علت افزایش قیمت دلار چیست؟

افزایش قیمت دلار و نوسانات ارزی یکی از مهم‌ترین چالش‌های اقتصادی ایران در سال‌های اخیر بوده است. تغییرات نرخ ارز تاثیر مستقیمی بر زندگی روزمره مردم، کسب و کارها و اقتصاد کشور دارد. این تغییرات نه تنها بر قیمت کالاهای وارداتی اثر می‌گذارد، بلکه به دلیل وابستگی بخش تولید به مواد اولیه و کالاهای واسطه‌ای خارجی، بر قیمت کالاهای تولید داخل نیز تاثیرگذار است. بازار ارز در دهه‌های اخیر همواره به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شاخص‌های اقتصادی مورد توجه مردم و فعالان اقتصادی بوده است.

این بازار حتی در دوره‌های ثبات نیز به‌عنوان دماسنج شرایط حاکم بر مبادلات و مراودات اقتصادی عمل می‌کند. اما چرا با وجود تلاش‌های مختلف برای کنترل بازار ارز، همچنان شاهد نوسانات و افزایش قیمت در این بازار هستیم؟ در این مقاله از اینوکس، قصد داریم به بررسی دقیق علت افزایش قیمت دلار بپردازیم و راهکارهای کنترل این بازار را مورد بحث قرار دهیم.

علت افزایش قیمت دلار و عوامل موثر بر آن نرخ ارز همانند هر کالای دیگری در اقتصاد، تابع عرضه و تقاضاست. این تحولات تحت تاثیر عوامل مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی قرار دارند و به همین دلیل نمی‌توان علت افزایش قیمت دلار را تنها به وقایع داخلی یک کشور محدود کرد. برای درک بهتر این موضوع، لازم است علت افزایش قیمت دلار را به‌صورت دقیق بررسی کنیم. در حوزه عوامل سیاسی و بین‌المللی، تغییر در سیاست‌های کلان کشورهای دیگر نقش مهمی در نوسانات ارزی دارد. برای مثال، وضع تعرفه‌ها، قوانین محدودکننده و جریمه‌های اقتصادی می‌تواند هزینه خرید کالا و خدمات را افزایش داده و باعث گرانی دلار شود. همچنین تغییرات قیمت نفت در بازارهای جهانی، نوسانات قیمت طلا و تغییرات ارزش دلار در برابر سایر ارزها از دیگر عوامل بین‌المللی موثر بر نرخ ارز هستند. در بخش اقتصاد داخلی، میزان درآمدهای ارزی کشور نقش تعیین‌کننده‌ای در عرضه ارز دارد.

هر چه درآمدهای حاصل از صادرات و توان جذب گردشگر بیشتر باشد، میزان عرضه ارز افزایش می‌یابد. از سوی دیگر، تراز تجاری منفی و فزونی واردات بر صادرات می‌تواند باعث کاهش ذخایر ارزی شود و دلیل افزایش قیمت دلار باشد. طبق آمار، در سال‌های اخیر تراز تجاری کشور با کسری قابل توجهی مواجه بوده که این امر فشار زیادی بر بازار ارز وارد کرده است. نقش نقدینگی و تورم در علت گرانی دلار را نیز نمی‌توان نادیده گرفت. رشد نقدینگی در کشور باعث می‌شود صاحبان این نقدینگی به دنبال حفظ ارزش دارایی خود باشند و بخشی از این نقدینگی به سمت بازار ارز هدایت شود. آمارها نشان می‌دهد حجم نقدینگی در سال‌های اخیر رشد چشمگیری داشته که این موضوع علت افزایش قیمت دلار بوده است. دیگر دلیل افزایش قیمت دلار، سیاست سرکوب ارزی است که در دوره‌های مختلف دنبال شده است.

