جشن نوروز از کجا آمده است؟

در سراسر جهان، معدود مردمانی یافت می‌شود که چون ایرانیان، در عرصه‌ی سنت‌ها پیشتاز باشند؛ این مردم خونگرم و سخاوتمند در عین اینکه زندگی پرتلاش و پرزحمتی را رقم زده‌اند، اما هرگز نگذاشته‌اند رسم دیرین، و سنت کهن این مرز و بوم به دست فراموشی سپرده شود.

دنیای ما ایرانیان، دنیای بسیار جالبی است، از مراسمات جشن و عید گرفته تا مراسمات عزاداری‌هایمان، همه و همه نشان از فرهنگ و اصالت تاریخی ما ایرانیان دار. مردم فرهنگ دوست ما، در طی سالها در برگزاری رسم‌ها کوتاهی نکرده و هرسال نیز با شور و شوق بیشتری حضور خود را نشان داده‌اند.

ورق به ورق تاریخ ایران را که مرور می‌کنیم، به مراسم‌ها و جشن‌های زیادی بر می‌خوریم و عید نوروز نمونه‌ی بارز آن است که نه تنها در ایران، بلکه در سراسر پهنای قاره‌ی آسیا شناخته شده و مرسوم است، اما در این میان، عید نوروز ایران تافته‌ای جدا بافته است، چرا که در هیچ کجای دنیا، فرهنگ‌ها و سنت‌های اصیل، به این اندازه، نتوانسته‌اند بساط خود را پهن کنند.

عید نوروز، جشنی که حتی با شنیدن نام آن نفس‌هایمان تازه می‌شود و غبار کهنگی و کدورت از دلهای‌مان رخت می‌بندد؛ اگر سراسر سال را تلاش و دوندگی و خستگی‌ها و ناملایمتی‌ها پر کرده باشند، عید نوروز مثال زنگ تفریحی است که در طول آن نفسی تازه کرده و ورقی از زندگی‌مان را پشت سر می‌گذاریم و با شادی و آسودگی رهسپار سالی نو می‌شویم.

این رسم دیرین، قدمتی به اندازه‌ی ایران باستان دارد. گویی تخت جمشید نیز از این فرهنگ تاثیر پذیرفته است. چنین مشاهده می‌شود که سربازانی که در پهنای دیوار آن برش داده شده‌اند، هر کدام موردی از سفره‌ی هفت سین را در دستان خود به سمت بالا می‌برند. این جشن باستانی، که صبغه‌ای غیر اسلامی دارد، از زمان ورود اسلام به ایران، به ویژگی‌های اسلامی نیز مزین شده است، چرا که دعای تحویل سال، قرآن گذاشتن در سفره‌ی هفت سین نمودی از اعتقاد و علاقه‌ی ایرانیان به دین اسلام است.

بهروز خاماچی، پژوهشگر تاریخ در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا) منطقه آذربایجان‌شرقی اظهار کرد: تمامی مراسم‌های عید نوروز، از ایران باستان به ودیعه مانده است، تاریخ ایران شامل دو بخش قبل از ظهور اسلام و بعد از ظهور اسلام تا الان است. قبل از ورود اسلام، مراسم‌های دیگری در این روز انجام می‌شد.

وی ادامه داد: مردم، اولین روزهای فصل بهار را که از قدیم‌الایام با نام “عید نوروز” شناخته می‌شود جشن گرفته و شادمانی می‌کنند؛ چرا که در گذشته مردم در زمستان سختی فراوانی می‌دیده‌اند. سرما از یک طرف، و بیکاری و فقر از سوی دیگر مشقت و سختی زیادی را برای مردم به ارمغان می‌آورد و همچنین آمدن فصل جدید به طبیعت و همچنین زندگی مردم جان تازه‌ای می‌دمید.

خاماچی با بیان اینکه در گذشته دو نوع عید وجود داشته است، بیان کرد: شاهان قدیم برای اینکه در بین جمعیت محبوییت داشته باشند؛ از دوازده روز عید، ۶ روز آن نوروز خاص قرار داده و در کاخ‌هایشان میزبان مردم می‌شدند و بعد از آن نیز نوروز عام شروع می‌شد که مردم در بین خودشان شش روز دیگر عید را به بازدید و شادمانی می‌پرداختند.

وی ادامه داد: در گذشته‌های دور که مردم از امکانات کمی برخوردار بودند و زمستان نیز بسیار طاقت فرسا بود و حتی مردم تا چند روز متوالی نمی‌توانستند پای خود را از خانه بیرون بگذارند و مانند امروز هیچ وسیله‌ای برای مسافرت و تفریح نبود و فقر هم به شدت زیاد بود، از این روز فرا رسیدن فصل بهار ارزش و اهمیت زیادی برای مردم داشت.

خاماچی، درخصوص سفره هفت سینی که امروزه جزء لاینفک بساط نوروزی مردمان ماست، اظهار کرد: قبلا از ورود دین مقدس اسلام به ایران، این موارد “هفت شین” بوده است. بعد از اسلام به هفت سین تغییر پیدا کرده است که شامل “سبزه، سیر، سنجد، سمنو، سکه، سیب، سفره” می‌شود.

