سعد الحریری، نخست وزیر لبنان روز ۱۳ آبان ماه در اقدامی غیرمنتظره و از خاک عربستان سعودی با قرائت بیانیه ای از سِمَت خود استعفا داد؛ استعفایی که با توجه به صلح و ثبات حاکم در لبنان و در میان احزاب و جریان های سیاسی مختلف به هیچ وجه قابل پیش بینی نبود. این استعفا درحالی اتفاق افتاد که حریری روز قبل از آن یعنی در روز ۱۲ آبان ماه در جریان دیدار با «علی اکبر ولایتی» تأکید کرده بود: «علیرغم برخی اختلافات، ثبات و امنیت در لبنان ایجاد شده است و تمامی طیف های سیاسی در این کشور بر لزوم تداوم همکاری های دو و چند جانبه تأکید دارند». همین مسأله موجب شد تا بسیاری از ناظران و تحلیلگران منطقه ای و فرامنطقه ای استعفای حریری از پست نخست وزیری لبنان را برخلاف میل و اراده شخصی وی و نشأت گرفته از فشارهای عربستان سعودی تلقی کنند. بسیاری از رسانه‌های لبنانی و همچنین رسانه های نزدیک به ایالات متحده آمریکا همچون «رویترز» و «واشنگتن پست» صراحتا بر روی این مسأله صحه گذاشتند.
علاوه براین، طبق اعلام مقامات لبنانی، سعد الحریری در شرایطی لبنان را ترک و سپس از پست خود استعفا داد که درست در همین زمان، قرار انجام چندین ملاقات با مقامات سیاسی و اقتصادی بین المللی ازجمله رئیس صندوق بین المللی پول، در جدول برنامه ریزی کاری وی پیش بینی شده بود. لذا تمامی شواهد و قرائن موجود ازجمله اظهارات سعد الحریری در خصوص حاکمیت صلح و ثبات بر لبنان درست یک روز پیش از استعفا و همچنین برنامه ریزی وی برای انجام دیدارهای بین المللی از پیش برنامه ریزی شده، جملگی حکایت از آن دارند که حریری شخصا تصمیم به استعفا نگرفته و تحلیل ها پیرامون ایفای نقش مؤثر سعودی در ماجرای استعفای وی کاملا بجا و درست بوده است.
عربستان سعودی؛ عامل اصلی استعفای حریری
همانگونه که پیشتر ذکر شد، سعد الحریری در روز ۱۲ آبان ماه با علی اکبر ولایتی در بیروت دیدار داشت؛ دیداری که البته فضای مثبتی بر آن حاکم بود و طرفین نیز پس از پایان آن بر مواضع اصولی خود در جمع اصحاب رسانه تأکید کردند و هیچ اتفاق غیرقابل پیش‌بینی نیز در این میان، رخ نداد. حریری پیش از این دیدار در عربستان با مقامات ارشد سعودی دیدار و گفتگو کرده بود. ماجرا از آنجا آغاز شد که پس از دیدار نخست وزیر لبنان با ولایتی، زنگ تلفن همراه سعد الحریری به صدا درآمد. در این تماس، مقام سعودی از حریری خواست تا هرچه سریعتر برای دیدار با پادشاه عربستان و سپس ولیعهد این کشور عازم ریاض شود. طبق اعلام رسانه هایی مانند «رویترز» و پایگاه لبنانی «الجدید» مقام سعودی علت فراخواندن حریری توسط مسئولان ارشد عربستان را گفتگو با وی در خصوص بدهی حدود ۸ میلیارد دلاری ریاض به شرکت های اقتصادی وابسته به حریری، عنوان کردند. طرح مسأله بدهی های اقتصادی عربستان سعودی به حریری کافی بود تا وی در کمترین زمان ممکن خود را به ریاض برساند. حریری پس از ورود به فرودگاه ریاض تحت تدابیر شدید امنیتی به اقامتگاهش منتقل شده و با گذشت چهار ساعت، متن استعفانامه تحویل وی گشت.
