حقوق و تکلیف زنان در اسلام جزو مواردی است که بسیار مورد توجه بوده و تحقیقات گسترده‌ای نیز در این رابطه انجام شده است.
به نوشته قانون، یکی از محققانی که در باب حقوق زنان در اسلام پژوهش‌های بسیار داشته ژیلا موحد شریعت پناهی است. او که متولد سال ۱۳۳۰ هجری شمسی است، در پرونده علمی خود مواردی چون فارغ التحصیل رشته «مهندسی علوم در فیزیک از دانشگاه صنعتی شریف»، کارشناس«علوم و فنون هسته ای در سازمان انرژی اتمی‌ایران»، «متخصص حفاظت در برابر تشعشعات رادیواکتیو» از دانشگاه هاروارد آمریکا، مرکز اتمی‌کالسروهه و یولیش (در آلمان) و مرکز بین المللی انرژی اتمی (در وین) را دارد. او از سال ۱۳۵۹ پژوهش قرآنی در زمینه حقوق و تکالیف زن مسلمان در قرآن کریم را آغازکرده و همچنان این تحقیقات ادامه دارد. به بهانه انتشار پیش‌نویس منشور حقوق شهروندی، پیرامون مسائل مطروحه در حوزه زنان در این منشور گفت‌وگویی با ایشان ترتیب داده‌ایم که با هم می‌خوانیم.
نسبت منشور حقوق شهروندی با آموزه های قرآنی از دید شما به چه میزان است؟
با تبریک به دولت آقای روحانی که یکبار دیگر، اهمیت حقوق مردم را در این منشور یاد آوری کرد، مسلم است که حقوق مردم، در طول تاریخ در جهت ارتقا و احترام بیشتر در تکامل بوده و خواهد بود. اصولا تمدن فرهنگی، علمی، اجتماعی و … بشری در قرن ۲۱ متناسب با ارتقا و رعایت این حقوق، توسعه پایدار، به خود خواهد گرفت. در طول تاریخ نیز، هر کجا که احترام و رعایت این حقوق، بیشتر بوده، رشد فردی و اجتماعی، سریعتر صورت گرفته است و برعکس . در قرآن کریم نیز بارها به این حقوق اشاره شده و هر نوع تبعیض یا بی احترامی، نهی شده است. برای نمونه آیه۷۰ از سوره شریفه اسراء می‌فرماید به یقین ما به فرزندان آدم کرامت بخشیدیم. آیه ۳ از سوره شریفه حجرات می‌فرماید ای مردم ما شما را از مرد و زن آفریدیم و شما را از گروه‌ها و قبایل مختلف قرار دادیم تا یکدیگر را از هم بازشناسید، همانا که با کرامت‌ترین شما نزد خدا با تقواترین(عادل‌ترین و بخشنده‌ترین)، شماست. آیه ۳۲ از سوره شریفه مائده می‌فرماید: همانا کسی که نفسی را بکشد به جز در مقابل قتل عمدی نفس دیگر یا فساد در زمین (یعنی حمله مسلحانه به مردم بیگناه و غیر نظامی)، گویی که همه مردم را کشته است و کسی که نفسی را احیا کند، گویی که همه مردم را احیا کرده است. از این قبیل آیات بسیار است.
نقاط ضعف و قوت منشور از نظر شما چیست؟
این منشور دارای نکات مثبتی از جمله تاکید بر مسئولیت دولت برای اجرای آن است. در مورد نقاط ضعف، هر گروه و دسته باید از دیدگاه تخصصی خود آن را زیر ذره بین نقد قرار دهد. البته که هم ردیف قرار دادن زنان با کودکان و معلولان و سالمندان، نقطه ضعف بسیار بزرگی است. به‌جای آن باید در مقدمه منشور، حقوق شهروندی مساوی برای همه مردم به طور یکسان، اعم از زن و مرد و بدون تبعیض قومی‌و نژادی و زبانی و … تصریح شود. البته توجه به حقوق ویژه برای مادران می‌تواند در سر فصلی مستقل ذکر شود که بایدفقط «شامل مرخصی و تغذیه ویژه مادران باردار و شیرده و حفظ موقعیت شغلی آن‌ها، پس از دو سال و نظیر این‌ها» باشد. در سایر موارد مزایای مربوط به داشتن شغل و بیمه‌های همه جانبه و بازنشستگی و حقوق بیکاری ، ازکارافتادگی وسالمندی … همانند مردان و در سرفصل‌های عمومی بایدگنجانده شود. ضمنا برای زنان خانه دار نیز حتما باید شغل خانه داری و تربیت فرزند، تعریف و به رسمیت شناخته شود در حدی‌که حقوق و مزایای ویژه و بازنشستگی، همانند مشاغل سخت، در نظر گرفته شده و با مکانیزم‌های عملی به زنان خانه‌دار، پرداخت شود.
