ریاست نماینده انگلیس در دبی جلسه داشته باشد.
چنین به نظر می رسد که هدف از تشکیل این شورا واداشتن شیوخ و حکام ساحل صلح براتخاذ سیاست اداری واحد و در نهایت آماده کردن زمینه برای تشکیل فدراسیونی بود که نظریات تازه اش را با ایجاد آن عملی نماید.
اما پس از جنگ جهانی دوم، سر انجام نوبت به استعمار پیر رسید تا خود افول امپراطوری اش را نظار گر باشد؛ در نتیجه انگلیس مجبور شد تا در اواخر سال ۱۹۶۷ و اوایل سال ۱۹۶۸میلادی رسما اعلام نماید که قوای نظامی خود را تا اواخر سال ۱۹۷۱ میلادی از شرق کانال سوئز خارج خواهد ساخت. این اقدام صفحه ای جدید از تاریخ امارات را ورق زد و این سرزمین را آماده آن نمود تا یک نظام سیاسی جدید را برای خود برگزیند.
نقشه امارات متحده امارات
امارات و تلاش برای تشکیل یک فدراسیون
اما خروج نیروهای نظامی انگلستان، شیوخ منطقه را با مسائل متعددی روبرو می کرد که مهمترین آنها عبارت بود از : امکان اوج گیری اختلافات مرزی در شبه جزیره عربستان و دیگری رشد و سلطه جنبش های کمونیستی، نظیر آنچه در عمان واقع شد. برای رفع این نگرانی ها از یک سو و تضمین منافع آتی انگلستان، دو اقدام اساسی قبل از خروج انگلستان انجام شد، اولا شیوخ هفتگانه به صورت کشورهای مستقل درآمدند و ثانیا شش شیخ نشین استقلال یافته در تاریخ ۱۳ آبان ۱۳۵۰(۱۹۷۱م)به یکدیگر پیوسته و کشور امارات متحده عربی را تشکیل دادند. تشکیل کشور امارات از سوی شیوخ عرب با نیات و اهداف مختلف و بتدریج صورت پذیرفت.
پس از اعلام تصمیم بریتانیا، در میان شیوخ خلیج فارس جنبش زیادی ایجاد شد و آنان شروع به فعالیت نمودند تا ایده بریتانیا را دایر بر تشکیل فدراسیونی از امارات خلیج به مرحله اجرا درآورند و از ترکیبی تقریبا نا هماهنگ واحدی بسازد.
یک ماه پس از اعلام نظر دولت بریتانیا مبنی بر خروج سربازانش از منطقه در ۱۷ فوریه ۱۹۶۸، شیوخ ابوظبی و دبی با هم ملاقاتی انجام دادند. در این ملاقات اختلاف مرزی بین دو امیر نشین برطرف گردید و متفقا طرح ایجاد اتحادیه ای را پی ریزی کردند. این اتحادیه در واقع فدراسیونی بین دو امیر نشین بود که صاحب پرچم، سیاست خارجی، دفاع، امنیت، آموزش و پرورش و بهداشت واحدی شدند.
این دو از ۷ امیرنشین دیگر دعوت کردند که به فدراسیون آنان بپیوندند. روز ۲۵ ژانویه ۱۹۶۸ کنفرانسی با حضور ۹ شیخ نشین در دبی برگزار شد. در همین کنفرانس طرح تشکیل “فدراسیون امارات متحده عربی” مورد تصویب قرار گرفت. سران امارات خلیج فارس “ظاهرا داوطلبانه” آمادگی خود را برای تشکیل اتحادیه یا فدراسیونی از امارات خلیج فارس اعلام داشتند. انگلستان نیز مکرر اعلام می کرد که اقدام سران امارات ناشی از تمایلات درونی خودشان و تشخیص منافع ملی شان بود و حکومت انگلیس در میان نقشی ندارد.
اما تکوین یک امارات واحد از شیخ نشین های خلیج فارس امری دشوار و غیر ممکن می نمود ولی جبر سیاسی ناشی از تصمیمات پانزدهمین اجلاسیه مجمع عمومی سازمان ملل متحد و مشکلاتی که در راه دولت انگلیس برای حفظ موجودیت و منافع او در خلیج فارس وجود داشت عواملی بودند که راه تکوین اتحادیه امارات را هموار می ساختند.
