مقدمه
نیل به یک سند حقوقی تحت عنوان برجام یا همان متن جمع بندی توافق وین، که مذاکرات سیاسی ایران را با گروه پنج به اضافه یک نهایی کرد، اکنون در معرض مراحل اجرایی قرار گرفته است که مبنای آن مفاد فنی این توافق است. اما متاسفانه در خیلی جاهای این توافق ابهاماتی وجود دارد که می تواند با خطوط قرمز مصرحه اعلان شده توسط ایران در منافات و حتی تناقض باشد. یکی از آنها که در مراحل بدوی، رخ نموده است پیش نویسی است که دولت آمریکا آن را جهت تصویب به شورای امنیت داده و این شورا نیز آن را تصویب کرده است. به نظر می رسد که برخی مفاد این پیش نویس به شکل خدعه آمیزی با خطوط قرمز اعلام شده متناقض باشد، امری که اگر دقت کافی نداشته باشیم می تواند خسارات زیادی را به ما تحمیل کند و باعث شود خود به دست خودمان تعهدات حقوقی ناخواسته را در بستر شورای امنیت بپذیریم.
ایده نوشتار حاضر این است که از امضای برجام تا به نیل به یک فرجام اجرایی شایسته راه پر فراز و نشیبی را پیش رو داریم. این برهه از اهمیت خاصی برخوردار است که نیازمند توجه به چند نکته اساسی و کلیدی است که در متن حاضر مطرح می گردد. امید است، طرح این مسایل بتواند راه را برای نیل به اقدام مدبرانه مشترک ملی بیش از پیش فراهم آورد. نکته اصلی که مورد تاکید قرار می گیرد این است که باید از پوپولیستی کردن موضوع هسته ای به شدت پرهیز شود و تاکید گردد که کامیابی و موفقیتهای هسته ای منحصر به جناح و گروه و دسته خاصی نیست، اگرچه قطعا تیم آقای دکتر ظریف در این خصوص اقدامات مهمی را در استمرار مذاکرات گذشته انجام داده اند که موجب امتنان و تشکر ملت ایران و مقام رهبری نیز بوده است.
برگ برنده ما، پایمردی و استمرار گفتمان انقلاب اسلامی است که مورد تاکید مقام رهبری در خطبه های نماز عید فطر امسال نیز بوده است. نباید ذره ای شک کنیم که آنچه داریم و توانستیم قدرتهای بزرگ نظام بین الملل را به پای میز مذاکره بنشانیم، نه قدرت یک جناح خاص سیاسی در ایران، بلکه اقتدار ملی و گفتمان انقلابی این کشور است. به همین دلیل مقام رهبری تاکید داشتند که قدمی از اصول این انقلاب از جمله حمایت از دوستان منطقه ای خود عقب نشینی نخواهیم کرد.
در همین حال در عمل به مذاکرات دیپلماتیک، هر جایی که توان رزمی و دفاعی ما نشانه برود، شایسته مقاومت و ایستادگی است. اکنون به نظر می رسد که از برجام تا فرجام اجرایی توافق هسته ای، قدرتمندان جهانی در حرکت های خدعه آمیزی توانایی رزمی ایران را نشانه گرفته اند که با توجه به اصل توازن قدرت در سطح منطقه ای باید به هوش باشیم که در این جا عقب نشینی نکنیم و استنادا به سوابق عملکرد هژمونی طلبانه آمریکا در نظام بین الملل و ایران راه فریب و توطئه های محتمل را ببندیم.
اکنون به نظر می رسد که از برجام تا فرجام اجرایی توافق هسته ای، قدرتمندان جهانی در حرکت های خدعه آمیزی توانایی رزمی ایران را نشانه گرفته اند. باید به هوش باشیم که در این جا عقب نشینی نکنیم.
