مقام معظم رهبری در دیدار با نخبگان و استعدادهای برتر علمی در سال ۱۳۹۷ با تاکید بر «ضرورت ارتباط علمی با کشورهایی که در مسیر رشد جهشی قرار دارند»، متذکر شدند: «این‌گونه کشورها عمدتاً در آسیا هستند، بنابراین باید نگاهمان به شرق باشد نه به غرب، ضمن اینکه نگاه به غرب و اروپا جز معطل ماندن، منت کشیدن و کوچک شدن فایده‌ای ندارد.»
کشور چین با شتاب بسیار زیادی در حوزه‌های صنعت، فناوری، علمی، آموزش، پزشکی و …. در حال توسعه است و سرعت رشد و توسعه این کشور به ویژه در حوزه هوافضا چندین برابر کشورهای توسعه‌یافته از جمله آمریکا است.
“علم نافع”عنوان پرونده ویژه‌ای است که در گروه اجتماعی تسنیم دنبال شده و در این پرونده ویژه قرار است به “علم نافع” یعنی علمی که در نگاه مقام معظم رهبری حل‌کننده مسائل کشور است به صورت مبسوط پرداخته شود؛ مطالعه و بررسی روند برنامه‌ریزی‌ها، چشم‌اندازها و موفقیت‌های کشورهای توسعه یافته‌ای همچون چین به ویژه در صنعت فضایی، می‌تواند برای کشوری مثل ایران نیز مفید فایده باشد.
در همین رابطه به سراغدکتر “مهیار نادری”از نخبگان فضایی کشور و از فارغ‌التحصیلان رشته هوافضا از دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی و دکترا از دانشگاه هوافضای پکن رفتیم که به تازگی به همراه گروهی از نخبگان جوان فضایی کشور ( مسعود توفیق‌زاده، محمدرضا بیات، سارا پوردارایی، احسان شرکت‌قناد و علیرضا مزینانی)، کتاب “روند توسعه صنعت فضایی چین” را تالیف کرده‌اند.
دکتر نادری دانشجوی برتر دانشگاه بیهانگ چین در سالهای ۲۰۱۷ و ۲۰۱۹ بوده است و بیش از ۵ سال سابقه فعالیت در مراکز مرتبط با صنعت فضایی کشور داشته است و هم اکنون نیز همکار تحقیقاتی دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی است.
پیش از این بخش نخست این گفتوگو با عنوان علم نافع/ جزئیات چگونگی “تسخیر فضا توسط چین”/ سبقت عربستان و امارات از ایران در سرمایه‌گذاری صنعت هوافضا!منتشر شد؛ در ادامه مشروح قسمت دوم این گفتوگو را می‌خوانید:
تسنیم: مهم‌ترین پروژههای فضایی چین را به صورت خلاصه توضیح می‌دهید؟
نکته حائز اهمیت در حوزه هوافضای چین، بحث‌های مربوط به زیرساخت و توجه به توسعه همزمان این فناوری‌ها است، به عنوان نمونه چین در حوزه ماهواره‌های کوانتومی توانسته است به عنوان اولین کشور پیشرو این نوع ماهواره‌ها را آزمایش کرده و در مدار قرار بدهد، موردی که کشورهای دیگر از آن عقب هستند.
به منظور داده‌برداری و برقراری ارتباط بین ماهواره و زمین و نیز کنترل موشکهای بالستیک برد بلند، علی‌رغم داشتن ایستگاه‌های ثابت فراوان در کشورهای مختلف دنیا، چین از دهه ۷۰ به بعد با طراحی و ساخت کشتی‌های خانواده “یوآنوانگ”، توانست ایستگاه‌های زمینی سیّاری را جهت استقرار بر روی آب‌های آزاد ایجاد کند؛ امروزه از این کشتی‌ها برای پروژههای مهم از جمله ماموریت‌های کاوشی ماه و مریخ یا پروژه‌هایی که نیاز به تعداد زیادی ایستگاه زمینی دارد، استفاده می‌شود؛ وجود این ایستگاه‌های زمینی سیّار، علاوه بر افزایش دقت ماموریت‌های فضایی حاضر، یک تصمیم راهبردی نیز است چرا که اگر روزی با هر یک از کشورهای دوست، مشکل پیدا کنند، می‌توانند از این کشتی‌ها برای ماموریت‌های نطامی و غیرنظامی خود استفاده کنند.
