چکیده
این مقاله به بررسی و شناسایی عوامل ضعف خودکنترلی از دیدگاه قرآن کریم می پردازد. روش تحقیق، توصیف و تحلیل آیات قرآن کریم، درباره خودکنترلی است. از یافته های این پژوهش تقسیم عوامل ضعف خودکنترلی به مستقیم و غیرمستقیم است. در قرآن بر عواملی مانند پیروی از هوای نفس، غفلت از خود، کبر و غرور، خودستایی، وابستگی به دنیا و وسوسه شیطان، به مثابه عوامل مستقیم ضعف خودکنترلی در انسان، تأکید شده است. همچنین ضعف نفس و اراده از عوامل غیرمستقیم اند که برای زدودن عوامل غیرمستقیم نیز باید نخست به تقویت نفس و اراده پرداخت. در این مقاله برای هریک از عوامل راهکاری نیز عرضه شده است.
کلید واژه ها: خودکنترلی، عوامل مستقیم و غیرمستقیم، ضعف نفس.
مقدمه
خداوند سبحان انسان را از کمترین موجود آفرید و به سوی ملکوت اعلی سیر داد. از فرشتگانی سراپا مطیع محض، بالاتر برد و به خود نزدیک تر کرد و برای خلقتی این چنین، خود را ستود که: «فتبارک الله احسن الخالقین» (مؤمنون: ۱۴)؛ آفرین باد بر خدا که بهترین آفرینندگان است. و در نهاد بشر ویژگی هایی به ودیعه گذاشت که شایسته جایگاه خلیفه اللهی شود.
یکی از ویژگی های خاص انسان، خودکنترلی است که درواقع نوعی مدیریت بر خویشتن است. با تقویت این ویژگی انسان می تواند بر خویشتن خویش لگام زند و از انحرافات و اشتباهات و جرایم دوری کند. در معاشرت صحیح آن را به کار بندد و بدین ترتیب، به سوی کمال انسانی رهنمون شود. بنا بر آموزه های دینی، کنترل نفس گاه یا ترک گناه و معصیت، و گاه با انجام دادن واجبات دینی میسر می شود که ثمره این کنترل تقواست. گاه نیز مبارزه با خود در برابر ناملایمات نفسانی، سختی ها و مشکلات زندگی است، یا در همزیستی اجتماعی صورت می گیرد که نتیجه آن «کظم غیظ» است و صبر و حلم را در پی دارد.
در اهمیت این موضوع همین بس که در قرآن کریم چند مرتبه به آن قسم خورده است: «وَنَفْسٍ وَما سَوَّاها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَتَقْواها قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها وَقَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها» (شمس: ۱۱-۷)؛ سوگند به نَفْس و آن کس که آن را درست کرد، سپس پلیدکارى و پرهیزگارىاش را به آن الهام کرد، که هرکس آن را پاک گردانید، قطعاً رستگار شد و هر که آلودهاش ساخت، قطعاً درباخت.
خودکنترلی در روان شناسی با تعابیری مانند کنترل شخصی، منبع کنترل درونی، وجدان و کنترل نفس تبیین می شود. گوردون آلپورت (۱۹۶۷م) از نظریه پردازان شخصیت، یکی از ویژگی های شخصیت بالنده را توانایی کنترل شخصی می داند. (شعاری نژاد، ۱۳۸۵، ص ۴۲۵) از دید او: شخصیت سالم چند ویژگی دارد که عمده ترین آنها پذیرفتن خود است.
شخصیت های سالم می توانند همه جنبه های هستی، ازجمله نقاط ضعف و کاستی های خود را بپذیرند و بدون اهمیت به آنها، به تلاششان ادامه دهند؛ البته می بایست این نقاط ضعف را در جهت پیشرفتشان تقویت کنند (شولتز، ۱۳۸۸، ص ۲۱). کارل راجرز (۱۹۸۷م) می گوید: «همین طور که خود پدیدار می گردد، گرایش تحقق خود، (خود را از قوه به فعل رساندن) نمایان می گردد. این همان هدفی است که غالباً اشخاص سالم بدان دست می یابند.