۱٫ پوپولیستی کردن موضوع هسته ای:
یکی از آسیب هایی که می تواند دستاوردهای ما را با مخاطره ای جدی مواجه کند، این است موارد و مفاد توافقات دیپلماتیک جنبه پوپولیستی پیدا کند. مذاکرات دیپلماتیک اموری فنی و تخصصی هستند، کوچک ترین اشتباه می تواند باعث گردد که جمهوری اسلامی ایران خسارتها و ضررهای زیادی ببیند. امور فنی دیپلماتیک و حقوقی باید به اهل آن واگذار گردد تا در فضایی غیر سیاسی و به دور از هیجان زدگی مسیر قانونی و حقوقی و فنی خود را طی نماید. در این برهه حساس از تاریخ کشور ما، خیلی باید حواسمان جمع باشد که امور فنی را از سیاست زدگی و هیجان آفرینی جدا سازیم. شادی حق ملت است ولی نباید سیستم حقوقی، فنی و دیپلماتیک کشور تحت تاثیر جو پوپولیستی قرار گیرد.
متاسفانه امروز شاهد هستیم، عده ای که تا دیروز خود انواع نوشته ها و تفاسیر را در مذمت پوپولیسم، دولت پوپولیستی و سیاست زدگی پوپولیستی مطرح می کردند و حتی می کنند در اقدامی پارادوکس گونه و بر خلاف آنچه که می گفته اند و می گویند، به انحای گوناگون با شور آفرینی و ایجاد امواج احساسی، در صددند نظرات خاص خود را به کرسی بنشانند. از موارد بارز این کانال طرفدار پوپولیسم، شعار آفرینی ژورنالیستی به شکل زنجیره ای می باشد. تحلیل های اینان بیشتر مبتنی بر افراطی گری پوپولیستی تا عقل مداری مدبرانه و معتدلانه است.
اگر نیم نگاهی به تیترهای اینان داشته باشیم به خوبی متوجه می شویم که چه مقدار از مدار توسعه یافتگی یک انسان معقول و با تدبیر به دور هستند مانند: ” آغاز عصر ایرانی – جهان تغییر کرد – خورشید درخشان شد، تا باد چنین بادا، دنیا به احترام ایران ایستاد – کلید چرخید، ایران خندید و . . .” این عناوین که به شکل زنجیره ای منتشر می شوند، متاسفانه ترجمان بارز توسعه نیافتگی تفکر حاکم بر برخی دوستان است که البته ان شاالله نیت های ملی شان خوب است، اما به نظر می رسد عملکردشان معقولانه نبوده و با تدبیر و اعتدال نمی اندیشند.
امروز شاهد هستیم، عده ای که تا دیروز خود انواع نوشته ها و تفاسیر را در مذمت پوپولیسم، دولت پوپولیستی مطرح می کردند در اقدامی پارادوکس گونه به انحای گوناگون با شور آفرینی و ایجاد امواج احساسی، در صددند نظرات خاص خود را به کرسی بنشانند.
۲٫ سیاه نمایی عملکرد گذشتگان:
ریاست محترم جمهوری در روز پسا توافق در بیانیه ای شفاهی که با زبان خودشان تقریر فرمودند، به جمله زیبایی اشاره داشتند و آن اینکه نقد خوب است اما تخریب و توهین عملی ناشایسته است. البته این نکته کلیدی است که باید در این برهه حساس توجهی بسیار ویژه به آن داشته باشیم. شرط همدلی و همگرایی ملی در شرایط فعلی، نقد منصفانه و پشتیبانی از یکدیگر است. در چنین حالتی است که می توانیم سرافراز و پر افتخار این موانع را بپیماییم و به نتیجه برسیم.
نقد منصفانه یک معیار توسعه یافتگی انسانی است. نقدی که مبتنی بر استنادات علمی و تحلیل های عقلانی باشد. نقد غیر منصفانه نقدی مبتنی بر احساسات و دلبستگی های سیاسی و جناحی است. داده های تحلیل در یک نقد منصفانه بسیار حایز اهمیت هستند که فرد ناقد با موشکافی برای ادعاهای خود به دنبال حجت و سند می گردد. برهان، معیار نقد معتدل و منصفانه می باشد و این معیاری است که هم باید در نقد تیم هسته ای و نتایج حاصله از متن توافق از آن بهره ببریم و هم در طرف مقابل، در نقد آن چه که اعضای تیم مذاکره کننده هسته ای در قبل انجام داده اند، از آن استفاده کنیم.
