روز چهارشنبه مجلس نمایندگان کنگره آمریکا طرح تحریمی جدید علیه ایران را با اکثریت آرا تصویب کردند. این طرح که تحریم‌های ایران و روسیه و کره شمالی را شامل می‌شود، در ادامه همان طرحی است که توسط سنای آمریکا یعنی S.722 دنبال می‌شد. طرح سنا در ابتدا شامل تحریم‌های ایران بود که در طول مسیر تحریم‌های روسیه را نیز دربرگرفت اما بعد از تصویب توسط سنا به دلیل مغایرت با قانون اساسی آمریکا دچار مشکل شد. گویا با تفاهمی که میان سران سنا و مجلس نمایندگان صورت گرفت، طرح جدید این‌بار از سوی مجلس نمایندگان طرح شد تا مغایرت با قانون اساسی برطرف شود. این طرح جدید در بخش تحریم‌های ایران همان طرح سنا است. بعد از تصویب مجلس نمایندگان باید سنا آن را تصویب کند و پس از آن برای امضا به کاخ سفید فرستاده می‌شود.
از ابتدای مطرح شدن تحریم‌های جدید به دلیل آنکه این تحریم‌ها یکی از بی‌سابقه‌ترین تحریم‌های وضع شده علیه ایران بوده واکنش‌های زیادی از سوی ایران در برداشته است. مجلس شورای اسلامی بر اساس تقسیم کار صورت گرفته در هیئت عالی نظارت بر اجرای برجام، طرحی را تهیه کرده است که اقدام متقابل کنگره آمریکا محسوب می‌شود. این طرح با عنوان « طرح مقابله با اقدامات ماجراجویانه و تروریستی آمریکا در منطقه» توسط مرکز پژوهش‌های مجلس تهیه شده است و قرار است روز شنبه در کمیسیون امنیت ملی و سیاست‌خارجی مجلس به بحث و بررسی گذاشته شود.
چرا اقدام متقابل ضروری است؟
قبل از آنکه به نقد و بررسی این طرح بپردازیم لازم است به این سوال پاسخ دهیم که چرا اقدام متقابل ضروری است. در روابط بین‌الملل که فاقد یک اقتدار مرکزی است مهم‌ترین عامل تنظیم کننده اقدام متقابل است. اصل اقدام متقابل در روابط میان کشورها به رسمیت شناخته شده و یکی از عوامل مهم در ارزیابی‌های راهبردی و اخذ تصمیم‌های کلان است. لذا در یک رخداد اگر طرفین درگیر اقدامات متقابل مناسب از خود نشان ندهند، امکان برداشت و تلقی غلط برای طرف دیگر وجود دارد. برای مثال امکان دارد خویشتن‌داری از سوی یک طرف به طور غلط ناتوانی از سوی طرف دیگر تلقی شود و همین تلقی سبب شود که طرف دوم اقدامات شدید‌تری نسبت به گذشته انجام دهد چرا که این تلقی را دارد که طرف اول ضعیف بوده و قادر با پاسخگویی لازم نیست.
همین اتفاق برای برجام افتاده است. بعد از اجرای برجام به صورت مستمر آمریکا روح و جسم برجام را نقض کرده است. به دلیل آنکه از سوی ایران اقدام متقابل و متناسب صورت نگرفته است، طرف آمریکایی این تلقی را کرده است که برجام برای ایران بسیار مهم است و هرچقدر آمریکا مغایر با تعهداتش عمل کند، باز ایران حاضر است به صورت یک تعرفه تعهدات خود را انجام دهد. به همین دلیل است که ما شاهد آن هستیم هم اعمال تحریم‌های جدید سرعت یافته است و هم شدت و کیفیت تحریم‌ها افزایش قابل توجه پیدا کرده است. اگر این تلقی در طرف آمریکایی اصلاح نشود، باید منتظر اعمال تحریم‌ها و اقدامات شدیدتر دیگری باشیم.