منشور چه تأثیر کاربردی در ارتقای حقوق زنان می‌تواند داشته باشد؟
اجرای همه جانبه منشور، همراه با تغییرات پیشنهادی متخصصین، مسلما تاثیر ویژه‌ای در ارتقای موقعیت قانونی و اجتماعی همه مردم و به‌خصوص زنان خواهد داشت.
بند دوم از فصل مربوط به زنان می‌گوید:«ازدواج ﺑﺎ رﺿﺎﯾﺖ ﮐﺎﻣﻞ و آزاداﻧﻪ ﺣﻖ ﻫﺮ ﺷﻬﺮوﻧﺪ اﺳﺖ» و این در حالیست که وفق مبانی فقهی مشهور و منابع قانونی ازدواج دختر باکره باید با اذن ولی باشد، همچنین اقامتگاه زن در قانون تابع اقامتگاه شوهر است، درحالی‌که در منشور آمده است«هرکس می‌تواند سکونتگاه خود را انتخاب کند» آیا تعارضات پیش گفته قابل حل است؟
در تبصره مربوط به همین ماده قانونی و در فقه پویای شیعه، پیش بینی شده است که چنانچه مخالفت پدر یا قیم، منطقی نباشد(قریب به این مضمون)، دختر می‌تواند با مراجعه به دادگاه و …، مجوز لازم برای ازدواج با مرد دلخواهش را کسب کند.
در مورد اقامتگاه قانونی نیز، با توجه به همه مسائل مربوط به زندگی مشترک مانند، نحوه تربیت کودک، دکوراسیون منزل و صدها اختلاف کوچک و بزرگ دیگر در خانواده که باید با تفاهم و همدلی یا گذشت یکی از طرفین یا رجوع به حکمین حل شود.
از نگاه قرآن فعالیت اجتماعی و حتی داشتن فرصت های شغلی و سیاسی توسط زنان چگونه بیان شده است؟
آری زن و مرد در نگاه قرآن کریم در همه زمینه‌های اجتماعی کاملا برابر هستند و زنان می‌توانند تمامی‌پست‌های اجتماعی را بر عهده بگیرند، اعم از ریاست جمهوری تا وکالت مجلس و وزارت و قضاوت، چرا که نه تنها در قرآن کریم، آیه ای برای محرومیت زنان وجود ندارد، بلکه بر عکس با تجلیلی که قرآن کریم از «ملکه سبا» که رهبر سیاسی کشوری آباد بود، به عمل می‌آورد، درایت او را در کشورداری و عدم ممنوعیت زنان در پست‌های مهم سیاسی را، به اثبات می‌رساند.
در امور خانوادگی ومسائلی چون طلاق چطور؟
در امور خانواده به خاطر مسئولیت‌های مربوط به جنسیت زنانگی (از جمله حاملگی و زایمان و شیردهی)، مزیت‌های مالی چشمگیری برای زنان بر عهده مردان گذاشته شده تا تناسب حق و تکلیف بین زن و مرد رعایت شود.
در مورد حق طلاق نیز در طلاق خلع، زن همانند مرد فقط به دلیل کراهت می‌تواند از شوهرش طلاق بگیرد و در ازای این حق باید قسمتی تا حداکثر تمامی‌مهریه‌ای (طبق آیه ۲۲۹ از سوره شریفه بقره) که دریافت کرده (و نه بیش از آن)، را به شوهر ببخشد و هیچ شرط دیگری ندارد.
در رابطه با حقوق دختران مجرد به عنوان بخشی از جامعه زنان، همچنین زن به مثابه همسر، زن به مثابه مادر و… آیا در منشور به این وجوه توجه کافی شده یا خیر؟
دختران مجرد به عنوان یک زن باید از ابتدای تولد تا زمان مرگ تحت پوشش بیمه‌های مالی و سلامتی کامل قرار گیرند تا علاوه بر وظایف عمومی‌خود، بعد از ازدواج هم بتوانند به وظایف اختصاصی زنانه خویش (از جمله مادری)، به نحو احسن عمل کرده و همراه با پدران شایسته، فرزندانی بدون عقده‌های روانی ناشی از جار و جنجال‌های خانوادگی و طلاق و … پرورش دهند، که متاسفانه در منشور توجه کافی به آن‌ها نشده است.
بنابر یک تعریف کلی، حقوق شهروندی شامل حقوق و امتیازات شهروندان از یک سو و وظایف و مسئولیت‌های شهروندان در قبال یکدیگر و شهریاران از سوی دیگر است، آیا احصای حقوق و تکالیف زنان به صورت خاص ضرورتی دارد؟
همان‌طور که خودتان در سوال ذکر کرده‌اید، احتیاجی به تفکیک زن و مرد در این منشور نیست. البته فقط در توجه به مادران به علت تکلیف بیشتری که «حاملگی، زایمان و شیر دهی»، به طور طبیعی بر عهده آنان گذاشته شده، رسیدگی‌های بیشتری لازم است که باید در منشور، مشخص شود.