چین در سال ۲۰۱۸، بزرگ‌ترین تلسکوپ رادیویی دنیا با قطر دهانه ۵۰۰ متر را در استان “گوییجو” افتتاح کرد که این دستاورد بسیار بزرگی است که بتواند امواج کیهانی و رادیویی را از عمق فضا برای کارهای علمی استخراج کند.
در زمینه فعالیت بخشخصوصی، چین از سال ۲۰۱۴ تصمیم گرفت که درب‌های کشور خود را به روی بخش خصوصی باز کند تا با نظارت دولت به پروژههای فضایی ورود و فعالیت کنند؛ با تاسیس شرکت‌های خصوصی، نخبگان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، اساتید دانشگاه و موسسات تحقیقاتی بیشتری درگیر طرح‌های هوافضایی شدند و شرکت‌های زیادی نیز به ثبت رسیدند. براساس آمار، تا پایان سال ۲۰۱۹، نزدیک به ۱۴۰ شرکت فضایی مهم و خاص بصورت جدی در حال فعالیت هستند که از این بین نزدیک به ۱۰ شرکت، فقط در حوزه ساخت ماهواره‌بر مشغول هستند. منظور از عبارت ساخت ماهواره‌بر یعنی ساخت یک موشک از صفر تا ۱۰۰٫ جالب اینکه این ماهواره‌برها به صورت دومرحله‌ای، سه‌مرحله‌ای و حتی چهار‌مرحله‌ای با پیشران جامد و مایع طراحی شده‌اند و تعدادی از آنها پرتاب‌های مداری و زیرمداری خود را انجام داده‌اند که در این راه نیز موفق بودهاند؛ نکته بسیار مهم این موضوع آن است که متوسط رده سنی این متخصصان و دانشمندان ۲۵ سال است که با انگیزه و انرژی در حال کار و فعالیت هستند چرا که دانشجویان رشته‌های مرتبط با صنایع هوافضا افق روشنی را پیشروی خود مشاهده می‌کنند. در این راستا دولت توانسته است با حمایت‌هایی که انجام می‌دهد موانع را از جلوی پای شرکت‌ها و علاقه‌مندان بردارد و فضا را برای رشد بخش خصوصی مهیا کند تا با جدیت و به صورت عملی و واقعی و نه شعاری کارها صورت پذیرد.
تسنیم: آیا ورود جدی بخش خصوصی به صنعت هوافضای چین، باعث کم‌رنگ‌تر شدن حضور بخش دولتی در این حوزه شده است؟
بخش دولتی نیز در این راه تعطیل نشده است و انواع پروژههای فضایی را با جدیت به پیش می‌برد؛ این قضیه باعث نشده است که بخش دولتی تعطیل شود بلکه دولت چین بخش خصوصی را پتانسیلی می‌داند که باعث رشد و شتاب توسعه صنعت فضایی خواهد شد؛ با این تدبیر، کسانی که به هر دلیلی علاقه‌مند به حضور در بخش دولتی نیستند، دستشان باز است تا بتوانند فعالیت‌های خود را از طریق بخش خصوصی انجام دهند و این یعنی جذب و بهره‌مندی حداکثری از توان نخبگانی کشور.
در زمینه سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، به سبب اقتصاد پایدار کشور چین، سرمایه‌گذارها بسیار راغب هستند که در این حوزه سرمایه‌گذاری کنند و چشم‌انداز آینده را مثبت می‌دانند چرا که مشاهده می‌کنند که چین بحث فضایی را جدی گرفته است و تمام برنامه‌هایی را که اعلام کرده است اجرا می‌کند؛ به عنوان نمونه، بنده که از سال ۲۰۱۴ در چین حضور داشتم و به شخصه شاهد بودم که تمام برنامه‌هایی که دولت در زمینه توسعه نسل جدید موتورهای فضایی، ماهواره‌برهای جدید، کاوشگرها و ماهواره‌های ناوبری و سنجشی اعلام می‌کرد، سر موعد مقرر و به صورت منظم محقق می‌شد و اینطور نبود که یک موعد یا خبری را اعلام کنند و کسی مسئولیت آن را بر عهده نگیرد و صرفاً شعاری و تبلیغاتی از آن استفاده شده باشد.
امروز بسیاری از حامیان مالی شرکت‌های سازنده ماهواره، همگی از سرمایه‌گذاران بخش خصوصی هستند؛ شرکت دی‌دی (به عنوان یک شرکت نوآفرین در زمینه حمل و نقل اینترنتی- نظیر اسنپ در ایران)، غول‌های اینترنتی چین در بخش تجارت الکترونیک نظیر علی‌بابا، تِنسنت و بَیدو و حتی شرکت سازنده گوشی‌های هوشمند، شیائومی، همگی در بخش فضایی چین ورود کرده‌اند و بصورت منظم سرمایه‌گذاری می‌کنند.