این تاریخ شناس در خصوص چیزهایی که در سفره‌ی هفت سین ایرانیان جای دارد، بیان کرد: بعضی مخلفات دیگر مثل ماهی، آب، تخم مرغ و قرآن که نوید فصل رویش و جدید را می‌دهد نیز در سفره هفت سین ایرانیان جای دارند که نماد خیر و برکت برای خانه‌های مردم است. همچنین خواندن دعای “یامقلب القلوب و الابصار” در لحظه‌ی تحویل سال و دعا به درگاه خداوند، سالی درنهایت زیبا را نثار هرکسی خواهد کرد و از گذشته نیز بزرگان فامیل در کنار سوره یوسف که نماد خیر و برکت است پول تازه می‌گذاشتند و برای افرادی که به بازدیدشان می‌رفتند و مخصوصا کودکان، عیدی می‌دادند تا این پول تا پایان سال خیر و برکت را برای اهالی خانه، به دنبال داشته باشد. این مسئله در دین اسلام نیز کار خیلی پسندیده‌ای است.

گذشته از سفره‌ی هفت سینی که هر ساله زینت خانه‌هایمان می‌شود، رسم دیگری نیز که پابه پای عید نوروز همراه شده است، نام‌گذاری سال‌ها به اسامی حیوانات است؛ این روشی بود که ترکان چینی “ایغوری” برای شمارش سال‌ها استفاده می‌کردند که همزمان با حضور مغولان و تسلط آنان در کشور ما نیز رواج یافت؛ امروزه هرچند این نوع گاه‌شماری در کشور و تاریخ ما جایی ندارد اما جزءی از مراسم نوروزی است و مردم هر ساله کنجکاوانه در پی نام حیوان سال می‌گردند و در سفره‌ی هفت سین خود، مجسمه یا نمودی از آن حیوان را می‌گذارند.

خاماچی، در خصوص نام‌هایی که برای هر سال تعیین می‌شود، گفت: اینکه برای هر سالی یک حیوان را انتخاب می‌کنند نمادی و رسمی است که از ایران باستان مانده است و امسال که سال میمون است سال دلخوشی و شادی و نشاط است، چرا که میمون خودش یک حیوان شاد است و تمثیلی از شادابی و نشاط و همچنین پرکاری برای مردم است.

دید و بازدید و عیددیدنی یکی از سنت‌های اصلی عید نوروز است، و مردم هر ساله برای این کار برنامه‌ریزی‌های فراوانی می‌کنند، از کودکان گرفته تا بزرگترها، با پوشیدن لباس‌های نو، مهیای این رسم دیرین می‌شوند؛ این رسم علاوه بر اینکه ریشه در اندیشه‌ی مردمان ایران باستان دارد، رسمی است که بیش از هر چیز خداپسندانه و انسان دوستانه است، چرا که خداوند متعال و معصومین علیه السلام به کرات در خصوص صله رحم سخن گفته و بر اهمیت و ارزش آن تاکید کرده‌اند.

این تاریخ شناس در این خصوص گفت: از گذشته در روز اول عید به دیدن بزرگ‌ترها می‌رفتند؛ مادربزرگ و پدربزر‌گ‌ها اولین میزبانانی بودند که مهمانان نوروزی را پذیرا می‌شدند؛ بعد از آن نوبت به کسانی می‌رسید که یکی از نزدیکانان‌شان فوت کرده باشد. مردم برای خانواده‌ی معزا، به عنوان دلداری لباس سفید یا رنگی می‌بردند تا رخت سیاه خود را دربیاورد و هم‎زمان با عید نوروز، روح خود را نیز تازه کنند.

وی با بیان اینکه، امروز نیز جای خوشحالی است که مراسم روز اول عید در بیشتر موارد مربوط به گرامی‌داشت یاد و خاطره‌ی شهیدان می‌شود، ادامه داد: شهیدان سعادت را برای ما رقم زده‌اند؛ ما نیز مثل بسیاری از مردم ابتدا به وادی رحمت برای عرض ادب خدمت شهدا رفته و این کار بسیار ارزشمندی است، چرا که اگر ما الان به راحتی می‌توانیم نوروز خود را جشن بکیریم به خاطر جانفشانی‌های همین شهدا بوده است که در هشت سال دفاع مقدس جان خود را فدا کرده و امروز نیز در دفاع از حرمین به شهادت می‌رسند.

خاماچی، عید نوروز را یک سنت حسنه می‌داند و در این خصوص گفت: مردم از قدیم نیز از اولین روز عید، خانه‌های خود را آماده کرده، شیرینی و آجیل تهیه می‌کردند اما در این روز به علت نبود سردخانه، میوه وجود نداشت و این رسم مربوط به امروز ایرانیان است. مردم نیز به دید و بازدید یکدیگر رفته و روبوسی می‌کنند. این روبوسی نیز یکی از رسم‎های کهن در عید نوروز است که نماد صلح و صمیمیت است و همه برای یکدیگر آرزوی سالی خوب و پر از خیر و برکت را می‎کنند. این مراسمات به این شکل در هیچ کجای دنیا وجود ندارد و یکی از عالیترین سنت‌هایی است که ایرانیان دارند، چرا که علاوه بر شادکامی، صلح و دوستی را به دل‌ها هدیه می‌کند.

