واقعیت اما هنوز همان است که بود؛ گردآوری، سامان‌دهی و حفظ اسناد مرتبط با هشت سال جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و نیز نقش ایثارگران در آن، اگر چه متولیان بسیاری دارد اما هنوز اهمیت آنها مغفول مانده و احتمالا زمانی متوجه این اهمیت خواهیم شد که دیگر کار از کار گذشته و زمان از دست رفته است.
اسناد دفاع مقدس به چه کار می‌آید؟
پاسخ به چرایی اهمیت فرآیند گردآوری، سامان‌دهی و حفظ اسناد در حوزه دفاع مقدس چندان پیچیده نیست. کافی است به هزاران استدلالی ارجاع داده شود که پیرامون اهمیت تاریخ و لزوم روایت کامل آن برای آیندگان فهرست می‌شود. به خصوص که در این مورد فراتر از انتقال صرف یک رویداد تاریخی مهم، پای یک «فرهنگ» درمیان است.
آنچه امروز به‌عنوان اسناد دفاع مقدس می‌توان شناخت، صرفاً مکاتبات و اوراق مرتبط با تحولات جنگ نیست، هرآنچه روزگاری به‌عنوان عنصری هویت‌بخش در روزهای پرالتهاب جنگ تحمیلی مورد استفاده رزمندگان بوده‌است امروز می‌تواند در بازنمایی و ماندگاری آن «هویت» نقش‌آفرین باشد.
همانطور که اشیاء و ابزار تاریخی همواره نقشی تعیین کننده در ثبت هویت تاریخی گذشتگان در موزه‌ها دارد، ابزارها و متعلقات روزمره رزمندگان و ایثارگران هم اگر نه برای امروز، قطعاً در آینده می‌تواند روایت‌گر سبکی از زندگی برای نسل‌های بعد باشد. با توجه به این اهمیت اما امروز اسناد و آثار دفاع مقدس چه شرایطی دارد و تا چه اندازه در فرآیند گردآوری، سامان‌دهی و حفظ آنها موفق بوده‌ایم؟
آرشیوی از دکمه و قاشق!
«بعد از جنگ به صورت کاملاً شخصی این ایده به ذهنم آمد که همه به دنبال آثار مکتوب شهدا هستند اما کسی به فکر آثار حجمی جنگ نیست، این بود که به فکر گردآوری این آثار افتادم.» حامی گت‌آقازاده برای فعالان حوزه اسناد و آثار دفاع مقدس نامی شناخته شده‌است. رزمنده‌ای که پس از پایان جنگ به‌صورت کاملاً شخصی گردآوری آثار به جا مانده از رزمندگان از دکمه و قاشق گرفته تا لباس و ابزارآلات روزمره را در دستور کار خود قرار می‌دهد و حالا اینگونه دغدغه خود برای آغاز فعالیت در این حوزه را شرح می‌دهد.
گت‌آقازاده که با پشتکارش توانست خیلی زود بزرگ‌ترین آرشیو شخصی جنگ را گردآوری کند، در گفتگو با خبرنگار مهر می‌گوید: در سفرهایی که به چین و برخی کشورهای دیگر داشتم وقتی موزه‌های آنها را می‌دیدم همواره افسوس می‌خوردم که چگونه ما در ایران یک کوزه را به‌عنوان میراث فرهنگی و تاریخی می‌شناسیم اما توجهی به یادگارهای جنگ و دفاع از دین‌مان نداریم. اینگونه بود که کار گردآوری این آثار را از شهر خودم آغاز کردم.
این فعال حوزه گردآوری آثار جنگ از سال ۸۸ رسماً وارد بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس شد و با همت سپاه استان مازندران توانست ۲۵ هزار اثر را در موزه دفاع مقدس این استان گردآوری و سامان دهی کند. گت‌آقازاده درباره ادامه فعالیت‌هایش می‌گوید: سال ۹۰ بود که به مرکز جمع‌آوری آثار دفاع مقدس بنیاد معرفی شدم و به مدد شهدا تا به امروز بنیاد توانسته بیش از ۵ میلیون آثار حجمی را گردآوری کند که این آثار به ۱۵ استان مرتبط واگذار شده و به دنبال ثبت آنها به عنوان میراث فرهنگی هم هستیم.