مباحثی همچون؛ پیش‌بینی تکلیف دولت بر تأمین اجتماعی افراد سالخورده، زنان سرپرست خانوار و شناسایی حق زنان از بیمه‌های مختلف اجتماعی در منشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
در این موارد اولا باید تفکیکی ماهوی بین زنان سرپرست خانواده و سالمندان صورت بگیرد.ثانیا از آنجایی‌که یکی از میزان‌های توسعه یافتگی هر کشور متناسب با حمایت‌های عملی در حق سالمندان، معلولان و کودکان مشخص می‌شود، مواد این منشور باید از حالت شعاری و بدون ضمانت اجرایی، تبدیل به قوانین مدون، با پشتوانه اجرایی شود تا منابع مالی لازم در بودجه‌های سالانه مشخص و تنبیهات قانونی متناسب برای متخلفین به تصویب برسد. این گونه عبارات لازم اند ولی بدون تصویب قوانین متضمن چگونگی حسن اجرا، ناکافی هستند.
برخی صاحب‌نظران معتقدند این منشور رویکرد نوگرایانه‌ای نسبت به مباحث زنان ندارد و در کل مسئله جدیدی را در این عرصه مطرح نکرده است؛ بلکه بیشتر تکرار برخی مواد و بندهای قانون اساسی است نظر شما در این زمینه چیست؟
تا حدی این موضوع صحت دارد، ولی بنده معتقدم که هر سخن خوب و نیکو، هر چقدر تکرار شود، به اجرا نزدیکتر خواهد شد. بنابراین، ضمن تشکر و تقدیر از دولت آقای روحانی باید همگی با هم، همدلی و هماهنگی کنیم تا قوانینی متضمن حسن اجرای این مواد هم به تصویب مجلس برسد.
قرآن به مقوله هنر چه نگاهی دارد و آیا نیاز است که منشور در راستای توجه به هنرمندان زن توجه ویژه‌ای مبذول کند؟
اصولا قرآن کریم در هر مورد، اشارات غیر مستقیمی‌دارد. در مورد هنر نیز اشاراتی به شرح زیر داریم؛ الف:در مورد صفات خداوند کریم، خلاقیت، داشتن، مصور بودن (صورتگری) و لطیف بودن، هم ذکر شده است و اگر قبول داشته باشیم که انسان‌ها دعوت شده‌اند که در کسب صفات الهی بکوشند، پس یک انسان مورد رضایت خداوند کسی است که با لطافت (ضد خشونت)، به خلاقیت و صورتگری (اعم از نقاشی، مجسمه سازی و سایر هنرهای تجسمی، سینما، تئاتر و …) بپردازد. در مورد زن یا مرد بودن هنرمند، چون قرآن کریم، تفکیک یا تاکید ویژه‌ای بر زن یا مرد بودن نکرده است، پس از هیچ نظر تفاوتی نیست.
تشکیل و عضویت در نهادهای مدنی در منشور به‌عنوان یکی از مهم‌ترین حقوق شهروندی قلمداد شده است؛ نظر شما در این رابطه چیست؟
یکی از ابزارهای توسعه در دهه های اخیر ، ایجاد و گسترش سازمان‌های مردم نهاد بوده است. ایران نیز نمی‌تواند مستثنا باشد. در دولت جدید، نویدهایی در جهت تسهیل در ایجاد، این گونه موسسات داده شده است که امیدواریم به حقیقت بپیوندد. بنده نیز به اتفاق فعالان مدنی دیگر تقاضای ثبت «کانون شهروندی زنان» را به وزارت کشور، داده‌ایم و منتظر پاسخ مثبت آن‌ها هستیم. اصولا نقش دولت‌ها در قرن بیست و یکم به سمت نظارت و نه دخالت پیش رفته است که هم برای دولت و هم برای مردم، فواید بیشماری دارد. بنده نیز امیدوارم که دولت دکتر روحانی به‌جای غرق شدن درروز مرگی و گدا پروری، به سمت حمایت از کار آفرینان، مدافعان توسعه پایدار و سبزو دست اندرکاران صنعت گردشگری و تولید کنندگان انرژی‌های پاک و تجدید‌پذیر، نظیر انرژی خورشیدی، باد و بیوگاز و ترمال انرژی و … برود و با تقویت سازمان‌های مردم نهاد، بازوی اجرایی قوی و استواری را به توانمندی‌های بالقوه خود اضافه کند.
