در این زمینه با دکتر کتایون برجیس، متخصص زنان، گفت‌وگو کرده‌ایم. نتیجه این گفت‌وگو، فهرست کاملی از تمام آزمایش‌هایی است که یک خانم باید در طول عمرش انجام دهد تا بهتر بتواند سلامت خود را حفظ کند.
آنچه می‌خواهیم درباره آن صحبت کنیم، توجه ویژه به مراقبت‌های پیشگیرانه است. پیشگیری سطح اول به دنبال کاهش عوارض و مشکلاتی است که ممکن است برای فرد به وجود بیاید؛ یعنی برای همه افراد باید یک ارزیابی اولیه انجام شود و متناسب با هر رده سنی و با در نظر گرفتن شرایط اختصاصی هر فرد، معاینه فیزیکی و بررسی‌های آزمایشگاهی معمول و تشخیصی صورت گیرد و ارزیابی و مشاوره براساس دلیل مراجعه به پزشک، ایمن‌سازی مناسب و واکسیناسیون، جزو این دسته از مراقبت‌ها هستند و اگر مشکلی وجود داشته باشد، مداخله مناسب انجام می‌شود که مورد اخیر همان پیشگیری سطح دو است.
برای انجام آزمایش‌های پیشگیرانه و اولویت‌بندی آنها، باید عوامل خطرساز و دلایل مهم مرگ و میر در هر گروه سنی مورد توجه قرار گیرد. برای مثال سوانح، تصادف‌ها، خودکشی و قتل، در بیشتر اوقات مربوط به مسائل روانپزشکی و بهداشت روانی فرد است که عامل مهم مرگ و میر در سنین پایین‌تر است. بهداشت روانی اولین اولویت غربالگری در همه سنین است. حتی یک نوزاد هم تا یکی، دو سال اول زندگی‌اش، مورد پایش رفتاری قرار می‌گیرد. در سنین بالاتر نیز باید به افسردگی و علائم اضطرابی توجه شود و برای کسانی که در معرض آسیب هستند، غربالگری و پیگیری و درمان در صورت لزوم انجام شود.
هرچه سنش بیش، دردش بیشتر
در سنین بالاتر، بیماری‌هایی مانند بیماری‌های قلبی ـ عروقی، سکته قلبی، سکته مغزی، دیابت، بیماری‌های کبدی و سیروز، بیماری‌های انسدادی مزمن ریوی، عفونت‌ها، ذات‌الریه و عفونت‌های تنفسی و بیشتر سرطان‌ها افراد را درگیر می‌کند.
در این بیماری‌ها باید مسائل مربوط به روش زندگی را مدنظر قرار داد؛ یعنی فعالیت‌های فیزیکی، رژیم‌های غذایی و نوع تغذیه در این رابطه اهمیت پیدا می‌کند. برای مراقبت‌های پیشگیرانه در این بخش، فرد باید آنتی‌اکسیدان زیاد مصرف کند و همچنین از عوامل محیطی که فرد را مستعد بروز دیابت می‌کند، جلوگیری کند. کبد چرب، افزایش چربی خون و چاقی، همه باعث سیروز غیرالکلی می‌شود؛ بنابراین باید از همان ابتدا برای مقابله با چاقی و فعالیت‌های فیزیکی برنامه‌ریزی شود.
خطر در کمین جوان‌هاست
در بیماری‌هایی که در سنین پایین‌تر اشخاص را تهدید می‌کند، می‌توان به رفتارهای پرخطر جنسی اشاره کرد. برای جلوگیری از عفونت‌های منتقل‌شونده از راه جنسی یا STD باید در سنین بین ۱۵ تا ۲۵ سال اطلاع‌رسانی صورت گیرد. عفونت‌هایی مانند کلامیدیا، سوزاک و ایدز، همه زیرشاخه بیماری‌های STD هستند و برای پیشگیری از آنها باید اطلاعات لازم در اختیار رده سنی راهنمایی و دبیرستان و در نهایت کل جامعه قرار گیرد.
همچنین عفونت‌های لگن به دلیل عوارض و درگیری‌های خاصی که به وجود می‌آورد، اهمیت بسیاری دارد. ترشح زیاد، خارش و سوزش و عفونت قارچی و التهاب واژن، در حالت عادی مسائل پیش پا افتاده‌ای هستند که با مراجعه به پزشک، براحتی درمان می‌شوند. خیلی وقت‌ها هم ممکن است نیاز به درمان همسر باشد اما اگر به همین موارد ساده اهمیت داده نشود، می‌تواند بشدت ایجاد دردسر کنند. عفونت لگن ممکن است چسبندگی لوله ایجاد کند و به نازایی منجر شود، بخصوص اگر پشت سر هم تکرار شود، لوله‌ها را کاملا درگیر می‌کند.
مورد دیگری که در این سنین مطرح می‌شود، بحث سوءمصرف مواد است که یکی دیگر از اولویت‌های غربالگری است. باید به نسل جوان اطلاعات لازم داده شود تا تحت تاثیر گروه همسال خود عادت به سیگار یا الکل پیدا نکنند. در خیلی از موارد جوانان به کشیدن قلیان به عنوان تفریح روی می‌آورند که آن نیز جزو عوامل آسیب‌رسان محسوب می‌شود و حتی از سیگار هم مضرتر است و باید درباره‌اش هشدار داد. ضمن این‌که در مورد سیگار، الکل و قلیان، زنان بسیار آسیب‌پذیرتر از مردان هستند.