وی با اشاره به سختی‌ها و مشقت زندگی مردم در گذشته، بیان کرد: در قدیم با وجود سختی‌ها و نداری‌های موجود، صمیمیت و سخاوت بسیاری در بین مردم وجود داشت و سخاوت و گشاده دستی به قدری بود که مردم از دودکش خانه‌ها شالی به خانه‌های یکدیگر می‌انداختند و مردم نیز درون آن کیسه‌ها آن‌ها هدیه می‌گذاشتند.

خاماچی اظهار کرد: بعد از ورود اسلام به ایران، خلفای عباسی که با چنین مراسم‌هایی آشنایی نداشتند، با دیدن رسم‌های زیبا و دلنشین ایرانیان و اینکه یک جشن سالم خوب هر ساله در ابتدای سال برگزار می‌شود، به این سنت‌ها و رسم‌ها علاقه پیدا کرده و مانع از برگزاری آن نشدند. همچنین عید نوروز به سبب ویژگی‌های خوب، رسم‌های شیرین و همچنین صلح و صمیمیت و شادمانی که داشت، همیشه مورد توجه مردم بوده است.

طبخ رشته پلو در شب عید، برگزاری بازی‌های تیمی، شاد کردن دل نیازمندان، از جمله‌ی رسم‌های عید نوروز بود که هنوز هم پابرجاست.

وی در خصوص رسم‌هایی که در گذشته در عید نوروز انجام می‌شد، بیان کرد: در اولین روز عید تمامی اهالی رشته پلو می‌پختند و مثل امروز نبود که پلوپزها و اجاق‌های حاضری در دسترس مردم باشد. مردم با سختی و زحمت در حیاط خانه‌های خود، آجرها را روی هم گذاشته و آتش روشن می‌کردند و دیگ را روی آن گذاشته و پلو می‌پختند. این پلو تنها در دو روز از ایام سال پخته می‌شد، یکی در عید نوروز و دیگری در چهارشنبه آخر سال تهیه می‌شد.

وی ادامه می‌دهد: مردم در تعطیلات موجود در عید نوروز، دو سه روز بعد از عید که دید و بازدیدها تمام شد، سرگرم بازی با یکدیگر می‌شدند. چوگان، اسب سواری، کمر بازی و پلدستی نمونه‌ای از بازی‌های تیمی است که مردم در این روزها بازی می‌کردند.

خاماچی با بیان اینکه، شاد کردن دل نیازمندان و بیماران، از بهترین کارها در زمان عید است، خاطرنشان کرد: بعضی افراد نیز در این روزها به جای ریخت و پاش‌، با کارهای خیر دل بسیاری از انسان‌ها و مخصوصا بیماران را خوشنود می‌کنند. در جشن نوروز نباید تشریفات زیادی لحاظ شود؛ چرا که همه نمی‌تواند مثل هم باشند.

وی، عید نوروز را یک سنت ارزشمند و اصیل نامید و در این خصوص گفت: این عید با تمامی آیین‌ها و ویژگی‌های زیبا و خاطره‌انگیز خود توسط سازمان یونسکو به ثبت ملی رسیده و در جهان به رسمیت شناخته شده است و همچنین یکی از مهم‌ترین حوادث جهانی است.

خاماچی در توصیه به کسانی که در عید نوروز به مسافرت می‌روند، بیان کرد: ما باید این روز را عزیز شمرده و در حفظ اصالت و پابرجایی آن بکوشیم، چرا که امروزه بعضی افراد به جای عمل کردن به این سنت خداپسندانه، عید نوروز را فرصتی برای مسافرت کرده و به جای صله رحم و دید و بازدید به مسافرت می‌روند در حالی که می‌توانند در روزهای اول عید در خانه باشند و عید دیدینی کنند و بعد از آن به مسافرت بپردازند. مخصوصا باید بزرگترهای فامیل در خانه باشند، چرا که این رسم را بزرگترها بیشتر از هرکس دیگری می‌توانند پابرجا نگه دارند و دیگران را نیز تشویق به این کار نمایند.

بنابر آنچه گفته شد، درمیابیم که ایران و ایرانی در طی سالها کارنامه‌ی خوبی از جشن‌ها و سنت‌های باستانی به جای گذاشته‌اند که هنوز هم نام و آوازه این رسم‌ها طنین انداز گوش هر فرهنگ دوستی است، پس جای تامل است که در خصوص حفظ و اصالت این سنت‌ها، جدی‌تر عمل کرده و نگذاریم رفتارهای نامناسب، اصالت و فلسفه‌ی این روز را به مخاطره بیندازد.

گزارش از مهری هاشم زاده، خبرنگار ایسنای آذربایجان شرقی