فدراسیون عملا فعالیت خود را از ۳۰ مارس ۱۹۶۸ آغاز کرد. بعد از کنفرانس دبی ، شورای عالی فدراسیون چندین مرتبه طی ماه های آخر سال ۱۹۶۸ و تمامی سال ۱۹۶۹ به منظور به اجرا درآوردن تصمیمات کنفرانس، تشکیل شد. اما در طول همین جلسات بود که به اختلافات بر سر مسائل بین شیوخ رخ داد. اختلافات ظاهرا برسر مسائلی همچون تعیین رئیس فدراسیون، مقر فدراسیون ، تعداد نمایندگان هر امارت و نحوه تصمیم گیری نهایی بود. چهارمین آخرین جلسه شورای عالی در ۲۴ اکتبر ۱۹۶۹ در ابوظبی تشکیل گردید و به همان دلایلی که ذکر به ناکامی انجامید. اما در پایان فدراسیون متشکل از ۹ امیر شکست خورد و سه شیخ نشین به شرح زیر مستقل شدند:
اوت ۱۹۷۱ بحرین مستقل شد و با انگلیس یک قرارداد دوستی ۱۰ ساله امضا کرد.
ژوئیه ۱۹۷۱ قطر نیز به استقلال دست یافت.
ژوئیه ۱۹۷۱ راس الخیمه از اتحادیه جدا شد.
دولت جدید امارات متحده عربی بدون عضویت راس الخیمه در دوم سپتامبر ۱۹۷۱ موجودیت رسمی خود را اعلام نمود. ریاست امارات به عهده شیخ زاید(رهبر ابوظبی)، معاونت آن در دست شیخ دبی و نخست وزیری در اختیار فرزندش قرار گرفت. راس الخیمه نیز در سال ۱۹۷۲ به عنوان هفتمین و آخرین امارت به این فدراسیون پیوست و پایتخت فدراسیون ابوظبی تعیین شد.
فدراسیون امارت متحده عربی
پس از تشکیل فدراسیون امارات شرایط چگونه پیش رفت؟ ابوظبی و دوبی تولیدکنندگان ثروتمند نفت بوده و بقیه نسبتاً فقیر بودند. شیخ زاید از ابوظبی از ابتدای تشکیل حکومت مرکزی رئیس جمهور آن بود. شیخ راشدالمکتوم از دوبی نایب وی شد. زاید به همراه ” شورای عالی حکام” ( هیئتی متشکل از هفت شیخ) که به عنوان عالی ترین مقام قانونگذاری و اجرائی عمل می کند٬ حکم راند.
در ابتدا نهادهای رسمی حکومت مرکزی ضعیف بود. همه حکام از قدرت مع تنابهی در شیخ نشین های خود برخوردار بودند و زاید(حاکم امارت ابوظبی)و راشد(حاکم امارت دبی) پرنفوذترین ایشان در حکومت فدرال هستند. سیاست در امیرنشین ها تحت سلطه یک طبقه برگزیده به نمایندگی از سوی خاندان های حاکم و همدستان ایشان می باشد.
شخصیت های برجسته صنف تجار و رؤسای قبایل نیز به عنوان شرکای پایین رتبه مطرح بوده و عمدتاً نقش مشاور و همکار را بر عهده دارند. حکومت مطابق سنتهای قبیله ای اداره می گردد. تصمیمات مملکتی نشانگر توافق خاندانی و قبیله ای و عرف مذهب به نسبت های مختلف می باشند. تکیه بر سنن و فقدان مخالفت فعال با حکومت شیخ ها این شبه را ایجاد نموده است که نظام به خوبی عمل کرده و مرکز قدرت برای همه به آسانی قابل دسترس می باشد. طبقات بالای جامعه قادرند مستقیماً با حکام تماس بگیرند.
اما اساسی ترین خطر داخلی که امارات را تهدید می نمود٬ رقابتهای کهن سلطنتی در میان شیخ نشین بود. شیخ ها هنوز نمی توانستند بپذیرند که قدرت و امتیازات در اختیار گروهی قرار داشته باشد که استقلال سنتی اشان را تهدید نموده و احتمالاً منافع شخصی آنان را تأمین ننماید. اختلافات فراوانی در ارتباط با مسائلی چون محل پایتخت حکومت فدرال٬ توزیع پستهای هیئت دولت ٬نمایندگی شیخ نشینهای فقیرتر٬ بودجه فدرال و مرزهای نامشخص٬ وجود دارد.
اختلاف میان زاید که طرفدار اصلی فدراسیون و یک حکومت مرکزی مقتدر بود و راشد که حامی اصلی حقوق سران شیخ نشین هاست هسته مرکزی این مشاجرات را تشکیل می داد. نزاع این دو در ارتباط با چگونگی تقسیم قدرت و اعمال آن و کیفیت توزیع طرح های توسعه در میان یکایک امیرنشین ها بزرگترین خطری است که آینده فدراسیون را تهدید می نمود.