حریری چرا در عربستان بازداشت شد؟
در اینکه عربستان سعودی در ماجرای بازداشت سعد الحریری مرتکب حماقت شد، هیچ شکی نیست. اما سعودی ها برای ایجاد آشوب و هرج و مرج سیاسی در لبنان چاره ای جز بازداشت سعد الحریری نداشتند. شاید پاسخ به سؤالات پیرامون چرایی بازداشت حریری توسط مقامات سعودی را بتوان در اتفاقاتی که در سفر اول نخست وزیر لبنان به ریاض رخ داد، جستجو کرد. از آنجایی که حریری همواره در صحنه سیاست به سعودیها روی خوش نشان داده بود، مقامات سعودی از وی انتظار داشتند تا به سیاست های آنها در لبنان عمل کند و به صورت علنی از ظرفیت های خود در دولت برای مقابله و رویارویی با حزب الله لبنان و مهار نفوذ ایران بهره برداری کند. اما حریری در آن سفر (سفر اول) به مقامات سعودی ابلاغ کرد که در شرایط کنونی و به دلیل حاکمیت ثبات نسبی بر لبنان، بهانه کافی برای مقابله مستقیم با حزب الله وجود ندارد و او نمی تواند بار چنین مسئولیت خطیری را به دوش کشیده و قمار بزرگی را آغاز کند که شاید به قیمت از دست رفتن جایگاهش در عرصه سیاسی لبنان منجر شود. در همین ارتباط خبرگزاری آمریکایی رویترز می نویسد: «پس از سفر اول حریری به عربستان سعودی، مقامات ریاض به یک نتیجه رسیدند و آن، اینکه حریری از آمادگی مواجهه با حزب الله برخوردار نیست». پس از آن، سعودی ها به استفاده از اهرم های فشار در نزد خود علیه حریری متوسل شدند، او را به ریاض کشانده، بازداشتش کرده و سپس وادار به استعفا کردند.
حزب الله لبنان؛ هدف اصلی سناریوی استعفای حریری
اکنون این سؤال در اذهان عمومی به وجود می آید که هدف اصلی از طراحی سنارویی استعفای حریری از پست نخست وزیری در لبنان چه بوده است؟ بدون شک افزایش فشار بر حزب الله لبنان به منظور تضعیف آن در عرصه های مختلف، هدف اصلی از طراحی سناریوی استعفا بوده است؛ حزب اللهی که با مشارکت نظامی قدرتمندانه در عملیات های تأمین امنیت مرزهای لبنان و همچنین حماسه سازی های مثال زدنی در نبرد با تکفیری ها در سوریه نشان داد به قدرتی دست یافته که بسیاری از ارتش های کشورهای عربی به آن غبطه می خورند. افزایش روزافزون قدرت نظامی حزب الله از یک سوی و افزایش محبوبیت آن در عرصه سیاسی و در نزد افکار عمومی داخلی لبنان از سوی دیگر، موجب شد تا سعودیها برای خدشه وارد کردن به چهره حزب الله لبنان وارد عمل شده و به گونه ای سناریوی استعفای حریری را به طراحی کنند که تمامی گروه ها و احزاب سیاسی لبنانی، این گروه را عامل و مقصر اصلی استعفای حریری تلقی کرده و به نیابت از ریاض به مواجهه مستقیم با آن مبادرت ورزند.
سناریوی استعفا؛ بخشی از طرح «موساد» علیه حزب الله
چندی پیش «موشه یعالون» وزیر جنگ سابق رژیم صهیونیستی اذعان کرده بود: «سعودیها آنچه را که ما به زبان عبری اعلام می کنیم، به زبان عربی اعلام می کنند». هرچند که ابعاد مختلف روابط تنگاتنگ میان سعودی و صهیونیسم امروز دیگر بر هیچکس پوشیده نیست، اما چنین اظهارنظر و اعترافی از سوی یک مقام ارشد صهیونیستی سابق به نوع خود قابل تأمل است و البته نمی تواند بدون هیچ مناسبتی مطرح شده باشد. طبق برخی اخبار و گزارش‌ها، سرویس جاسوسی رژیم صهیونیستی (موساد) برای مهار نفوذ حزب الله در ساختار سیاسی لبنان و ممانعت از افزایش قدرت نظامی آن، از مدت ها پیش، عربستان سعودی و ایالات متحده آمریکا را مأمور اعمال فشارهای سیاسی و نظامی همزمان علیه این گروه کرده است تا به زعم خود، روند افول قدرت حزب الله تحت فشارهای شدید و ناگهانی، کلید بخورد.