سرطان‌های زنانه
یکی از سرطان‌های شایع در خانم‌ها، سرطان دهانه رحم است که برای پیشگیری از آن، تست پاپ اسمیر انجام می‌شود. این تست باید از زمان شروع فعالیت جنسی، سالی یک بار صورت بگیرد.البته اگر از روش جدید پاپ اسمیر استفاده شود و چند آزمایش طبیعی متوالی داشته باشیم، ممکن است هر سه سال یک بار، بسته به نظر پزشک معالج، انجام شود.
تست سرطان دهانه رحم تا شصت‌وپنج سالگی لازم است و بعد از آن هم بسته به این‌که امید به زندگی را برای فرد چقدر تعریف می‌کنیم، ممکن است همچنان مورد نیاز باشد. باید اشاره شود به عنوان پیشگیری، در سنین دوازده تا بیست سالگی، فرصت برای تلقیح واکسن HPV هست.
سرطان دیگری نیز که احتمال بروز آن در میان بانوان زیاد است، سرطان سینه است، به گونه‌ای که از هر هشت نفر، یکی درگیر می‌شود. همه خانم‌ها حدود سی‌وپنج سالگی باید یک ماموگرافی پایه انجام دهند ولی ارزیابی‌های بعدی پس از ۴۰ سالگی شروع می‌شود. انجام ماموگرافی به صورت سالانه توصیه می‌شود تا هفتادوپنج سالگی و باز بعد از آن بسته به امید به زندگی ادامه می‌یابد.اگر فردی در بستگان درجه یک خود سابقه این سرطان را دارد، باید غربالگری را پنج تا ده سال جلوتر از آن سنی که خویشاوندش مبتلا شده، شروع کند.
اختلال‌ها راهگشا هستند
سرطان تخمدان و مشکلات مربوط به این ناحیه، از موارد بسیار شایع در میان خانم‌هاست، اما متاسفانه تست غربالگری برای تخمدان، مانند پاپ اسمیر دهانه رحم یا پستان وجود ندارد. به همین دلیل در بیشتر مواقع، اشخاص خیلی دیر متوجه مشکل‌شان می‌شوند. البته افرادی که از نظر سرطان‌های ارثی پستان و تخمدان در معرض خطرند و سابقه خانوادگی دارند، ممکن است بسته به نظر پزشک معالج از نظر ژنتیکی تحت پایش قرار بگیرند یا اگر شخصی مشکوک به داشتن مشکلاتی در این زمینه است، برایش سونوگرافی توصیه می‌شود.
در کنار این موارد، اختلال‌های قاعدگی می‌تواند راهگشای بسیار خوبی برای فهمیدن مشکلات و پیشگیری از آنها باشد، در حالی که مشکلاتی مانند سندرم تخمدان پلی‌کیستیک و تنبلی‌های تخمک‌گذاری و سیکل‌های قاعدگی طولانی‌مدت، بسیار زیاد است ولی متاسفانه بخوبی از سوی خود بانوان پیگیری نمی‌شوند.
کسانی که سیکل‌های قاعدگی طولانی‌مدت دارند، ممکن است رحم آنها مستعد ضایعات پیش بدخیمی شود و در معرض سرطان رحم قرار گیرند چراکه رحم بر اثر قاعدگی‌های طولانی، در طول سالیان، در معرض استروژن پوشش داده نشده با پروژسترون بوده و این استروژن به شکل دائمی لایه‌سازی کرده و تحریک شده است. این فرد باید در دوره‌ای پروژسترون استفاده کرده یا تحت درمان‌های خاص، طبق نظر پزشک قرار بگیرد تا دچار عارضه پیش بدخیمی برای رحم و در مرحله بعدی سرطان رحم نشود.
به طور کلی، خون‌ریزی‌های نامرتب و لکه‌بینی بین سیکل قاعدگی می‌تواند زنگ خطر باشد. ممکن است برای این افراد تشخیص پیش‌رس سرطان رحم توصیه شود.البته یکی دیگر از نشانه‌های مشکلات مربوط به تخمدان می‌تواند خونریزی نامرتب باشد ولی سرطان رحم خیلی راحت‌تر با خونریزی خود را نشان می‌دهد.
اگرچه سرطان تخمدان به دلیل نداشتن روش پایش، از سرطان‌های کشنده محسوب می‌شود ولی اگر به مجرد کوچک‌ترین اختلال، موضوع پیگیری شود، می‌تواند جلوی پیشرفت خیلی از مشکلات مربوط به تخمدان و رحم را گرفت.