در واقع تشکیل امارات متحده عربی آغازی بود بر رقابت میان امیرنشین ها. این مسئله با طرح هایی که تنها به منظور کسب شهرت پیشنهاد شد، کاملا قابل فهم بود. چهار فرودگاه بین المللی که فاصله میان هر یک برابر با چهار ساعت رانندگی است ساخته شد و ساختن سه فرودگاه دیگر نیز جزء برنامه بود.
در جنگ ایران و عراق، امارتهای این کشور، به ویژه شیخ‌نشین دبی، سالیانه حجم معاملاتی بیش از هشتاد میلیارد دلار از طریق جنگ ایران و عراق و ترانزیت کالاهای ایرانی برای دو کشور در حال جنگ ارسال می‌کردند. آنها به تدریج که دارای وضعیتی مناسب‌تر در منطقه شدند، صلاح خود را بر این دیدند که علاوه بر توجه به نفت ایران، به خاک ایران هم دست درازی کنند.
شیخ‌نشین ابوظبی که از ابتدای حکومت امارات حاکم بوده است، تلاش کرده تا این موضوع را سیاسی نشان دهد و او بوده که به خاک ایران نگاه تجاوزگرانه داشته است. با این حال از سوی دیگر، امارت دبی که تاکنون بیشترین حجم فعالیت تجاری را با ایران داشته، عمدتا از سیاست‌های ابوظبی در مورد ایران به صورت محدود انتقاد می‌کرده و سعی داشته حجم مبادلات اقتصادی را در قالب جاده یکطرفه صادرات به تهران نگه دارد.
شیخ‌نشین‌ها دارای اختلافات زیادی با یکدیگرند. شکل‌گیری یک ارتش واحد در زمان تشکیل امارات متحده یکی از مشکلات آنها بود، چراکه امارتهای بزرگ می‌خواستند نیروهای دفاعی خود را حفظ کنند، اما امارات کوچک تمایل به شکل‌گیری ارتش واحد داشتند. با این حال ابوظبی از این امر تخطی کرد و نیروی خود را به پنج برابر نیروهای نظامی دیگر امارات رساند که نهایتا این مسئله در سال ۱۹۷۶ به تشکیل یک ارتش فدرال منجر شد. به این ترتیب سه ارتش مجزا با فرماندهی جداگانه در غرب و مرکز و شمال و زیر نظر فرزندان ارشد امیران ابوظبی، دبی در رأس‌الخیمه هستند.
در نهایت باید گفت اختلاف ریشه‌ای در قانون اساسی امارات متحده عربی است. از سال ۱۹۷۱ که قانون اساسی موقت نوشته شد، قرار بود پس از پنج سال از شکل‌گیری امارات در این قانون تجدیدنظر شود، ولی به دلیل اختلافات فراوان، هر پنج سال فقط به تمدید همان قانون پیشین اکتفا می‌شود و اگر روزی قرار باشد که در قانون جدید، اختیارات هر یک از این امارات کم شود، شرایط کاملا تغییر خواهد کرد. اختلافات شدید سنتی، قبیله‌ای، نژادی و حسادت و رقابت بین شیخ‌نشین‌ها نیز وجود دارد که در عملکرد تجاری آنها وقتی که بندر دبی در حال شکوفایی بود، آنها قصد ضربه زدن به آن را داشتند، نمود یافت. آنها همیشه برای بقای خود احتیاج به یک دشمن فرضی خارجی دارند که شرایط آنها را تغییر دهد.
مهمترین وقایع امارات پس از تشکیل فدراسیون :
اشغال کشور کویت در سال ۱۹۹۰ و آزاد سازی آن در سال ۱۹۹۱: امارات متحده عربی با نیروهای نظامی خود در آزادسازی مشارکت کرد.
پایان جنگ داخلی در لبنان در سال ۱۹۹۰و آغاز کمک های امارات در جهت بازسازی لبنان.
مشارکت نیروهای امارات با نیروهای حافظ صلح بین المللی در کوزوو و بازگشایی تمام بیمارستان های دولتی به منظور پذیرش افراد غیر نظامی زخمی شده در جنگ.
مشارکت امارات با ۷۰۰ نیروی نظامی به همراه نیروهای حافظ صلح بین المللی در سومالی در سال ۱۹۹۳
مرگ شیخ زاید بن سلطان آل نهیان ، حاکم ابوظبی و رئیس جمهور امارات در سال ۲۰۰۵ ، جانشینی پسر او شیخ خلیفه بن زاید آل نهیان؛که از سوی شورای عالی فدراسیون انتخاب شد.