این سیاست که با هدف کنترل تورم اجرا می‌شود، در عمل باعث جمع شدن فنر قیمتی در حوزه ارز می‌شود. وقتی نرخ ارز متناسب با تفاوت تورم داخلی و خارجی تعدیل نمی‌شود، در نهایت با یک جهش ناگهانی مواجه می‌شویم که اثرات مخربی بر اقتصاد دارد. یکی دیگر از چالش‌های اساسی، عدم پیوستن ایران به گروه ویژه اقدام مالی (FATF) است که باعث شده کشورها در تعاملات تجاری و مراودات مالی با تجار ایرانی، سخت‌ترین مقررات و الزامات مربوط به مبارزه با پولشویی را به کار ببرند. این امر نه تنها باعث انجام بخش قابل توجهی از جابجایی‌های مالی خارج از شبکه بانکی می‌شود، بلکه هزینه‌های تجارت را نیز افزایش می‌دهد و دلیل افزایش قیمت دلار است. در کنار این عوامل ساختاری، مشکلاتی مانند قاچاق سوخت، کم‌اظهاری در صادرات و بیش‌اظهاری در واردات نیز علت گرانی دلار هستند. این موارد باعث اختلال در چرخه طبیعی عرضه و تقاضای ارز شده و مدیریت این بازار را با چالش مواجه می‌کنند. تاثیر تحریم ها در بررسی علت افزایش قیمت دلار تحریم‌های اقتصادی شاید مهم‌ترین علت افزایش قیمت دلار در سال‌های اخیر بوده است. این تحریم‌ها از جنبه‌های مختلف بر اقتصاد کشور و به ویژه بازار ارز تاثیر گذاشته‌اند.

محدودیت‌های مبادلات مالی ناشی از تحریم‌ها، دسترسی کشور به بازارهای مالی جهانی و انجام تراکنش‌های بین‌المللی را با مشکل مواجه کرده است. این محدودیت‌ها باعث شده حتی در صورت وجود درآمدهای ارزی، انتقال و استفاده از این منابع با دشواری همراه باشد. شرکای تجاری ایران، حتی کشورهایی مانند چین که روابط نزدیک‌تری با ایران دارند، برای حفظ روابط خود با نظام مالی جهانی، در انجام مبادلات مالی با ایران محتاطانه عمل می‌کنند. کاهش درآمدهای ارزی کشور، به ویژه درآمدهای نفتی، یکی دیگر از پیامدهای مستقیم تحریم‌ها و دلیل افزایش قیمت دلار است. این کاهش درآمد باعث شده عرضه ارز در بازار محدود شود و توان بانک مرکزی برای مدیریت بازار کاهش یابد. علاوه بر این، محدودیت‌های صادرات غیرنفتی و مشکلات نقل و انتقال ارز حاصل از صادرات نیز باعث شده تامین نیازهای ارزی کشور با چالش جدی مواجه شود. تحریم‌ها همچنین بر انتظارات بازار تاثیر قابل توجهی داشته‌اند. نظام فکری مسئولان اقتصادی کشور تحت تاثیر این شرایط قرار گرفته و گاه منجر به تصمیم‌گیری‌های سلیقه‌ای و لحظه‌ای شده است. صدور بخشنامه‌های متعدد و گاه متناقض از سوی نهادهای مختلف، روندهای بوروکراتیک اقتصادی کشور را پیچیده‌تر و غیرشفاف‌تر کرده است. عدم قطعیت در فضای اقتصادی و سیاسی ناشی از تحریم‌ها، بر رشد انتظارات منفی در جامعه شدت بخشیده و به افزایش تقاضای سوداگرانه و خروج سرمایه دامن زده است. این شرایط باعث شده بسیاری از دارندگان سرمایه به سمت خرید ارز به‌عنوان یک دارایی امن روی بیاورند که خود دلیل افزایش قیمت دلار است.

نکته مهم این است که اگر پیش از اعمال تحریم‌ها، اصلاحات ساختاری در اقتصاد کشور انجام می‌شد، تاثیر تحریم‌ها بر علت افزایش قیمت دلار می‌توانست محدودتر باشد.