آهن بخورید
اکنون طرح گسترده توزیع قرص آهن در مدارس دخترانه انجام می‌شود که متاسفانه خود بچه‌ها آن را چندان جدی نمی‌گیرند؛ یعنی از میان بچه‌هایی که به ما مراجعه می‌کنند، درصد کمی می‌گویند واقعا قرص آهن را که دریافت می‌کنند، می‌خورند. بسیاری از آنها تحت تاثیر گروه همسالان‌شان، قرص را دور می‌اندازند. در واقع این برخورد باعث می‌شود هزینه و امکاناتی که با برنامه‌ریزی گسترده در اختیار افراد گذاشته شده، با سهل‌انگاری به هدر رود.
بنابراین حتما باید اطلاع‌رسانی شود از زمانی که بلوغ استقرار پیدا می‌کند و دوره عادت ماهانه شروع می‌شود، مصرف مکمل آهن به تعداد روزهای قاعدگی ضروری است.مکمل آهن باعث جلوگیری از کم‌خونی می‌شود که خود افت تحصیلی و عوارض دیگری را به دنبال دارد. البته فقط هم در مدرسه نباید به این مسأله توجه کرد.زنان در تمام گروه‌های سنی، تا زمانی که عادت ماهانه دارند، باید به طور متوسط هفته‌ای دو قرص آهن استفاده کنند. کسانی که عادت ماهانه شدید دارند، باید بسته به شرایط‌شان، بررسی هموگلوبین و آزمایش کم‌خونی را انجام دهند.
یکی آهن است، دیگری آهن‌ربا
مصرف اسیدفولیک مکمل نیز در تمام سنین بین ۱۵ تا ۵۰ سال برای بانوان ضروری است و باید هر شب یک عدد از این قرص مصرف شود. دلیل اصلی استفاده از اسیدفولیک آن است که اگر کسی بارداری ناخواسته داشت، از اختلال‌های لوله عصبی جنین جلوگیری شود اما در کل، این قرص ضرری ندارد، در ضمن سودرسان هم هست و جذب آهن غذا را نیز بیشتر می‌کند.
خیلی‌ها اسیدفولیک و قرص آهن را از هم تشخیص نمی‌دهند و با هم اشتباه می‌کنند؛ برای مثال شخصی برای گرفتن اسیدفولیک به داروخانه مراجعه کرده بود، به جایش «فرفولیک» یعنی قرص آهن گرفته بود. در واقع فکر کرده بود هرچه کلمه فولیک داشته باشد، همان اسیدفولیک است. در حالی که اسیدفولیک فقط جذب آهن را بالا می‌برد ولی خودش آهن نیست.
شروعی بر یک پایان
خانم‌هایی که یائسه می‌شوند، حتما باید برای حفظ سلامت خود موارد خاصی را رعایت کنند.بعد از یائسگی، مصرف مکمل کلسیم و ویتامین D ضروری است. ضمن این‌که حتما باید سنجش تراکم استخوان برای کسانی که در معرض خطر هستند، انجام شود و تحت درمان‌های لازم برای جلوگیری از پوکی استخوان قرار گیرند.
بعد از یائسگی، شیوه زندگی فرد باید دوباره بازبینی شود و ورزش و فعالیت بدنی را شروع کند. علاوه بر آن باید سطح قند و چربی و آزمایش‌های خونی او ایده‌آل نگه داشته شود.در مورد آزمایش‌هایی که در این دوران باید مورد توجه قرار گیرد، می‌توان به آزمایش خون مخفی در مدفوع اشاره کرد. این آزمایش در کنار آزمایش‌های غربالگری دیگر، از حدود یائسگی به بعد به صورت سالانه انجام می‌شود. سرطان‌های گوارش نیز از سرطان‌های مهم این سنین هستند و با افزایش سن، شانس این بیماری‌ها هم بالا می‌رود.
در کنار بررسی سالانه خون مخفی در مدفوع، ممکن است سیگموئیدوسکوپی قابل انعطاف هر پنج سال یک بار یا کلونوسکوپی هر ده سال یک بار یا روش‌های جایگزین بسته به نظر پزشک معالج توصیه شود.این پایش‌ها از پنجاه سالگی شروع می‌شوند؛ البته برای کسی که سابقه بیماری‌های فامیلی در خانواده‌اش دارد، این پایش‌ها و غربالگری‌ها متفاوت انجام می‌شود.
قند را دریاب
آزمایش قند خون ناشتا بسته به شرایط و ظاهر هر فرد توصیه می‌شود. اگر یک دختر سیزده یا چهارده ساله، دچار چاقی باشد یا علائم دیابت مانند پرنوشی یا پرادراری داشته باشد، تصمیم گرفته می‌شود براساس این شرایط، هم آزمایش قند خون انجام دهد، هم تیروئید و هم آزمایش کامل خونی و چربی خون.
در شرایط عادی توصیه می‌شود چهل یا چهل‌وپنج سالگی به بعد، هر سه سال یک بار قند خون ناشتا بررسی شود. از چهل‌وپنج سالگی به بعد نیز هر پنج سال یک بار، آزمایش کلسترول باید برای افراد انجام شود. این موضوع برای اشخاصی مفید است که اصلا به بیماری خاصی مشکوک نیستند، در غیر این صورت بنابر شرایط افراد، در هر سنی که باشند، آزمایش‌های لازم تجویز می‌شود.
جام جم