حامی گت‌آقازاده یکی از چندین و چند فعالی است که به صورت کاملاً خودجوش اقدام به گردآوری شخصی آثار و اسناد دفاع مقدس در سالهای پس از جنگ تحمیلی کردند که این روند مقدمه شکل گیری آرشیوهای پراکنده خانگی در این حوزه شد. در این آرشیوهای شخصی از ملزومات زندگی روزمره گرفته تا اسناد عملیاتی یافت می‌شود. سامان‌دهی این آرشیوها پس از نزدیک به سه دهه برعهده کیست؟
نابسامانی نداریم، پراکندگی داریم
مرکز اسناد بنیاد شهید و امور ایثارگران یکی از مراکزی است که مسئولیت گردآوری بخشی از اسناد دفاع مقدس که مشخصاً مرتبط با خانواده‌های شهید و ایثارگر است را برعهده دارد. محبوب شهبازی که نزدیک به دو دهه مدیریت این مرکز را تجربه کرده‌است در توصیف شرایط امروز اسناد دفاع مقدس به خبرنگار مهر می‌گوید: «بنده با نابه‌سامانی مخالفم و بیشتر معتقدم ما در این حوزه با پراکندگی اسناد مواجهیم. اسناد شهدا و ایثارگران در سازمان‌ها و اماکن مختلف گردآوری شده و تقریبا می‌توان گفت آنها که در این زمینه دست‌شان دیگر خالی است خانواده شهدا و ایثارگران هستند.»
شهبازی افزود: هرآنچه تاکنون در اختیار این خانواده‌ها بوده توسط مراکزی همچون پایگاه‌های بسیج مساجد، یادوارده‌ها و کنگره‌های محلی، نهادها و ارگان‌های دولتی و غیره جمع‌آوری شده است.
نیاز به بانک جامع اطلاعاتی داریم
وی درباره عملکرد موازی نهادهای مسئول در این زمینه هم گفت: این یک واقعیت است اما به عنوان نمونه ما در مرکز اسناد ایثارگران بنیاد شهید اعلام می‌کنیم که دست یاری و مددمان به سمت همه ارگان‌های فرهنگی و نظامی فعال در این زمینه دراز است تا بتوانیم بانک جامع اطلاعات یکپارچه در حوزه اسناد جنگ تشکیل دهیم.
شهبازی تأکید کرد: همین امروز هم طرح‌واره این بانک اطلاعاتی جامع را در اختیار داریم. شما توجه کنید که امروز شورای جهانی آرشیو توانسته درقالب کمیته‌ای با عنوان حافظه جهانی، اسناد تاریخی موجود در سراسر جهان را سامان‌دهی کند. وقتی این اتفاق در سطح جهان رخ داده‌‌است ما به‌عنوان یک گروه همگن در یک کشور و بستر فرهنگی قطعاً با راحتی بیشتر می‌توانیم چنین کاری را به سرانجام برسانیم.
مهمترین مشکل، سوءمدیریت‌ها است
رئیس مرکز اسناد ایثارگران بنیاد شهید تصریح کرد: البته در این زمینه مهمترین مشکل ما سوءمدیریت‌ها است. باید به سمت مدیریت‌های بهینه حرکت کنیم. بنده در جلسات بسیاری با نمایندگان دیگر نهادها و ارگان‌های فعال در این زمینه طرح مکتوب خود را ارائه کرده‌ایم چراکه ما هیچ یک از این نهادها را رقیب خود نمی‌دانیم و روی همراهی آنها حساب کرده‌ایم.
وی در آسیب‌شناسی دلایل عدم تحقق کامل این همراهی تأکید کرد: متأسفانه در این زمینه برخی تعصبات بخشی وجود دارد که باید به آنها پایان دهیم. اینکه هر سازمانی بخواهد گردآوری و ثبت یک سند را به نام خود ثبت کند باعث پراکندگی می‌شود. البته در سامان‌دهی بانک جامع حتماً باید به منشأ اولیه سند اشاره شود چراکه سند یک موجود زنده‌است و باید فرآیند کشف و ثبت آن به طور کامل درج شود.
با «گم‌بود» آثار مواجهیم!