این اصلاحات می‌توانست شامل موارد زیر باشد: ایجاد منابع درآمدی پایدار و متنوع‌سازی اقتصادی اصلاح ساختار نظام بانکی و اقتصادی افزایش بهره‌وری و تولید ناخالص داخلی تقویت دیپلماسی اقتصادی و ایجاد کانال‌های متنوع انتقال ارز توسعه صنعت گردشگری به‌عنوان یک منبع درآمد ارزی پایدار نقش سیاست های ارزی دولت در علت گرانی دلار سیاست‌های ارزی دولت و نحوه مدیریت بازار ارز، تاثیر مستقیمی بر دلیل افزایش قیمت دلار دارد. یکی از چالش‌برانگیزترین سیاست‌های ارزی در سال‌های اخیر، اجرای نظام ارز چندنرخی بوده که پیامدهای متعددی برای اقتصاد کشور داشته است.

تجربه تخصیص ارز با نرخ ترجیحی نشان داد که این سیاست نه تنها به هدف اصلی خود که کنترل قیمت کالاهای اساسی بود نرسید، بلکه باعث ایجاد رانت و فساد گسترده شد. ارز دولتی که با هدف تثبیت قیمت کالاهای وارداتی و مقابله با تورم تخصیص می‌یافت، در عمل به دست مصرف‌کننده نهایی نرسید و واردکنندگان کالاهای خود را بر اساس نرخ ارز بازار آزاد قیمت‌گذاری می‌کردند. فاصله زیاد بین نرخ ارز دولتی و بازار آزاد، فرصت آربیتراژ و سودجویی را ایجاد کرد. حواله‌های ارزی که برای واردات صادر می‌شد، در برخی موارد به جای تامین کالاهای مورد نیاز، صرف خروج سرمایه از کشور شد. این سیاست همچنین باعث کاهش انگیزه صادرکنندگان برای بازگرداندن ارز حاصل از صادرات به چرخه اقتصادی کشور شد. برای مدیریت این شرایط، دولت سامانه نیما را راه‌اندازی کرد. این سامانه با هدف شفاف‌سازی معاملات ارزی و تسهیل عرضه ارز حاصل از صادرات ایجاد شد. اما در عمل، به دلیل تعیین قیمت‌های دستوری و پایین‌تر از نرخ بازار، این سامانه نیز نتوانست به طور کامل موفق عمل کند و به عقیده برخی کارشناسان، خود به عاملی برای سرکوب صادرات تبدیل شد. بازار متشکل ارزی نیز به‌عنوان گامی دیگر در جهت ساماندهی بازار ارز راه‌اندازی شد.

این بازار قرار بود با ایجاد یک سازوکار شفاف برای کشف قیمت، به ثبات بازار ارز کمک کند. اما چالش‌های اجرایی و محدودیت‌های موجود باعث شد این بازار نیز نتواند به طور کامل به اهداف خود دست یابد. مدیریت بازار ارز با چالش‌های متعددی روبرو است که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: محدودیت منابع ارزی و دشواری تامین نیازهای ارزی کشور وجود بازار غیررسمی و تاثیر آن بر نرخ‌های رسمی مشکلات مربوط به بازگشت ارز حاصل از صادرات ناکارآمدی سیستم‌های نظارتی و کنترلی تاثیر عوامل برون‌زا مانند تحریم‌ها بر مدیریت بازار راهکارهای کنترل بازار ارز کنترل و مدیریت بازار ارز نیازمند یک رویکرد جامع و چندبعدی است که در آن نقش تمامی نهادهای موثر به درستی تعریف شده باشد. بانک مرکزی به‌عنوان متولی اصلی سیاست‌های ارزی، نقش کلیدی در این زمینه دارد. حضور موثر بانک مرکزی در بازار ارز و مداخلات هوشمندانه می‌تواند به ثبات بازار کمک کند. تجربه نشان داده که مداخلات نقطه‌ای و هدفمند در بازار نقدی می‌تواند مقاومت بازار را شکسته و دلارهای خانگی را به چرخه اقتصادی بازگرداند. در این راستا، بانک مرکزی می‌تواند با تعیین نرخ هدف و خرید و فروش ارز در محدوده این نرخ، به مدیریت بازار بپردازد.