در دوره ی تیموریان میدان نقش جهان در اندازه ای کوچکتر ساخته شد.این میدان در دوره ی شاه عباس اول توسعه و گسترش یافته و به شکل کنونی خود در آمد. اغلب بناهای اطراف این میدان نیز در همین دوره ساخته شد.بعد از منتقل شدن پایتخت کشور از اصفهان به شیراز ، اهمیت میدان نقش جهان روز به روز کمتر شد. میدان و بناهای پیرامونش بیشتر در دوره قاجار تخریب شد اما با روی کار آمدن دولت پهلوی تمامی بناهای پیرامون میدان به صورت کامل تعمیر و بازسازی شدند. تا امروز کار بازسازی و تعمیر این بناها بصورت مداوم انجام میشود . محل بنای میدان نقش جهان در جایی بود که قبل از آن باغ وسیعی به اسم نقش جهان در آنجا قرار داشت.عرض این میدان ۱۶۵متر ، طول آن بیش از ۵۰۰ متر و مساحت آن حدودا ۸۵ هزار متر مربع می باشد.
رژه قشون ،بازی چوگان ، برگزاری آئین ها و جشن ها و نمایشهای مختلف در دوره شاه عباس اول و جانشینان او در این محل بر گزار می شد.یادگار از آن دوران دو دروازه سنگی چوگان است که در این میدان بر جای مانده است.دورتا دور این میدان ابنیه ای باشکوه مثل کاخ عالی قاپو ، سر در قیصریه،مسجد شیخ لطف الله و مسجد جامع عباسی بنا شده که هر کدام از آنها از معماریهای فاخر و با شکوه دوره صفویان میباشند.
دستان هنرمند و فکر خلاق معماران توانمند کشورمان به خصوص سیخ بهایی،استاد علی اکبر اصفهانی و استاد محمد رضا اصفهانی خالق این میدان و بناهای اطراف آن شامل کاخ عالی قاپو،مسجد شیخ لطف الله،مسجد امام و سر در قیصریه بودند.
در زمان شاه عباس اول ،پیش از ساخته شدن بناهای کنونی، محل برگزاری بعضی از مراسم رسمی مانند جشن باستانی نوروز و اعدام محکومین به اعدام در میدان کوشک انجام می شد. ابنیه موجود کنونی را در دوران حکومت شاه عباس اول به استناد به منابع مختلف تاریخی مربوط به سال ۱۰۱۱ قمری دانسته اند.
با این وجود از ابتدای حکومت شاه عباس سطح میدان در اندازه ی وسیعتری از میدان کوشک سابق باز شده و آتشبازی و مراسم چراغانی در آن بر گزار می شد. احتمالا نقشه ی این میدان از روی نقشه ی میدان حسن پادشاه در تبریز الهام گرفته شده باشد،دوتن از اساتیدی که میدان را به شکل کنونی طرح ریزی کردند استاد علی اکبر و محمدرضا اصفهانی بودند.بر سر در مسجد جامع عباسی و محراب مسجد شیخ لطف الله نام این دو استاد به چشم می خورد.
در مدت زمان ساخت میدان و پس از آن و در طول دوران حکومت صفویان ، میدان نقش جهان فعال و پویا بوده ، ولی در زمان شاه سلیمان و شاه سلطان حسین ، به مرور از رسیدگی به میدان جلو گیری شده است.
راکد شدن جوی های آب در دوره شاه سلطان حسین ، باعث خشک شدن آخرین درختانی که شاه عباس با دست خود کاشته بود شد .
این میدان هم مثل دیگر بناهای تاریخی اصفهان مورد بی مهری حکمای دوره قاجار قرار گرفت.در مدت آشفتگی ایران از حمله افاغنه تا روی کار آمدن حکومت قاجار ،بخشهایی از عمارت نقاره خانه تخریب شد.در دوران حکومت بعضی از حکمرانان محلی از جمله ظل السلطان و شاهزاده صارم الدوله این مجموعه تا مرز تخریب هم پیش رفت.در انتهای دوران قاجار قسمت عمده و زیادی از حجره ها خراب شده بود و کاشیکاری های گنبد ها شکسته و تکه تکه و همچنین میدان از همه جهت نیاز مبرم به بازسازی و مرمت داشت.
