رود‌ها جان‌بخش تمدن‌ها در طول تاریخ بودند، حال آنکه در خوزستان رودی همچون کارون ساقی این سرزمین بوده است. کارون از رشته‌کوه‌های بختیاری سرچشمه می‌گیرد و در دشت خوزستان سرازیر می‌شود. این رود عظیم فراز و نشیب‌هایی را با ورود خود در خوزستان به همراه دارد. این رود در دشت عقیلی و شمال شوشتر به چند قسمت تقسیم می‌شود.
کارون، در شمال‌غربی شوشتر به دو بخش تقسیم می‌شود. در آن قسمت شهری به نام «شطیط» وجود دارد که از سد شادروان می‌گذرد. این رود بعد به سوی جنوب‌غربی جریان پیدا می‌کند. بخش دیگر آن نیز در شمال شرقی شوشتر، از بند میزان می‌گذرد. این نوشتار به بررسی بخش نهر مسرقان از شوشتر تا محل بند قیر می‌پردازد.
رود گرگر یکی از رود‌های بزرگ شوشتر در دوران باستان ایران است. در زمان حفر این نهر صخره‌های کف نهر را تراشیدند و هر جا که بستر رود سست بود توسط سنگفرش پوشیده شد. روی این نهر علاوه‌بر بند میزان، بندهای گرگر، برج عیار، ماهی‌بازان، دارا و قیر نیز وجود داشتند که دو بند اخیر به کلی از بین رفته‌اند.
این نهر از شمال‌شرقی شوشتر، بند میزان که بسیار خوب و محکم و با ۹ دهانه آب‌رو و کفی که کمی پایین‌تر از پایین‌ترین سطح آب در رودخانه است، می‌گذرد. نهر گرگر از بند میزان تا بند قیر که در ۴۵ کیلومتری جنوب شوشتر قرار دارد، امتداد می‌یابد.
از رود گرگر به‌منظور بهره‌گیری هر چه بیشتر از آب رودخانه برای آبیاری مناطق خشک حاشیه شرقی و جنوبی شوشتر استفاده می‌شود. این رود علاوه‌بر آبیاری زمین‌های کشاورزی، در رفت و آمد مردم منطقه نیز نقش بسیار مهمی ایفا می‌کرد. گفته می‌شود این رود در دوران باستان به‌طور مستقیم تا خلیج فارس امتداد داشته است. نقش مهم‌تر نهر در بخش صنعتی و بعدها الکتریکی آن نمود پیدا کرد. از این نهر برای به‌کار انداختن آسیاب‌های شوشتر استفاده شده است و در داخل شهر چندین آبشار تشکیل می‌دهد. برای این کار کانال‌هایی را ساختند، به همین دلیل آبادی شوشتر خوزستان در طول تاریخ زبانزد بسیاری از دانشمندان بوده است. در این‌باره اصطخری می‌گوید: «در همه خوزستان هیچ جایی آبادتر از گرگر نیست؛ از اهواز و سرزمین دورق گرفته تا هر آنچه رودخانه در آن جاری است.»
پل‌بندها، آسیاب‌ها و دیگر سازه‌های آبی شوشتر شاهکار فنون مهندسی هستند که معماری منحصربه‌فردی دارند. همچنین رود گرگر به لحاظ اهمیتی که دارد با شماره ۱۷۵۹۹ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است. این اثر ملی بعدها به همراه دیگر سازه‌های آبی رود، در فهرست میراث جهانی «یونسکو» نیز ثبت شدند. گرگر با دیگر سازه‌های تاریخی باستانی در طول دوره‌های تاریخی چندین بار ترمیم شده‌اند. در همین مکان روی رودخانه گرگر، بندی ساخته شده است که در ملاط آن قیر به کار رفته و به نام «بند قیر» معروف بود. در حال حاضر به موازات رود و در محل تلاقی گرگر، کارون اهواز و رود دز، روستایی به همین نام وجود دارد.
با توجه به اینکه این اماکن در فهرست آثار ملی کشور و همچنین در حریم سایت جهانی قرار گرفتند، بار‌ها تخریب شدند و به آنها تعرض شده است. در کناره غربی رود کاخ‌هایی وجود دارند که به مرور زمان تخریب شدند. یکی از این کاخ‌ها «باغ خان» است که به شماره ۲۳۰۵۱ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است. اما به دلایل مختلف و سبک‌های غیرمتعارف و وسایل ناهمگون تخریب در آن صورت گرفته است. آب مورد نیاز این باغ از طریق کانال‌های دستکند حوزه آبشار‌ها تامین می‌شده است. این مهم نیازمند توجه و حمایت میراث جهانی «یونسکو» و مدیران ارشد استانی و کشوری است. با روند پیش رو میراث تاریخی ما در خطر و تهدید جدی و تخریب قرار گرفته است.
عکاس : زهرا نعمتی
خبرنگار: مصطفی شکری
