گروه دانشگاه خبرگزاری تسنیم-زینب امیدی: در سال‌های اخیر، کاهش جایگاه علمی ایران در نظام‌های رتبه‌بندی جهانی دانشگاه‌ها به‌ویژه از سال ۲۰۲۱ به بعد، نگرانی جدی جامعه دانشگاهی و سیاست‌گذاران را به دنبال داشته است. بر اساس اظهارات اخیر سیمایی صراف وزیر علوم، جایگاه علمی کشور که پیش‌تر در رده‌های بهتری در سطح جهانی قرار داشت، از سال ۲۰۲۱ دچار افت شد و از رتبه ۱۴ اکنون به رتبه ۱۷ جهانی رسیده است. این مسئله ناشی از عوامل هم‌زمان داخلی و خارجی بوده و تداوم این روند می‌تواند منجر به حذف شدن دانشگاه‌های ایران از جدول برترین‌های جهان شود.
در دهه اخیر، حضور دانشگاه‌های ایران در نظام‌های رتبه‌بندی جهانی همچون QS، تایمز (THE) و شانگهای، از نظر کمی و کیفی مورد توجه تحلیلگران و تصمیم‌گیرندگان آموزش عالی قرار داشته است. با این حال، روند نزولی برخی شاخص‌های بین‌المللی، هشدار نسبت به چالش‌های زیربنایی در نظام دانشگاهی کشور را جدی‌تر کرده است. مهم‌ترین نظام‌های رتبه‌بندی بین‌المللی (QS، تایمز، شانگهای) شاخص‌هایی نظیر: کیفیت آموزش، تعداد استنادها به ازای هر مقاله، درصد همکاری‌های بین‌الملل، اشتغال فارغ‌التحصیلان و درآمدهای پژوهشی و صنعتی را ارزیابی می‌کنند. افت یا رشد هر یک از این شاخص‌ها می‌تواند مستقیماً بر رتبه دانشگاه‌ها تأثیرگذار باشد.
وضعیت دانشگاه‌های ایران در رتبه‌بندی‌ها
تا سال ۲۰۱۸، برخی دانشگاه‌های ایران نظیر دانشگاه تهران، صنعتی شریف، علم‌وصنعت و تربیت مدرس در جمع ۵۰۰ تا ۷۰۰ دانشگاه برتر دنیا قرار داشتند. اما در بازه ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۳ بسیاری از این دانشگاه‌ها با افت ۵۰ تا ۱۰۰ پله‌ای مواجه شدند یا در برخی رتبه‌بندی‌ها از جدول خارج شدند. مهم‌ترین عوامل مؤثر شامل کاهش رشد استنادات، کاهش سهم مقالات ISI و افت شاخص همکاری‌های بین‌المللی بوده است. به‌طور نمونه، بر اساس رتبه‌بندی QS در سال ۲۰۲۳، همکاری علمی بین‌المللی دانشگاه‌های بزرگ ایران حدود ۳۰ درصد کمتر از متوسط جهانی برآورد شده است.
بررسی تطبیقی با کشورهای موفق
کشورهایی مانند چین، سنگاپور، مالزی و ترکیه طی یک دهه گذشته با اجرای برنامه‌های راهبردی و سرمایه‌گذاری هدفمند، جهش قابل توجهی در نظام رتبه‌بندی‌های جهانی داشته‌اند.
چین با راه‌اندازی پروژه‌هایی چون “Double First-Class” و افزایش قابل توجه بودجه تحقیق و توسعه (R&D به بیش از ۲.۵ درصد GDP)، رشد سیستماتیکی را تجربه کرده است. سنگاپور با تمرکز بر جذب نخبگان، ایجاد شبکه‌های تحقیقاتی قوی و حمایت دولت از پژوهش‌های فناورانه، توانسته دانشگاه ملی سنگاپور (NUS) را در میان ۱۵ دانشگاه برتر جهان قرار دهد. ترکیه نیز با تقویت ارتباط دانشگاه و صنعت، تسهیل حضور محققان بین‌المللی و اعزام پژوهشگران به خارج، رشد پایداری در رتبه‌بندی تایمز و QS کسب کرده است.