در محل این میدان تا قبل از حکومت صفویان ، یک باغ به نام نقش جهان وجود داشته است.اسم این باغ را از شهری در آذر بایجان گرفته بودند که اکنون نخجوان نام گرفته است.در مورد این شهر حمدالله مستوفی عنوان کرده است:”شهری خوش است و آن را نقش جهان خوانند و اکثر عمارات آن از آجر است”. در دوره رضا شاه بعد از بازسازی میدان و بناهای اطراف، نام رسمی میدان تبدیل به میدان شاه و همچنین مسجد جامع عباسی به مسجد شاه مبدل شد.میدان امام یا میدان امام خمینی نام رسمی این میدان در دوره کنونی است.
جهانگرد فرانسوی معروف به دیو لافوا که در سال ۱۲۹۸ هجری قمری بازدیدی از این میدان داشته است در مورد آن چنین می گوید:من نیازی به حل مسآله مهمی ندارم که مثل فیثاغورث یونانی در جهت آن تلاش کنم،بر عکس برای من کاملا محرز است و با اطمینان کامل می توانم عنوان کنم که هیچگونه بنایی در دنیای متمدن و شهر نشین امروزی وجود ندارد که از هر جهت چه تقارن عمارت و چه زیبایی قابل قیاس با این میدان باشد.این تنها تفکرات شخصی و عقیده من نیست چرا که دیگر اروپاییان که متخصص مهندسی و معماری هستند این دیدگاه را دارند.
همچنین جهانگرد ایتالیایی به نام پیترو دلاواله این نظر و عقیده را دارد که:گرداگرد این میدان فاخر را ابنیه هایی برابر و هماهنگ و زیبا احاطه کرده است که در هیچ نقطه ای اتصال آن قطع نشده است،همه دکان ها هم تراز با خیابان ها و همه در ها بزرگ هستند و بالای آن ها پنجره ها و ایوان هایی با زیباترین و متنوع ترین تزئینات چشم اندازی خیره کننده ایجاد کرده است.
تناسب داشتن در معماری و ظرافت کار در این میدان زیبایی دوچندان به آن میدهد و من به جرات میتوانم بگویم میدان نقش جهان را به عمارتهای میدان ناوو نادر “رم” که بلندتر و غنی تر هستند،ترجیح می دهم.
یک ایران شناس آلمانی به نام پرو فسور هینتس،در مورد میدان نقش جهان اینچنین نوشته :میدان دقیقا در مرکز شهر واقع است.زمانی این بنا صورت گرفته که شبیه به آنرا از نظر بزرگی و سبک معماری و اصول شهر سازی در دنیا نداریم. جهانگردی فرانسوی به نام شاردان که معروف و نکته سنج هست میدان نقش جهان را یک مرکز خرید و فروش بزرگ معرفی میکند.( همشهری ، خرداد ۷۵، ۵ ).
در کتاب معماری ایران پروفسور، آرتور پوپ ،که در رابطه با مسجد امام است اینگونه نوشته:با وجود اینکه شاه عباس بی صبرانه منتظر تمام شدن کار مسجد بود ساختن این مسجد به آرامی پیش میرفت ،طوری که نمای مرمرین آن در سال ۱۶۳۸ میلادی پایان یافت .این مسجد تاریخی نشان از تاریخ چند هزارساله ایران در مسجد سازی است.
علیرضا عباسی کتیبه سر در مسجد با خط ثلث نگاشته است علیرضا،خوشنویس معروف عصر صفوی و تاریخ به سال ۱۰۲۵ هجری نشان از این است که شاه عباس این مسجد را از مال پاک و بی ریای خود بنا نموده است و ثوابش را به روح جد بزرگ خودش شاه طهماسب هدیه کرده است.در قسمت پایینی این کتیبه،کتیبه دیگری که با خط محمد رضا امامی منقش شده است نصب گردیده که به این طریق از مقام معماری و مهندسی،معمار مسجد جامع جدید اصفهان ( در مقابل مسجد جامع عتیق ) یعنی استاد علی اکبر اصفهانی تقدیر و قدردانی شده است .ارتفاع گنبد بزرگ مسجد ۵۲ متر و مناره های داخل آن به ارتفاع ۴۸ متر و مناره های سردر آن در میدان نقش جهان به ارتفاع ۴۲ متر می باشد .قطعه های عظیم سنگهای مرمری همپارچه و سنگابهای نفیس، به ویژه سنگاب نفیس شبستان غربی گنبد عظیم که مورخ به سال ۱۰۹۵ هجری است،از قسمتهای بسیار دیدنی این مسجد بی مانند جهان اسلام است .