متاسفانه امروز شاهد هستیم که موجی ناجوانمردانه و غیر انسانی در مقابل عملکرد تیم مذاکره کننده قبلی به وجود آمده است که پر از فحاشی، توهین و تحقیر کردن هاست. مثلا گفته می شود چون فلانی، فلان دانشگاه ایرانی درس خوانده موفق نبوده است و چون ایشان آمریکا درس خوانده است فنون دیپلماسی را بلد است. اولا این تحلیل ها از دهان افرادی فرار کرده از ایران در آمده است که اکنون فرسخ ها دور از وطن برای ما حکم می رانند. اگر مردش بودند می ماندند و با سایر ایرانیان عزیز تمام هزینه ها را تحمل می کردند، و ثانیا اینکه ما دانشگاه آمریکایی را مصدر پیشرفت بدانیم و دانشگاه خود را محل پسرفت، توهین و فحاشی به خودمان است که برخی به آن توجه نمی کنند و متاسفانه بدون تحلیل و تعمق، به ویژه در سایتهای اجتماعی آن ها را گسترش می دهند.
قدرت ماندنی نیست، و کسانی که اکنون قدرت را در دست دارند باید بدانند که دیر یا زود سیطره دولت آنان نیز می رود، بنا بر این قدردان زحمات گذشتگان باشند، تا فردا نیز خود از این موهبت بهره ببرند. آن چه امروز ما در میز مذاکرات هسته ای به دست آورده ایم و یقینا با زحمات تیم فعلی مذاکره کننده هسته ای بوده است و مقام رهبری نیز بارها از آنان تشکر کرده اند، اما باید بدانیم آنچه که اینان به دست آوردند، نیز حاصل چانه زنی های تیم های گذشته است، که خودشان را هم شامل می شود. قطعا شایسته نیست که برای بزرگ نمایی فعالیت ها و تلاش های امروز، ما حصل زحمات گذشتگان را زیر سوال ببریم.
روند مذاکرات یک روند ملی بوده و هست، و خواست و مصلحت نظام جمهوری اسلامی ایران با تاکتیک های مختلفی به جلو رفته است که هر کدام مقتضیات عصر خود را داشته است. این در حالی است که املای نوشته نشده غلط ندارد ولی حتما هر عمل اجرایی و دیپلماتیک به همراه خود نقدهایی را به همراه خواهد داشت. ضمنا نکته مهم این است که از یاد نبریم، سانتریفیوژهای ساخته شده بود که توانست میزان قدرت ما را در عرصه مذاکرات فعلی و در تیم جناب دکتر ظریف بالا ببرد. ای کاش که خود آقای دکتر ظریف هم علنا از تیم گذشته علنی تشکر می کردند تا راه برای سو استفاده جناحی توسط عده ای باز نمی شد.
تجربه جنگ تحمیلی و حمایت های مالی، سیاسی، لجستیک اعراب منطقه از رژیم بعثی در طول هشت سال دفاع مقدس به ما ثابت کرده است که همواره باید هشیار باشیم تا از تمامیت و یکپارچکی سرزمینی خود دفاع به عمل آوریم.
۳٫ اقتدار در گفتمان انقلاب اسلامی ایران:
یادمان نرود اگر امروز حرف عمده ای در عرصه روابط بین الملل و نظام جهانی دارا هستیم به واسطه اقتدار در گفتمان انقلاب اسلامی است که میراث امام راحل(ره) و حاصل مجاهدتهای مردم شریف ایران و از جان گذشتگی ها، اسلام دوستی ها و وطن خواهی آحاد آنان است. دستاورد هزاران هزار شهید و جانبازی است که در عرصه انقلاب اسلامی و در دوران هشت سال دفاع مقدس در مقابل زور گویی های ایستادند و هر آن چه داشتند برای ماندگاری انقلاب اسلامی ایران اعطا نمودند.
اگر امروز آقای اوباما خودش اعتراف می کند که ما به اضافه متحدین به لزوم مذاکره با ایران پی بردیم، حاصل تلاش یک جناح یا یک دولت خاص نیست، هر کس چنین ادعایی را بکند قطعا فراموش کار یا خیانت کار است. مردم و رهبری با همدلی، ایستادگی و تدبیر به آن چه امروز داریم، دست یازیده اند و ادعای کسب دستاوردهای فعلی به تلاش یک جناح خاص، توسعه نیافتگی فردی و عقلی است.