در سناریوی طراحی شده موساد برای حزب الله لبنان، عربستان سعودی مسئول اعمال فشارهای سیاسی و ایالات متحده آمریکا مأمور اعمال فشارهای اقتصادی شده است. درست به همین دلیل است که فشارهای سیاسی و اقتصادی ریاض و واشنگتن علیه حزب الله لبنان به طور همزمان در جریان است. اعضای مجلس نمایندگان آمریکا در اوایل آبان ماه با تصویب طرحی تحریم های شدیدی را علیه حزب الله وضع کردند و به فاصله کوتاهی پس از آن یعنی با گذشت تنها دو هفته، عربستان سعودی سناریوی «اجبار حریری به استعفا» را در چارچوب اعمال فشارهای سیاسی به موازات فشارهای اقتصادی واشنگتن، کلید زد. بنابراین، اگر امروز یکی از مقامات ارشد سابق صهیونیسم سخن از تطابق کامل سیاست های ریاض و تل آویو به زبان می آورد، بیهوده و بی علت نیست.
آب سردی که سید حسن نصرالله بر تلاش‌های فتنه گران ریخت
اکنون این ابهام به وجود آمده است که پس از استعفای حریری چه عامل یا عواملی موجب شد تا وی با درخواست «میشل عون» رئیس جمهوری لبنان موافقت کرده و برای رایزنی ها و گفتگوهای بیشتر، استعفایش را تا اطلاع ثانوی به حالت تعلیق درآورد. یکی از مهمترین عوامل عقب نشینی حریری از استعفایش ـ هرچند به صورت موقت ـ را باید در هوشمندی و هوشیاری دبیرکل حزب الله لبنان و عدم بازی آن در پازل سعودی، دانست.
«سید حسن نصرالله» دبیرکل حزب الله لبنان در روز ۲۰ آبان ماه در یکی از تاریخی ترین سخنرانی‌ها در طول سال های گذشته با همان هوشمندی و زکاوت همیشگی خود، عربستان سعودی را به عنوان اصلی ترین عامل بحران کنونی در لبنان قرار داد و به نوعی آن را در گوشه رینگ قرار داد و آب سردی بر تلاش های ریاض برای تفرقه افکنی در لبنان ریخت. دبیرکل حزب الله لبنان در سخنان خود با هوشیاری مثال زدنی از عدم مشروعیت استعفای سعد الحریری سخن گفت و تأکید کرد: «از آنجایی که این استعفا با زور و اجبار سعودی ها و بدون میل و اراده شخصی الحریری صورت گرفته است، از نظر ما مشروعیت قانونی ندارد. حریری باید به لبنان برگردد تا مشخص شود در ریاض چه اتفاقی رخ داده است». این اظهارات سید حسن نصرالله درحالی مطرح شد که مقامات سعودی بی صبرانه منتظر حملات لفظی حزب الله لبنان به الحریری و به تبع آن، ظهور و بروز درگیری های حزبی ـ جناحی در لبنان بودند. اما این سناریوی رژیم سعودی با رفتار داهیانه سید حسن نصرالله به نتیجه نرسید. در این میان، نباید از کنار مدیریت هوشمندانه اوضاع سیاسی و امنیتی لبنان توسط میشل عون رئیس جمهوری این کشور نیز به سادگی عبور کرد؛ مسأله ای که یکی دیگر از عوامل مهم عدم تحقق اهداف سعودی از ورای طراحی سناریوی استعفای حریری بود. بنابراین، واکنش های رئیس جمهوری لبنان و مسئولان حزب الله که در محاسبات مقامات سعودی نادیده گرفته شده بود، بزرگترین هدف سعودی از ورای استعفای حریری یعنی به آشوب کشاندن لبنان را در نطفه خفه کرد.