در قسمت و ضلع شرقی میدان نقش جهان مسجد شیخ لطف الله بنا شده است. این مسجد نیز به فرمان شاه عباس اول ساخته شد که در سال ۱۰۱۱ شروع و در سال ۱۰۲۸ به اتمام رسید.استاد محمدرضا اصفهانی معماری این مسجد را بر عهده داشته و علیرضا عباسی خوشنویس معروف زمان صفویه کتبیه سر در آن را به خط ثلث نوشته است.
شاه عباس این مسجد را برای قدردانی از پدر زن خود یعنی شیخ لطف الله که از علمای بزرگ شیعه و از مردمان جبل عامل و لبنان کنونی بود ساخت . در جوار این مسجد ، مدرسه ای نیز برای شیخ لطف الله بنا شد تا در آن تدریس کند که متاسفانه تخریب شده است. مسجد شیخ لطف الله با اینکه مناره و صحن ندارد اما گنبد بزرگی دارد که کمتر معماری هایی از آن نمونه دارا هستند،یکی دیگر از محسنات این مسجد نداشتن مشکل قبله است چون با قرار گرفتن این مسجد در ضلع شرقی میدان قبله از دهلیز قابل مشاهده است.
در سال ۱۰۲۰ هجری به فرمان شاه عباس اول ساخت مسجد جامع عباسی شروع و در سال ۱۰۲۵ بنای ساختمان مسجد به اتمام رسید.کار تزیئن مسجد در سال ۱۰۲۵ شروع شد و زمانی که دو تن از جانشینان شاه عباس حاضر بودند ادامه داشت. استاد علی اکبر اصفهانی معماری مسجد را و علیرضا عباسی خوشنویسی کتیبه سر در آن را بر عهده داشتند.در قسمت جنوب غربی مدرسه در نقطه ی مشخصی تکه سنگی قرار داده شده که ظهر دقیق اصفهان را در همه فصول نشان می دهد که این محاسبات به شیخ بهایی نسبت داده شده است ،یکی دیگر از ویژگی های این مسجد پژواک صدا در زیر گنبد بزرگ مسجد است که ارتفاع آن به ۵۲ متر می رسد.
کاخ عالی قاپو که به قصر دولتخانه معروف است در زمان صفوی، به دستور شاه عباس اول ساخته شد. کاخ عالی قاپو شامل پنج طبقه است که هر کدام از طبقات تزئینات جداگانه و منحصر به فردی دارند.رضا عباسی نقاش معروف دوران صفوی مینیاتورهای زیبایی را بر دیوارهای کاخ رسم کرده،گچبری های بسیار ویژه و خیره کننده که زیبایی دو چندان به کاخ داده به خصوص گچبری اتاق صوت که دارای خواص آکوستیک می باشد چراکه به هنگام پخش آهنگی آوا های موسیقی را خیلی موزون و بدون ایجاد پژواک پخش می کرده است.
در زمان پادشاهی شاه عباس دوم در سال ۱۰۵۴، تالار با عظمت و زیبایی به این کاخ اضافه شد و زیبایی های کاخ جذاب تر و کامل تر شد.شاه عباس و جانشینان او در این کاخ، از میهمانان و سفیران والا مقام و بلند پایه خودشان پذیرائی می کردند.از قسمت بالایی این کاخ میشود شهر اصفهان را با یک منظره ی عالی نظاره گر بود.با استناد به گفته ها:علت نامگذاری عالی قاپو این است که درب ورودی این کاخ را از نجف اشرف آوردند اما در روایتی دیگر گفته شده این نامگذاری از باب العالی عثمانیان فرا گرفته شده است.زنجیری بر قسمت درگاه این کاخ آویزان بوده که مردم وقتی به آن پناه میبردند از هرگونه تعرضی در امان بوده اند و به غیر از شخص شاه کسی حق تعرض به آنان را نداشته است. به جز بناهایی که هم اکنون وجود دارند ابنیه های مختلف دیگری هم در میدان نقش جهان موجود هستند که به مرور زمان کاربرد و خاصیت خود را از دست داده و بین رفتند به طور مثال می توان گفت (عمارت ساعت به طور کلی از بین رفته و بنای مسجد شیخ لطف الله جایگزین آن شده و احداث گردیده است) و سرستون های با عظمت که احتمال دارد از تخت جمشید به اصفهان رسیده بودند(که یکی به چهلستون انتقال یافته و دیگری واقع در موزه ایران باستا می باشد)،۱۱۰ عراده توپ اسپانیایی (غنیمت فتح جزیره هرمز به وسیله امامقلی خان) و میله قپق به ارتفاع چهل متر در مرکز میدان (که امروزه به کلی از میان رفته است) از آنجمله اند.