در ضمن یادمان نرود امروز از متن تا اجرا نیز نیازمند همین اقتدار و همدلی هستیم، اگر قدرت ها در همگرایی و انسجام ملی ایران خللی ببیند قطعا از آن سو استفاده خواهند کرد و این امر به نفع هیچ گروه و جناحی در ایران نیست. این امر را به خوبی در پیام مقام رهبری در پاسخ به نامه ریاست جمهوری به ایشان در خصوص توافق هسته ای شاهد بودیم که ضمن تشکر از زحمات تیم مذاکره کننده هسته ای، بر حفظ متانت و صبر و همچنین وحدت و همدلی ملی و اسلامی تاکید وافری داشتند.
۴٫ آمادگی رزمی – دفاعی ایران:
همان طور که مقام رهبری در خطبه های نماز عید فطر امسال فرمودند، ایران هرگز تقدم به حمله نظامی نخواهد کرد، اما در مقابل تجاوز دشمنان سرسختانه دفاع خواهد کرد. آمادگی قدرتمندانه رزمی و دفاعی، پشتوانه حرکت های دیپلماتیک ما در عرصه نظام بین الملل است.
ایران امروز در منطقه بسیار خطرناک و آشفته ای قرار دارد که انواع مختلف تهدیدها در فراسوی مرزها، ما را احاطه کرده است. این در حالی است که ما از لحاظ ژئوپلیتیک کشور بد همسایه ای هستیم. تجربه جنگ تحمیلی و حمایت های مالی، سیاسی، لجستیک اعراب منطقه از رژیم بعثی در طول هشت سال دفاع مقدس به ما ثابت کرده است که همواره باید هشیار باشیم تا از تمامیت و یکپارچکی سرزمینی خود دفاع به عمل آوریم. رژیم صهیونیستی نیز در این میان آتش بیار معرکه است و به انحای گوناگونی می تواند توطئه های مختلفی را علیه ما تدارک ببیند.
در اینجاست که باید توجه داشته باشیم، حفظ موقعیت رزمی ما به ویژه در خصوص تسلیحات متعارف امری بسیار حیاتی و کلیدی است. به نظر می رسد که دولت آمریکا با حیله های مختلف حتی از طریق توافقات شورای امنیت در صدد است که توان تسلیحاتی ما را با محدودیت مواجه سازد به نحوی که ما نتوانیم نه اسلحه وارد کنیم و نه اسلحه صادر کنیم. این موضوع از هر دو طرف بازی خیلی خطرناکی است. عدم ورود تسلیحات به کشور به معنای به روز نشدن توان تسلیحاتی ماست، اگر چه ما در خصوص خود کفایی پس از دوران دفاع مقدس حرکت های بسیار خوب و محکمی انجام داده ایم اما باید به روز شدن فرآیند تاکتیک تسلیحاتی خود را همواره مد نظر داشته و لحظه ای از آن غافل نشویم.
اصل موازنه قدرت در اصول روابط بین الملل فعلی به ویژه در مناطق ژئو پلیتیک حساس وجود دارد. اگر چه انتقادات زیادی به این اصل وجود دارد اما نباید غافل شویم که ما ناخواسته در این حلقه مدور گرفتار آمده ایم. عملکرد متجاوزانه برخی دولتهای عربی در خلیج فارس به رهبری نظامی دولت سعودی در رخداد یمن بار دیگر اهمیت روشن اصل موازنه قدرت را در این منطقه به ما گوشزد می کند. متاسفانه در متن توافق هسته ای فعلی در خصوص تحریم تسلیحاتی ایران نقاط ضعف و مبهم بسیار بارزی وجود دارد که باید تا مرحله اجرا ذکاوت مندانه از آنها مانع بشویم و گرنه دولت آمریکا با حیله و تزویر دیپلماتیک متن توافق را به گونه ای پیش برده است که به تحریم تسلیحات متعارف ما جنبه حقوقی می دهد و آن را در زیر چتر حمایتی شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز قرار می دهد.