تاکنون دولت تنها در یک مورد اقدام آمریکا را نقض برجام دانسته است و آن تمدید قانون تحریم ایران (ایسا) به مدت ده سال دیگر بود. در آن مورد اقدام متقابل ایران محدود به چند اقدام بود که متاسفانه اقدام متناسب نبود. در سایر اقدامات هم که دولت اقدام متقابلی انجام نداد و حتی وزارت خارجه در گزارش‌های خود به مجلس شورای اسلامی اقدامات آمریکا را نقض برجام تلقی نمی‌کرد.
همین اقدامات متقابل ضعیف سبب شده است که دولتمردان آمریکایی این تلقی را پیدا کنند که ایران به هیچ قیمتی حاضر به برهم خود برجام نیست. طبیعی است که در این وضعیت سرعت و شدت اقدامات خصمانه خود را افزایش دهد.
لذا ضروری است هرچه سریعتر مقابل این اقدامات خصمانه تصمیم‌های محکم و موثر در فضای واقعی انجام شود تا هزینه‌های بیشتری به مردم ایران تحمیل نشود.
چرا طرح جدید و نادیده گرفتن قانون موجود ؟
اولین نکته‌ای که در بررسی طرح جاری در مجلس باید به آن توجه کرد این است که آیا خلا قانونی برای مقابله با اقدامات خلاف برجام آمریکا وجود داشته است؟ مجلس شورای اسلامی در زمان بررسی توافق جامع هسته ای «برجام» قانونی با عنوان «قانون اقدام متناسب و متقابل دولت جمهوری اسلامی ایران در اجرای برجام» تصویب کرد. در این قانون پیش بینی لازم را برای زمانی که برجام از سوی طرف های توافق نقض شود، کرده است. در بند ۳ این قانون آمده است: «دولت موظف است هرگونه عدم پایبندی طرف مقابل در زمینه لغو مؤثر تحریم‌ها یا بازگرداندن تحریم‌های لغو شده یا وضع تحریم تحت هر عنوان دیگر را به دقت رصد کند و اقدامات متقابل در جهت احقاق حقوق ملت ایران انجام دهد و همکاری داوطلبانه را متوقف نماید و توسعه سریع برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز جمهوری اسلامی ایران را سامان دهد به طوری که ظرف مدت ۲ سال ظرفیت غنی‌سازی کشور به ۱۹۰ هزار سو افزایش یابد.»
بر اساس این قانون هرگاه یکی از حالت های سه گانه زیر تحقق یابد دولت موظف به توقف همکاری های داوطلبانه و توسعه سریع برنامه هسته ای صلح آمیز است. حالت های سه گانه عبارتند از:
۱- عدم پایبندی طرف مقابل در زمینه لغو مؤثر تحریم‌ها
۲- بازگرداندن تحریم‌های لغو شده
۳- وضع تحریم تحت هر عنوان دیگر
در صورت تصویب قانون جدید شروط دو و سه محقق خواهد شد و لذا دولت موظف خواهد بود تا دو وظیفه مشخص شده در قانون را اجرایی کند.
مشاهده می شود که خلا قانونی برای مقابله با اقدامات خصمانه طرف های توافق وجود ندارد. در نتیجه تهیه و تصویب طرح جدید نیاز نیست. بلکه اولویت با پیگیری برای اجرای تکالیف مشخص شده در قانون موجود است. اگر تصویب طرح جدید بدون پیگیری برای اجرای قانون قبلی باشد به معنای نادیده گرفتن آن قانون توسط مجلس شورای اسلامی است. این چشم پوشی حاوی دو پیام مهم است.
– از منظر حقوقی مجلس شورای اسلامی معتقد نیست تصویب قانون جدید توسط سنای آمریکا نقض برجام است. به همین دلیل به قانون موجود درباره اجرای برجام ارجاع نشده است.
– از منظر سیاسی مجلس شورای اسلامی برجام را یک توافق خوب می داند و تمایلی ندارد تا مشکلی در مسیر اجرای برجام ایجاد کند.
این پیام ها در کنار کیفیت این طرح که در یادداشت بعدی بررسی می شود موجب تشدید و تثبیت ادراک غلط آمریکایی ها مبنی بر وابستگی ایران به برجام خواهد شد.