علی‌رغم شکست آزمایشات اولِ تعدادی از این شرکت‌ها، به دلیل اینکه افق پیشروی این صنعت در کشور چین روشن است، شرکت‌های خصوصی نگران نیستند و با حمایت‌های مالیاتی و سایر بسته‌های حمایتی دولت، با خیال راحت در حال رشد و توسعه هستند؛ جالب اینکه برداشت جامعه علمی چین نیز این است که بخش فضایی و برنامه فضایی دولت جدی است، به تعویق نخواهد افتاد، به آفت مسائل سیاسی دچار نمی‌شود و با شیب مشخصی رو به جلو در حال حرکت است.
تسنیم: وضعیت صنعت هوافضای ایران چگونه است؟
در ایران عزیزمان، به سبب فشارهای بین‌المللی و تحریم‌ها، مشکلات زیادی وجود دارد که قابل انکار هم نیستند که همین امر سبب کُند شدن روند توسعه صنعت در بعضی حوزه‌ها شده است ولی اگر با نگاه به توان داخل، برنامه‌ریزی‌ها و مدیریت درستی انجام شود، خیلی از موانع به دست خود ما قابل حل است، موردی که چینی‌ها نیز با آن مواجه بوده و هستند؛ یک نکته‌ی بسیار مهم، بحث امید است که برای نسل جوان و نیروهای متخصص اعم از متخصصان شاغل در صنعت و متخصصانِ در حال تحصیل در دانشگاه و مشخصاً در رشته هوافضا باید به آن دقت ویژه‌ای شود؛ امروزه کشوری مانند امارات در حال تلاش برای ترویج و علاقمندسازی جوانان خود به رشته هوافضا است و در این زمینه در حال صرف هزینه است؛ نعمتی که ما در کشور داریم ولی از آن غافلیم.
در موضوع بازگشت نخبگان چینی، در سال ۱۹۸۷ یعنی حدود ۴۰ سال پیش، تنها ۵ درصد از دانشجویانی که برای تحصیل به خارج سفر کرده بودند تمایل بازگشت به کشور را داشتند اما به دلیل طرح‌های مشوقانه دولت، از سال ۲۰۱۷ این آمار همواره بالاتر از ۷۸ درصد است و چینی‌های فارغ‌التحصیل پس از بازگشت، به سرعت در بخش‌های مهم خصوصی یا دولتی کشور جذب و مشغول به کار می‌شوند؛ حالا در ایران ما چقدر این حالت وجود دارد، آیا واقعاً از ظرفیت‌های دانشجویان و نخبگان خود استفاده می‌کنیم؟ چقدر از فارغ‌التحصیلان داخلی ما، امید یا شانس فعالیت در بخش فضایی کشور را دارند؟ چند نفر از دانشجویان ایرانی (حتی آن دسته کهبه خارج بورس کرده‌ایم) را جذب کرده‌ایم؟ آیا از بازگشت ایرانیان خارج به کشور استقبال کرده‌ایم؟ چند درصد از پروژههای دانشگاهی ما با صنعت ارتباط دارد؟
تسنیم: ارتباط صنعت با دانشگاه در حوزه صنعت هوافضا در چین چگونه است؟
جالب است بدانید در کشور چین دانشجویان ارشد، از ترم سوم، شغل آتی خود را انتخاب می‌کنند. هر ترم، از طرف صنعت می‌آمدند و یک حالت نمایشگاه کار، در دانشگاه برگزار می‌کردند؛ در آنجا با دانشجویان برای جذب نیرو مصاحبه می‌شد و نکته اینجاست که حجم کار آنقدر بالا بود که دانشجویان برای شرایط و مزایای بهتر، حق انتخاب زیادی داشتند و پروژههای پایانی بچه‌ها غالباً در راستای پروژههای صنعتی کشور بود.