نقش «امانوئل ماکرون» برای بازپس‌گیری استعفای حریری
حماقت عربستان سعودی در بازداشت سعد الحریری موجب شد تا صدای برخی کشورهای اروپایی از جمله فرانسه و آلمان نیز درآید. از یک سوی، «زیگمار گابریل» وزیر خارجه آلمان در سخنانی تند و انتقادی علیه مقامات سعودی اعلام کرد که رفتار ریاض با حریری غیرقابل قبول است. همین سخنان موجب شد تا سفیر برلین در ریاض توسط وزارت خارجه سعودی احضار شده و مراتب اعتراض شدید خاندان آل سعود به وی ابلاغ گردد.
اما در این میان، فرانسه که روابطش با لبنان ریشه در تاریخ دارد، مواضعی تندتر و البته عملی تر در قبال مسأله استعفای حریری از پست نخست وزیری و مداخلات آشکار سعودی در این زمینه اتخاذ کرد. درهمین ارتباط، منابع نزدیک به رئیس جمهوری فرانسه پیش از بازگشت حریری به بیروت اعلام کردند: «ماکرون به ولیعهد سعودی ابلاغ کرده که موضع پاریس در قبال عدم بازگشت حریری به لبنان با موضع میشل عون یکسان است». این منابع افزودند: «ماکرون در سفر اخیر به ریاض به مقامات سعودی و به ویژه بن سلمان اعلام کرد که استعفای حریری از پست نخست وزیری موجب افزایش تنش در لبنان شده است. ماکرون اعلام کرد که با موضع میشل عون در عدم پذیرش استعفای حریری موافق است. او به سعودیها گفت که ریاض باید لبنان را خارج از دایره بحران های منطقه ببیند».
پس از انتشار این اخبار بود که دولت فرانسه رسما از سعد الحریری و خانواده اش برای سفر به پاریس و گفتگو با وی دعوت به عمل آورد. پس از حملات شدید ماکرون به سعودی ها به دنبال تحولات اخیر، مقامات ریاض چاره ای جز صدور مجوز سفر حریری به پاریس را در مقابل خود نیافتند. در این سفر نیز که اخیرا انجام شد، مقامات فرانسوی رایزنی های فشرده‌ای را با حریری درخصوص عقب نشینی از نخست وزیری صورت دادند که به نظر می رسد در بازپس گیری موقت استعفای وی بی تأثیر نبوده است.
سناروی احتمالی «امتیازگیری» از دولت و حزب الله
علیرغم آنچه که گفته شد، عقب نشینی موقتی سعد الحریری از استعفای خود می تواند تنها یک تاکتیک از پیش برنامه ریزی شده در اتاق فکر سعودی برای امتیازی گیری از دولت میشل عون و حزب الله لبنان باشد، چراکه سعد الحریری، خود نیز اعلام کرده است که استعفایش را به طور کامل پس نگرفته و تنها آن را برای انجام مذاکرات و گفتگوهای بیشتر در خصوص مسائل سیاسی و اختلافات فی ما بین، به حالت تعلیق درآورده است. باید منتظر ماند و دید که آیا حریری بر اساس سیاست های دیکته شده از سوی عربستان سعودی به وی، قصد دارد از ماجرای استعفایش به عنوان اهرم فشار سیاسی بر دولت و حزب الله بهره برداری کند یا به راستی به نتایج آمیخته با شکست اقدام خود پی برده و با دستور ریاض از تصمیمش صرف نظر کرده است؛ مسأله ای که جز با رصد تحولات روزهای آینده در لبنان جمع بندی نهایی درباره آن صورت نخواهد گرفت.