صدور اسلحه از ایران و تحریم آن هم برای ما یک مسئله امنیتی و استراتژیک است که متاسفانه باز در روند مذاکرات هسته ای پر از ابهام و تردید قرار دارد. وقتی که نیروهای سلفی و شیعه ستیز و ایران ستیز در چند کیلومتری مرزهای ما قرار دارند ما هرگز نباید این گونه تحریم را در باره صدور تسلیحات متعارف خود بپذیریم. این یک خدعه و فریب خطرناک است که متاسفانه تلاش می شود به آن در ذیل توافق هسته ای جنبه قانونی و حقوقی در شورای امنیت سازمان ملل متحد بدهند. امروز تلاشهای سردار سلیمانی ما به خوبی این امر را متجلی می سازد. اکنون جبهه های اول در خارج از خاک ما در سوریه، لبنان و عراق وجود دارند و این یکی از دلایلی است که مقام رهبری به عنوان تعیین کننده قانونی اصول استراتژیک نظام جمهوری اسلامی ایران به خوبی در خطبه های نماز عید فطر اشاره کردند که ما دست از حمایت دوستان خود در عراق و سوریه و لبنان برنمی داریم.
به نظر می رسد برخی مفاد پیش نویس قطعنامه تهیه شده توسط آمریکا با خطوط قرمز نظام منافات دارد و ما نمی توانیم با الزام به آن اقتدار دفاعی نظام جمهوری اسلامی را زیر سوال ببریم. تحریم سلاحهای متعارف، بازرسی از اماکن و دسترسی به اسرار نظامی و مصاحبه با دانشمندان هسته ای از خطوط قرمز تبیین شده و مصرح جمهوری اسلامی ایران است.
به نظر می رسد برخی مفاد پیش نویس قطعنامه تهیه شده توسط آمریکا با خطوط قرمز نظام منافات دارد و ما نمی توانیم با الزام به آن اقتدار دفاعی نظام جمهوری اسلامی را زیر سوال ببریم.
۵٫ غیر قابل اعتماد بودن آمریکا
عملکرد هژمونی طلبانه آمریکا در نظام بین الملل مستند غیر قابل اعتماد بودن آمریکاست. مستندی که به واسطه رفتارهای متناقض یا پارادوکس گونه آمریکا در زمینه های حقوق بشر به خوبی تجلی می یابد. صرف نظر از اقدامات و عملکرد آمریکا در نظام بین الملل ایران نیز همواره در دروان بعد از انقلاب اسلامی ایران در مسیل توطئه های گوناگون آمریکا قرار داشته است. اگر چه نفس مذاکره در خصوص مسایل هسته ای به شکل رو در رو با آمریکا انجام شده است اما هر گونه تعامل دیگری با آمریکا باید که به شدت حساب شده و مدیریت شده انجام شود. مقام رهبری در سخنرانی خطبه های عید فطر به این موضوع اشاره فرمودند و هر گونه مذاکره با آمریکا در سایر موضوعات را جایز ندانستند و تاکید کردند که دیدگاه های آمریکا کاملا با ما متفاوت است. این در حالی است که متاسفانه سیاست گزاران برجسته آمریکا گروگان قدرت مداران رژیم صهیونیستی هستند.
ایران اهل تعامل و مذاکره است، هرگز به جنگی متجاوزانه اقدام نکرده است و همواره از راههای مسالمت آمیز استقبال کرده است اما این دولت آمریکا بوده است که با ایران سر ناسازگاری داشته است و عملکرد خصمانه را پیشه گرفته است. آمریکا ست که با حضور نظامی خود جو میلتاریزه شده را به منطقه خلیج فارس و خاورمیانه تحمیل می کند. در تاریخ معاصر با کودتای بیست و هشتم مرداد ماه دولت قانونی و مردمی ایران را سرنگون کرد، هواپیمای مسافربری ایران را با دویست و شصت مسافر بی گناه شامل تعداد زیادی زن و کودک سرنگون کرد.
