در ولایت باستانی “بامیان” افغانستان قلعه کهن با برج و بارویی عظیم وجود دارد که به اعتقاد مردم این قعله به ضحاک تعلق دارد.
در ولایت باستانی و تاریخی بامیان افغانستان و در وسط رودخانه‌های “پای‌موری”، “ششپل” و “درهآهنگران” قلعه مخروبه‌ای قرار دارد که بسیاری معتقدند که متعلق به ضحاک است.
قلعه ضحاک که بنام “شهر سرخ” نیز یاد می‌شود، مجموعه وسیعی از ویرانه‌های تاریخی است که بر تپه سرخ رنگی در محل ورودی شرقی وادی بامیان قرار دارد.
ضحاک که بود؟
ضحاک به معنی خوش خنده یا خندان است و بر اساس شاهنامه فردوسی، پدرش مرداس نام داشته که پادشاه قدرتمند و افسانه‌ای مملکت بوری یا غوری بود که سالها علیه “جمشید”، پادشاه افسانه‌ای بلخ جنگید.
افسانه دیگری هم وجود دارد که ضحاک ۲ مار خطرناک بر شانه‌های خود داشت و به همین علت وی را مار دوش می‌گویند.
در کنار شهر ضحاک قصه و داستان کاوه آهنگر وجود دارد که در دره آهنگران در قسمت غرب این شهر ساکن بوده است.
گفته می‌شود که بقایای خانه و مغازه آهنگری کاوه هنوز هم وجود دارد.
کاوه آهنگر از سرداران و شخص مورد اعتماد ضحاک بود که برای سپاهیان او سلاح میساخت.
بر اساس افسانه‌ها، وی روزی به بهانه این که قصد دارد به مارهای ضحاک غذا بدهد با پتکش به سر ضحاک میزند و به زندگی آن پادشاه افسانه‌ای و مارهایش خاتمه می‌دهد.
نگاهی به پیشینه تاریخی این شهر
روزگاری شهر ضحاک محلی تلاقی کاروانهای بازرگانی بود و این شهر از جنوب به سرزمین هند از شرق به ایران و از شمال به سلسله کوههای هندوکش و رود “آمو” متصل می‌شد.
وجود بقایایی چون دیوارهای مرتفع، برج‌های متعدد و راههای پر پیچ وخم که هنوز هم قابل مشاهده هست، نشان از شکوه، رونق و ویژگی‌های دفاعی این قلعه باستانی دارد.
کارشناسان معتقدند که شهر به ۳ بخش پایین، بالای کاخ و همچنین بخش مسکونی تقسیم شده است.
براساس یافتههای باستان‌شناسان و تاریخنویسان، سبک معماری در برخی قسمتهای باقی مانده از شهر نشانه‌هایی از دوره‌های مختلف تاریخی را نشان می‌دهد.
آثار موجود در این منطقه به دوره‌های مختلف تاریخی چون ترک‌های “یفتلی” (هون‌های سفید) که به قرن چهارم تا نهم میلادی می‌رسد و شاخصه‌های معماری که به قرن دهم تا سیزدهم میلادی مربوط می‌شود و همچنین بقایایی که نشان از دوره تیموری در قرن پانزدهم تا شانزدهم میلادی دارد، در این ناحیه کشف شده‌اند.
تاریخ نویسان و شهر ضحاک
“کاظم یزدانی” از تاریخنویسان افغان با بیان این که براساس کاوشهای پراکنده و غیرعلمی، نتایج حفاری‌های انجام شده و نقاشی‌های موجود در این منطقه، می‌توان به این نتیجه رسید که ساکنان اولیه این شهر قبل از اسلام ترک‌ها و مغولان بودهاند.
وی تصریح کرد: از سفرنامه “هیوان تسانگ” سیاح چینی می‌توان به این نتیجه رسید که در زمان حیات او یک شاهزاده ترک در بامیان فرمانروایی میکرد.
“علیاحمد کهزاد” یکی دیگر از تاریخنویسان افغان در این باره می‌نویسد: در حفاری‌های انجام شده در این منطقه کوزه‌هایی به دست آمده است که بر روی آنها صورت برخی از شاهان ترک نقاشی شده است و پیش‌بینی می‌شود عمر این اشیاء به دوره ساسانی برگردد.
“ابراهیم اکبری”، رئیس اطلاعات و فرهنگ ولایت بامیان در این رابطه اظهار داشت: این شهر بعد از شهر “بلخ” (امالبلاد) توسط اولین حاکمان آریایی ساخته شد.
قصههایی عامیانه در میان مردم بامیان وجود دارد که نشان می‌دهد، این شهر توسط یکی از شاهان مقتدر افسانه‌ای ترک به نام ضحاک مار دوش ساخته شده است.