شهبازی با اشاره مجدد به اینکه در شرایط پراکندگی اسناد به سر می‌بریم افزود: امروز ما کمبود اسناد نداریم بلکه با «گم‌بود» اسناد مواجهیم و برای پایان این شرایط راهی جز برنامه‌ریزی دقیق نیست. در این زمینه هیچ کس نباید به دنبال جلوگیری از فعالیت‌های دلسوزانه باشد چراکه کار بسیار بزرگ گسترده است اما نیاز به فرمت واحد و سامان‌دهی فعالیت‌ها داریم.
رئیس مرکز اسناد ایثارگران بنیاد شهید در ادامه پیرامون پدیده «دلالی اسناد» هم گفت: بالاخره در هر حوزه‌ای استثناهایی هم وجود دارد. بله بنده هم چنین مواردی را شنیده‌ام که فکر می‌کنم محصول عدم اطلاع دقیق سازمان‌ها و نهادها از یکدیگر و همان تعصب بخشی‌ای که به آن اشاره داشتیم است.
وی ادامه داد: در چنین شرایطی قطعاً افراد سودجویی ممکن است میدان‌دار شوند و اسناد را از سازمانی بگیرند و به سازمان دیگر بفروشند. تا زمانی که بانک جامع اطلاعاتی در این زمینه وجود نداشته باشد امکان این قبیل سوءاستفاده ها هست.
شهبازی تصریح کرد: البته آنچه بنده به طور مستند مطلع هستم تنها یک مورد است و هنوز با فراگیری این پدیده مواجه نیستیم اما با سامان‌دهی بانک جامع اطلاعاتی می‌توان جلوی همین سوءاستفاده‌های موردی را هم گرفت.
متولی و مسئول کیست؟
«سازمان اسناد و کتابخانه ملی»، «بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس»، «مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس»، «مرکز اسناد ایثارگران بنیاد شهید و امور ایثارگران»، «سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس ارتش جمهوری اسلامی ایران» و… این‌ها فهرست سازمان‌ها و نهادهایی است که مستقیماً عهده‌دار نقش‌آفرینی در این میدان هستند.
به این فهرست می‌توان انوع و اقسام دفاتر فرهنگی زیر مجموعه در نهادهای مختلف را هم ضمیمه کرد که هریک بنابر صلاحدید خود در مقطعی گردآوری موضوعی بخشی از اسناد دفاع مقدس را در برنامه خود گنجانده و امروز حاضر به تشریک مساعی برای شکل‌گیری بانک جامعی که شهبازی بر لزوم تشکیل آن تأکید دارد، نیستند.
رضا حاجی‌آبادی، از کارشناسان و فعالان حوزه اسناد جنگ در این زمینه معتقد است: مشکل بزرگ اسناد دفاع مقدس از همان سالهای ابتدایی به وجود آمدن این اسناد آغاز شده است چرا که در سالهای جنگ اساسا هیچ نگاه اسنادی وجود نداشت و حتی نامه‌نگاری‌ها و وصیت‌نامه‌ها بر روی نامرغوب‌ترین کاغذها ثبت می‌شد.
حاجی‌آبادی در گفتگو با خبرنگار مهر می‌گوید: البته ما با فاصله اندکی پس از انقلاب درگیر جنگ شدیم و مسئولان جنگ فرصت لازم برای توجه به تاریخ‌نگاری نداشتند. باید پذیرفت که در آن مقطع اداره جنگ مهمتر از مباحث اسنادی بود. حتی صدور پلاک برای شهدا هم به مرور و با فاصله نسبت به آغاز جنگ انجام شد که خود یکی از منابع اسنادی محسوب می‌شود.
مردم به جای دولت‌ها به میدان آمدند
حاجی‌آبادی با اشاره به روند ثبت اسناد در سالهای پس از جنگ می‌گوید: در این مقطع هم متأسفانه از همان آغاز شاهد پراکندگی مسئولیت‌ها بودیم تا اینکه آرام‌آرام سازمان‌های مردم‌نهاد به حوزه تاریخ شفاهی و اسنادی ورود پیدا کردند و دولت‌ها متوجه اهمیت این مطلب شدند. به تعبیری مردم به دلیل کم‌توجهی و کم‌کاری دولت‌ها به این حوزه، خود وارد میدان شدند که در این میان تأکیدات مقامات ارشد حکومت هم بی‌تأثیر نبود.