آمریکا بوده که مخفیانه بارها و بارها نقشه حمله نظامی به ایران را طراحی کرده است و همواره از بر روی میز بودن همه گزینه ها از جمله حمله نظامی دست به تهدید می زند و همواره نخواسته که خواست مردم ایران را پذیرا باشد و تغییر رژیم را در دستور کار خود قرار داده است.
آمریکا بوده که طراح و شروع کننده پروژه ایران هراسی بوده است و به بهانه تروریسم و حقوق بشر سالها تحریم ناجوانمردانه را علیه مردم ایران انجام داده است و پس از آن نیز به بهانه جلوگیری از ساخت سلاحهای هسته ای انواع و اقسام فشارهای سخت اقتصادی و مالی را به مردم ایران تحمیل کرده است، حتی فروش قطعات هواپیماهای مسافربری را نیز در این فهرست تحریم ها گنجانیده است.
و این متاسفانه باز آمریکاست که دهها قطعنامه علیه رژیم صهیونیستی را در سازمان ملل متحد وتو کرده و اجازه نداده است که قضیه فلسطین از راه مسالمت آمیز حل شود. و اکنون در اقدامی ضد بشری تروریستهای تکفیری داعش و جبهه النصره و القاعده را در یمن و سوریه و عراق مسلح می کند و از آنها به شکل مزدور مسلح بهره می برد.
و سر آخر در کنار سایر اقدامات خصمانه که نمی توان همه آنها را در اینجا فهرست کرد از دانشمندان شهید هسته ای ایران باید یاد کرد که در پروژه مشترک با رژیم صهیونیستی یادگار ارزشمند تلاشها و مجاهدتهای مردم ایران شده اند.
کوچک ترین غفلت از اهداف راهبردی نظام جمهوری اسلامی ایران و دستاوردهای گران بهای آن می تواند بسیار پر هزینه و گران تمام شود. همه باید به هوش باشیم که از جو زدگی و احساس و هیجان بپرهیزیم و عقل و انصاف را معیار قضاوتهای خود قرار دهیم.
جمع بندی
قطعا از امضای توافق هسته ای و برجام تا رسیدن به فرجام اجرایی شایسته در این خصوص، راه پر چالشی را در پیش داریم. آن چه که باید در این فرصت حساس و کلیدی در تاریخ معاصر ایران مورد تاکید قرار گیرد، این است که مدبرانه و با تمشیت و اعتدال و در چارچوب منویات رهبری و در پارادیم گفتمانی انقلاب اسلامی با وحدت و همدلی ملی حرکت کنیم.
کوچک ترین غفلت از اهداف راهبردی نظام جمهوری اسلامی ایران و دستاوردهای گران بهای آن می تواند بسیار پر هزینه و گران تمام شود. همه باید به هوش باشیم که از جو زدگی و احساس و هیجان بپرهیزیم و عقل و انصاف را معیار قضاوتهای خود قرار دهیم.
از اصلی ترین موضوعاتی که اکنون ایران را تهدید می کند ترویج جو پوپولیستی است که متاسفانه توسط برخی از جناحهای خاص و به شکل زنجیره ای عمل می کند. اکنون که توانسته ایم با تلاش بیش از یک دهه به یک سند حقوقی در خصوص احتمال رفع تحریم های ناجوانمردانه از ایران نزدیک شویم، نیازمند چانه زنی های و تدبیرهای فنی، حقوقی و دیپلماتیک هستیم که در این خصوص باید از نظرات همه اهل فن و تخصص در همه جناح های مختلف سیاسی استفاده شود.
صبر و متانت در کنار همدلی و همراهی و وحدت مردم ایران در این برهه حساس تاریخی، کلید اصلی موفقیت است که مقام رهبری نیز در پاسخ خود به نامه ریاست محترم جمهور در خصوص توافق هسته ای ابراز داشته اند. مردم ایران نشان داده اند که از روحیه همدلی و همگرایی بالایی در مقابل حرکات خصمانه برخوردارند و امید این است که این بار نیز تمشیت و تدبیر و عمل همگرایانه خود را در صحنه نظام بین الملل بار دیگر متجلی سازند.
دکتر رضا سیمبر
استاد تمام گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل دانشگاه گیلان