آسیب‌شناسی شرایط ایران
مقایسه شاخص‌ها و سیاست‌ها، این واقعیت را بازگو می‌کند که دانشگاه‌های ایران در سه حوزه اصلی با ضعف مواجه‌اند:
۱. درصد پایین تعاملات علمی بین‌المللی: که مانع رشد شاخص همکاری و هم‌نویسندگی جهانی می‌شود.
۲. افزایش شکاف کمّی و کیفی تولید مقالات و استنادات: به ویژه در حوزه‌های علوم پایه و مهندسی.
۳. ناتوانی در جذب و نگهداشت نخبگان: که به مهاجرت استعدادها و کاهش ظرفیت علمی طولانی‌مدت منجر شده است.
غلامی: عدم به‌روزرسانی تجهیزات و کاهش همکاری‌های بین‌المللی، دلایل افت جایگاه علمی
منصور غلامی، وزیر اسبق علوم، تحقیقات و فناوری، در گفت‌وگو با خبرنگار دانشگاه خبرگزاری تسنیم در خصوص دلایل افت رتبه علمی دانشگاه‌های ایران، به چند محور اساسی اشاره کرد: بسیاری از دانشگاه‌های کشور به دلیل برخورداری از امکانات و تجهیزات قدیمی، نتوانسته‌اند آزمایشگاه‌ها و زیرساخت‌های علمی خود را به‌روز کنند. این موضوع باعث شده است که روش‌های مورد استفاده، عمدتاً قدیمی تلقی شده و پذیرش علمی کمتری داشته باشند.
وی ادامه داد: روابط و همکاری‌های علمی ایران با سایر کشورها دچار محدودیت شده که علت اصلی آن نیز متاثر شدن از نگاه‌ها و رویکردهای سیاسی برخی کشورهاست. این مسئله باعث کاهش همکاری‌های مشترک علمی، فرصت‌های مطالعاتی و همچنین کاهش پذیرش مقالات علمی پژوهشگران ایرانی در مجامع بین‌المللی شده است.
غلامی همچنین اشاره کرد: کشورهای دیگر نیز در حال پیشرفت و سرمایه‌گذاری جدی در حوزه علم و فناوری هستند. این رقابت پویا موجب شده تا ایران در این مسابقه جهانی اندکی عقب بماند.
وی در پایان ابراز امیدواری کرد که با اتخاذ رویکردهای نو و تلاش مضاعف، عقب‌ماندگی‌های پیش‌آمده هرچه زودتر جبران شود و جایگاه علمی ایران ارتقاء یابد.
پیشنهادهای سیاستی و راهبردی
تخصیص بودجه پایدار و هدفمند برای نوسازی تجهیزات و حمایت از پژوهش‌های نوآورانه، همچنین کاهش موانع دیپلماتیک، تسهیل اعزام پژوهشگران و افزایش میزبانی اساتید و دانشجویان خارجی می‌تواند از جمله راهکارهای پیشنهادی برای برون رفت از شرایط فعلی باشد. در کنار این موارد نباید از ارتقای مهارت‌آموزی برای افزایش نرخ اشتغال فارغ‌التحصیلان و تقویت پیوند دانشگاه و صنعت با هدف تجاری‌سازی دستاوردهای علمی و افزایش درآمدهای مستقل دانشگاهی نیز غافل شد.
در آخر…
تحلیل دقیق روند پنج سال گذشته نشان می‌دهد راه برون‌رفت از وضعیت فعلی نیازمند عزم ملی و برنامه‌ریزی بلندمدت و چندجانبه است. بدون توجه به شاخص‌های بین‌المللی، بهره‌گیری از تجارب موفق منطقه و سرمایه‌گذاری زیرساختی، شکاف موجود عمیق‌تر خواهد شد و چشم‌انداز علمی کشور آسیب خواهد دید.
انتهای پیام/