این کارشناس اسناد جنگ درباره شرایط امروز اسناد ثبت شده می‌گوید: درباره شرایط امروز هم از‌آنجا که این بخش متولی مشخصی ندارد و به همین دلیل آمار دقیقی در دست نیست نمی‌توان حکم قطعی صادر کرد. البته در زیر مجموعه‌ها می توان مثلاً اشاره کرد که در بنیاد شهید تا به امروز از چند درصد خانواده‌های شهید خاطرات و اسناد مکتوب و شفاهی گردآوری شده‌است اما این آمارها هم بخشی است و کلیت وضع اسناد دفاع مقدس امروز شرایط روشنی ندارد.
حاجی‌آبادی در ادامه با اشاره به لزوم ارائه تعریفی دقیق از «اسناد دفاع مقدس» گفت: حتی در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران هم دایره شمول اسناد دفاع مقدس مشخص نیست؛ همین مشخص نبودن هم باعث دوباره‌کاری‌های بسیار در برخی موارد و مغفول ماندن برخی موارد دیگر شده است.
وی به‌عنوان نمونه نمادهای بمباران شهری را یکی از اسناد مغفول توصیف کرد و گفت: امروز در شهر تهران هیچ نماد و نشانه‌ای از روزهای بمباران و لطمات وارد شده به پایتخت کشور نیست. حتی در شهرهای جنوبی هم متأسفانه اکثر شهرداران پس از جنگ در پی ترمیم و اصلاح کامل تخریب‌ها بودند و این نشان می‌دهد در این زمینه هیچ گاه نگاه اسنادی نداشته‌ایم.
نفوذ نگاه تجاری به آرشیوهای غیررسمی
حاجی‌آبادی در ادامه با اشاره به برخی فعالیت‌های شخصی در زمینه گردآوری اسناد جنگ گفت: در سالهای پس از جنگ بودند افرادی که به واسطه نگرانی شخصی وارد این میدان شدند و آرشیوهای شخصی و خانگی درست کردند اما امروز همین مردم نگران ماندگاری این اسناد هستند.
این فعال حوزه اسناد دفاع مقدس به نفوذ نگاه تجاری به برخی آرشیوهای غیررسمی هم اشاره کرده و می‌گوید: در این زمینه شاهد مثال‌هایی هست اما باید این مسئله را در نظر داشت فردی که سال‌ها با هزینه شخصی و مرارت بسیار آرشیوی از اسناد باارزش را گردآوری کرده است حق دارد که امروز مطالبه‌ای هم داشته باشد اما متأسفانه افرادی هستند که بدون این سابقه امروز وارد میدان دلالی اسناد جنگ شده‌اند.
حاجی‌آبادی افزود: اینکه هر سازمان و نهاد به دنبال آرشیو اختصاصی خود از جنگ است و امروز نزدیک به ۳۰ تا ۴۰ نهاد و ارگان چنین آرشیوی دارند فرصتی را برای فعال شدن این دلال‌ها به وجود آورده است که به‌عنوان مثال سندی را به چندی سازمان و نهاد فروخته‌اند!
وی معتقد است: ژست فرهنگی و تلاش برای ثبت رپورتاژهای رسانه‌ای از سوی نهادها و ارگان‌ها مختلف بیشترین آسیب را به حوزه اسناد دفاع مقدس زده و می‌زند. این همان معضلی است که پیش‌تر در حوزه کتاب دفاع مقدس هم شاهدش بودیم.
میراثی که از دست می‌رود
اهمیت موضوع گردآوری و ثبت یک پارچه اسناد دفاع مقدس سوژه تازه‌ای نیست؛ این موضوع بارها مورد تأکید کارشناسان و صاحب‌نظران حوزه تاریخ معاصر بوده‌است اما آنچه امروز محل هشدار است زمانی است که آرام‌آرام دارد از دست می‌رود.
توجه و تذکر فعالان حوزه اسناد دفاع مقدس به ورود آفت‌هایی از جنس «دلالی» به این حوزه اصلاً قابل اغماض و چشم‌پوشی نیست و باید توجه داشت اصلاح این روند و جلوگیری از فراگیر شدن آن جز با سامان‌دهی شفاف و یکپارچه اسناد مقدور و میسر نیست.
خبرگزاری مهر در روزهای آینده راه‌های ممکن برای اجرایی شدن این سامان‌دهی یکپارچه را در گفتگو با مسئولان و صاحب‌نظران پیگیری خواهد کرد.