اساتید نیز در این بین کارهای صنعتی زیادی انجام می‌دادند و قراردادهای صنعتی بین دانشگاه و صنعت منعقد می‌شد و موضوع ارتباط صنعت و دانشگاه در تمام دانشگاه‌های چین وجود داشت، به عنوان نمونه در موضوع خودرو، مخابرات، آموزش، هوش مصنوعی و اینترنت اشیاء در همه این موارد دانشگاه با صنعت در ارتباط بود و این قضیه باعث می‌شد اساتید برای دانشجویان پروژههای کاربردی تعریف کنند؛ حالا این امر را با کشور ما مقایسه کنید، آیا چنین مواردی در کشور ما وجود دارد؟ چقدر از تحقیقاتی که انجام می‌شود نیاز صنعت است و چقدر دولت و صنعت آینده‌نگری می‌کنند؟
به عنوان مثال در موضوع خودروهای برقی و وسایل خودرانِ بدون راننده و در موضوعات هوش مصنوعی، دنیا به شدت در حال تحقیق و توسعه است و به همین ترتیب اگر در بسیاری از حوزه‌های فضایی سریع‌تر ورود نکنیم دیگر عقب می‌مانیم و شاید نتوانیم خودمان را به کشورهایی که با شتاب زیاد در این حوزه در حال حرکت هستند، برسیم.
در ایران نیروی متخصص، استعداد، علاقه و ظرفیت وجود دارد فقط کافی است که مدیریت و برنامه‌ریزی پایدار و صحیح انجام شود تا بتوانیم از این نیروها به خوبی استفاده کنیم؛ اگر اساتید دانشگاه امید داشته باشند که قرار است یک کار جدی فضایی انجام شود و پروژه‌ها قرار نیست دستخوش کش‌و‌قوس‌های سیاسی شود، قطعاً کارهای پایدارتری تعریف خواهد شد و اساتید و بچه‌ها هر دو با انگیزه بیشتری کار خواهند کرد.
دانشجویی که امید دارد چند سال دیگر فلان ماهواره و چند سال بعدتر فلان ماموریت فضایی قرار است انجام شود، قطعاً بحث‌های تحقیقاتی را با قوت بیشتری پیگیری خواهد کرد و حاضر است سختی‌ها را به جان بخرد و نقشی در تحقق دستاوردهای کشور ایفا کند؛ فرض کنید قرار است طی یک برنامه ده ساله، شبکه ماهواره‌های ناوبری بومی ایران توسعه پیدا کند، قطعاً کسانی که این موضوع را جلوی خود متصور هستند و مطمئن هستند که مسئولین تحت هر شرایطی به دنبال تحقق این هدف هستند، با انگیزه بیشتری کار می‌کنند و خود را درگیر چنین پروژه‌هایی خواهند کرد؛ صنعت نیز با تعریف مشکلات خود و پرداخت هزینه، قطعاً از نیروهای دانشگاهی و بازوهای علمی-صنعتی کشور استفاده خواهد کرد، حال در این شرایط آیا باز دانشگاه‌های ما تمایلی به تعریف پایان‌نامه برای خاک خوردن در کنج اتاق و طبقات کتابخانه دارند؟
این‌ها نکاتِ مهم و درس‌هایی است که ما باید از کشورهای در حال توسعه نظیر چین که با برنامه‌ریزی دقیق، صحیح و پایدار کار می‌کنند یاد بگیریم و الگوبرداری کنیم.
در این فرصت بنده میخواهم مزیت‌ها و ویژگی‌های خاص کشور چین را که برای ما قابل یادگیری است در شش سرفصل عنوان می‌کنم:
موضوع اول و مهم؛ عزم واقعی دولت چین است چراکه دولت این کشور واقعاً می‌خواهد که پیشرفت کند؛ مهم این است که دولتمردان ما در ایران نیز باور داشته باشند که اهداف مدنظر، تحت هر شرایطی باید به معنای واقعی و نه شعاری محقق شوند؛ ببینید دولت چین واقعاً عزم پیشرفت دارد، برای همین تمام موانع و معضلات را کنار می‌زند، بخش خصوصی، دولتی و تمام نیروهای صنعت، نخبگان و متخصصان خود را فرامی‌خواند و از آنها استفاده می‌کند تا اهداف مدنظر محقق شود و نکته مهم این است که چین سعی می‌کند این پیشرفت‌ها در تمام حوزه‌ها به صورت متوازن انجام شود.
موضوع دوم برنامه‌های پایدار و متوازن است؛ کشور چین چشم‌اندازها و برنامه‌های مختلفی از جمله برنامه‌های ۵ ساله، ۱۰ ساله، ۲۰ ساله و ۴۰ ساله دارد و امروز برنامه فضایی چین تا سال ۲۰۵۰ معلوم است و صنایع مختلف دقیقا می‌دانند که با توجه به این سند قرار است چه اتفاقی بی‌افتد و باید به چه فناوری‌هایی برسند. در کنار این برنامه‌های بلند‌مدت، برنامه‌های کوتاه‌مدت از جمله سند ۲۰۲۵ یا سند ۲۰۳۵ نیز تعریف شده است تا طبق این راهبردها به جلو حرکت می‌کنند. اینطور نیست که این راهبرد در میانه راه مدام عوض شود، مثلاً اگر برنامه اعزام به مریخ داشته باشند سر زمان مقرر باید این برنامه محقق شود چراکه در ابتدای راه به خوبی برنامه‌ریزی‌های لازم انجام شده که همین امر باعث می‌شود که این کشور بتواند زیرساخت‌های خود را به صورت متوازن و متناسب با نیازهایی که دارد گسترش دهد.