توریست:شهر بسیار زیباست بازارها خیلی قشنگ هستند کاشی ها اعجاب انگیزند!تمام جاهایی که امروز برای گشت و گذار به آنها سر زدیم بی نظیرند.برای ما این یک تجربه کاملا جدید و متفاوت است.
توریست:ما تازه از این کاخ دیدن کردیم.بسیار زیباست ،از پله چند طبقه بالا رفتیم تزیینات داخل کاخ را دیدیم و در نهایت به طبقه ششم رسیدیم جایی که گفته می شود محل اجرای موسیقی بوده است ،اکوستیک داخل آن عالی است.
توریست:این باورنکردنی است !چنین چیزی را من تابحال در تمام زندگی ام ندیده ام ،از آن طرف کاخ که به آن نگاه می کنید تصور می کنید که وارد سالن بزرگی خواهید شد اما وقتی وارد می شوید با فضای غیر منتظره ای مواجه میشوید این واقعا باورنکردنی و غیر قابل تصور است.
یکی از جذابیت های میدان نقش جهان مساجدی است که در آن قرار دارند مساجدی که نه تنها از نظر معماری ایرانی،اسلامی شاخصند بلکه بخاطر کاشیکاری های بسیار زیبایشان معروفند.مسجد امام یکی از مهمترین آثار دوران صفویه در واقع نمایانگر اوج هزار سال مسجدسازی در ایران می باشد از ویژگی های مهم آن کتیبه های بسیار زیبا و همینطور بازتاب صدا زیر گنبد خود است.
از عجایب این مسجد کاشی کاری های آن است زیبایی بسیار خیره کننده این کاشی کاری ها برای هر بیننده خیره کننده و جذاب است تزیینات کاشی کاری مسجد شیخ لطف الله آن را به یکی از زیباترین آثار تاریخی اصفهان تبدیل کرده است اما باید بدانید هدف اصلی این کاشی کاری ها محافظت بنای مسجد در مقابل باد و باران بوده است.
توریست :واقعا غافلگیر کننده است این کاشی کاری های زیبای آبی رنگ با طرح های گل روی آنها مسحور کننده است.
توریست :اینجا بسیار زیبا و رنگارنگ است،کاشی ها بسیار زیبا هستند و تزیینات خیلی قشنگی دارند.
توریست:واقعا تحت تاثیر قرار گرفتم.جزییاتی که در کاشی کاری ها لحاظ شده و ظرافت آنها ما رو متعجب کرده است.
توریست:آن چیزی که توجه من را به خودش جلب کرده است همنشینی رنگ هاست. سایه های مختلف رنگ آبی و ترکیب آنها رو کاشی کاری ها بسیار خاص و بی نظیر است .
از زیبایی های مسجد شیخ لطف الله هر چه بگویم کم گفته ام اما به نظر من کاشی کاری زیر گنبد از همه جا قشنگتراست طرحی که شما در فرشهای ایرانی هم میبینید.از مهمترین ویژگیهای مکتب معماری اصفهان در عین ساده بودن پر رمز و راز بودن این مکتب است.نشان دهنده تخصص و تسلطی بود که معماران و شهرسازان اصفهان عصر صفوی به علومی مثل فلسفه و عرفان داشتند و در نهایت با کار کرد این علوم در ساخت این بناها به گونه ای پر رمز و راز ساخته شدند که به غیر از پوسته ی ظاهری که از بناها و مساجد اطراف میبینید یک نوع نمای باطنی هم در بناهای داخلی اصفهان وجود دارد که کشف کردن اسرار این بخش سختر از بخشهای دیگرش است.
بازار قیصریه در ضلع شمالی میدان نقش جهان قرار گرفته است که به آن بازار بزرگ هم گفته می شود.وقتی داخل این مجموعه بشوید یعنی داخل بازار بعد از حدود نیم ساعت پیاده روی به مسجد جامع عتیق می رسید بخش قدیمی ازبازار که معماری آن مربوط به دوران سلجوقی در قرن ۱۱ است.
عکاس : عظیمه ولی پور الماس
خبرنگار: وصی اله محمودی