وضعیت کنونی شهر افسانه‌ای ضحاک
در حالی که این شهر به کلی ویران شده بود با این حال هنوز هم برای گردشگران و علاقه‌مندان به تاریخ جذابیت‌های خاص خود را دارد.
آثاری چون ویرانه برج‌های دیدبانی، دیوارهای منقش، چند مغاره، راه پلکانی که از یک تونل میگذرد و یک تونل پلکانی که به زیرزمینی ختم می‌شود، در این شهر و قلعه تاریخی به چشم می‌خورند.
متأسفانه با گذشت هر سال شهر ضحاک بیشتر تخریب می‌شود، بارندگی‌های فصل بهار و برفهای زمستانی در تخریب این شهر نقش تعیین کننده‌ای دارد.
در زمان بارش‌های بهاری و در زمستان امکان ورود به این قلعه که بر فراز تپهای قرار دارد، وجود ندارد زیرا امکان سقوط بخش‌های از برجها و دیواریهای آن که وجود دارد.
تونل پلکانی زیرزمین در نزد مردم محل به “راه آب دوزدک ” معروف است.
این تونل خمیده، مارپیچ و پله پله است که حفاری آن از وسط شهر و از تپه پائینی آن به سوی زیر زمین حفر شده و به حوض آبی که اکنون خشکیده است، متصل می‌شود.
“هادی غفاری” یکی از باستان‌شناسان افغان، معتقد است: زمانی که این شهر آباد بوده است، آب رودخانه بامیان از نقطه نامعلومی از طریق لوله‌های سفالی و از زیر تپه ضحاک به حوض متصل می‌شده و در هنگام حمله دشمنان و محاصره شهر، آنها از طریق همین تونل پلکانی آب مورد نیاز خود را تأمین می‌کردند.
با وجود آنکه شهر ضحاک یکی از هشت بنای تاریخی ولایت بامیان به شمار می‌رود و به عنوان میراث فرهنگی جهان در سازمان “یونسکو” ثبت شده است با این حال وضعیت آن بسیار غمانگیز و اسفبار است.
بقایای این شهر هم اکنون در حال محو شدن است و حوادث طبیعی هر روز باعث تخریب بیشتر بقایای این شهر می‌شود.
چه کسانی این شهر را تخریب کردند
این که شهر ضحاک در کدام دوره بنا شده است را هیچ‌کس به صورت دقیق نمی‌داند با این حال برخی از پژوهشگران تاریخ تخریب این شهر را مربوط به حمله مسلمانان در دوره صفاریان می‌دانند.
در کتاب “بامیان سرزمین عجایب” آمده است: “چنگیزخان” تنها حصار بامیان را که شهر “غلغله” امروزی است به ویرانه تبدیل کرد به طوری که در زمان یورش او هیچ نامی از این شهر در تاریخ ذکرنشده است و شواهد زیادی وجود دارد که این شهر قبل از آن تخریب شده است.
بخش بالایی برج‌های شهر ضحاک که در تپه‌های شمالی این شهر باستانی به جای مانده است، دوباره بازسازی شده‌اند.
به نظر می‌رسد که این شهر یکبار به صورت کلی ویران شده است و قرن‌ها است که مخروب مانده و بر اثر ریزش مداوم برف و باران بخشی از دیوار برجها ساییده شده بعدها بر روی بقایای این شهر دیوار برجها و دیوارهای جدیدی ساخته شده است.
“محمد صالح کنبو لاهوری” نوشته است: زمانی که “نظرمحمد خان” پادشاه ازبک در رمضان سال ۱۰۳۷ هـ ق به بامیان حمله کرد، حاکم بامیان از طرف سلطنت “بابری” هند که شخصی به نام “خنجرخان ترکمنی” بوده و مقر حکومت او شهر ضحاک بوده است و او در قلعه ضحاک به مقاومت پرداخت.
در برخی منابع تاریخی نیز آمده است: نادرشاه افشار برای آخرین بار فرزندش “نصرالله میرزا” را به همراه ۲۰ هزار نفر دیگر برای تسخیر مناطق مرکزی افغانستان به قلعه ضحاک مار دوش فرستاد تا آنان را به اطاعت از پادشاهی خود در آورد.
شهر ضحاک در حال نابودی
بامیان از ولایت‌های برفگیر افغانستان است و بارندگی‌های سنگین این ولایت، هر روز از عمر قلعه و شهر تاریخی ضحاک می‌کاهد.
فارس:نیاز است تا مسئولان افغان و فرهنگ دوستان این آثر کهن و باستانی را از خطر نابودی کامل نجات دهند.