موضوع بعدی ثبات اقتصادی و فضای مساعد برای کسب و کار است که این خود باعث می‌شود سرمایه‌گذاران بخش خصوصی با اعتماد در حوزه‌های مختلف سرمایه‌گذاری کنند؛ این امر باعث حرکت اقتصاد دولتی به سمت نوع صحیحی از اقتصاد خصوصی و پویا می‌شود البته خصوصی‌سازی لزوماً موضوع خوبی نیست یعنی نباید همه حوزه‌ها را خصوصی کنیم. دولت چین در جای خود بویژه حوزه‌های راهبردی کار خود را به خوبی انجام می‌دهد اما فضا را طوری مهیا کرده است تا یکسری کارها و وظایف را بخش خصوصی انجام دهد و در آن زمینه‌ها رشد کند که این امر خود کمک بزرگی به دولت است و باید دقت کنیم که با برداشت اشتباه و رویه‌های غلط، خصوصی‌سازی به اقتصاد کشور لطمه خواهد زد.
موضوع دیگر رشد چشمگیر شرکت‌های خصوصی است؛ در این کشور شاهد هستیم که بسیاری از نخبگان و متخصصانِ توانمند که به هر دلیل تمایل همکاری مستقیم با بخش دولتی و نظامی را ندارند به شرکت‌های خصوصی مراجعه می‌کنند (و یا خود شرکت تاسیس می‌کنند) و با رشد و شتابی که این بخش‌ها دارند، ایده‌های خود را بهتر عملی می‌کنند.
موضوع پنجم، درک صحیح چین از بازار آینده است؛ چین خوب می‌داند که بحث پیشروی دنیا مباحث مرتبط با اینترنت اشیاء، هوش مصنوعی، ربات‌ها و وسایل خودران است، در نتیجه زیرساخت‌های خود را برای این موضوعات آماده می‌کند. در موضوع زیرساخت‌های فضایی، این کشور در حال توسعه منظومه ماهواره‌ای لازم برای گسترش نسل جدید شبکه ارتباطات و مخابرات، نسل پنجم و ششم شبکه اینترنت ماهواره‌ها و غیره است که این امر مستلزم این است که صنعت در زمینه فناوری‌های کلیدیِ لازم پیشرفت کند و بحث زیرساخت‌ها، زیرسیستم‌ها و ماهواره‌برهای متناسب تامین شوند. در صورت تحقق این امر، ضمن تامین مباحث امنیتی و راهبردی، این کشور می‌تواند از این موضوعات کسب درآمد کند.
در زمینه تصاویر و داده‌های دریافتی از ماهواره‌های سنجشی و ناوبری، بسیاری از شرکت‌های چینی با پردازش تصاویر و تحلیل دقیق داده‌ها بخوبی در شرایط بحران (نظیر سیل، زلزله، و حتی کرونا) اوضاع را مدیریت می‌کنند، همچنین با فروش این اطلاعات و خدماتِ مبتنی بر آنها، برای خود کسب درآمد می‌کنند؛ بحث‌های راهبردی صنعت فضایی علاوه بر قوی شدن کشور و افزایش اقتدار ملی، سبب رسوخ دانش و رشد سایر صنایع نیز می‌شود.
موضوع ششم بحث همکاری‌های بین‌المللی در حوزه فضایی است؛ کشور چین با شناخت صحیحی که از بازار و نیازهای آینده دارد، همکاری‌های بین‌المللی متنوعی تعریف کرده است که طی آنها علاوه بر تبادل دانش و تجربه و تامین نیازهای فناورانه، خدمات و محصولات خود را صادر می‌کند.
در پایان امیدوارم مسئولان و دولتمردان کشورمان با نگاه صحیح و برنامه‌ریزی دقیق، از ظرفیت و توان داخلی برای توسعه هرچه بیشتر و پایدارتر صنعت فضایی کشور بهره ببرند و شاهد پیشرفت روزافزون کشورمان در حوزه‌های مختلف باشیم.