در انسان سالمی که به تحقق خود می پردازد، الگوی منسجمی ظاهر می گردد» (همان، ص ۴۳ـ۴۴). به اعتقاد راجرز هرچه انسان از سلامت روان بیشتری برخوردار باشد، آزادانه تر عمل و انتخاب می کند (همان، ص ۵۲). اریک فروم (۱۹۸۰م) روان شناس دیگری است که در تبیین خودکنترلی می گوید: «انسان سالم با زایاندن همه استعدادهای بالقوه خود، با تبدیل به آنچه در توانایی اش است و با تحقق بخشیدن به همه قابلیت ها و توانایی هایش خود را می آفریند» (همان،۷۱ـ۷۴).
کارل یونگ (۱۱۹۶م) یکی از شروط تحقق «خود» را تحصیل شناخت عینی درباره خود می داند و می نویسد تا نخست ماهیت «خود» را به طور کامل نشناسیم فعلیت «خود» امکان پذیر نیست (همان، ص ۱۳۶). آبراهام مزلو (۱۹۷۰م) می گوید: «تا انسان به خود احترام (آقابخشی و افشاری راد، ۱۳۷۹، ص ۵۲۹) نگذارد احساس ایمنی و درونی و اعتماد به خود پیدا نمی کند؛ دراین صورت در مقابله با زندگی احساس حقارت و دل سردی و ناتوانی می کند. برای دست یابی به احساس احترام به خود راستین، باید خود را خوب بشناسیم و بتوانیم فضایل و نقاط ضعفمان را به طور عینی تشخیص دهیم» (همان، ص ۹۴ـ۹۵).
فریتس پرلز (۱۹۷۰م)برآن است که اشخاص سالم می توانند مسئولیت زندگی خویش را بپذیرند؛ می دانند که فقط خودشان مسئول حاصل زندگی یا هر آنچه می گویند و می کنند و می اندیشند، هستند (همان، ص ۱۹۳). و نیز می گوید: «هر ارگانیسمی برای حفظ تعادل، همواره به تعامل با محیط و خودتنظیمی نیاز دارد» (همان، ص ۶۹) که مفهوم تحقق «خود» و آگاهی از «خود» به این خودتنظیمی کمک می کند تا انسان روان سالمی داشته باشد.
همچنین او می گوید برای تحقق «خود» نخست باید همه ابعاد «خویش» را شناخت (همان، ص ۱۴۱) که کمال گرایی در این مفهوم متجلی می شود و مهم ترین ملاک سلامت روانی است (همان، ص ۷۶). به نظر اریکسون ( ۱۹۹۴م) نیز توان کنترل خویشتن و احساس اینکه انسان می تواند خویشتن را کنترل کند یکی از ویژگی های شخصیت سالم است (لاندین، ۱۳۷۸، ص ۳۰۶). جولیان راتر (۱۹۱۶م) نیز منبع کنترل را به دو گونه منبع کنترل درونی و منبع کنترل بیرونی تقسیم کرده است (کلینکه، ۱۳۸۶، ص ۱۰۴؛ شولتز، ۱۳۷۸، ص ۳۸۹؛ سیف، ۱۳۸۴، ص ۳۶۲).
منبع کنترل عبارت است از پاسخی که شخص، کم وبیش به صورت آگاهانه، به این پرسش می دهد که چه کسی سرنوشت مرا تعیین می کند؟ (صفاری نیا، ۱۳۸۹، ص ۳۲) افرادی که منبع کنترل درونی دارند، فکر می کنند که مسئول زندگی خودشان اند و بر اساس آن عمل می کنند. پژوهش راتر نشان داد که این افراد از نظر جسمی و روانی سالم تر از افراد دیگرند (برکوویتز، ۱۳۷۲، ص ۱۰۲؛ کریمی، ۱۳۸۲، ص ۱۰۲). کسی که منبع کنترل درونی دارد، معتقد است آنچه بر سرش می آید، مثبت یا منفی، ناشی از رفتارش است؛ اما کسی که منبع کنترل بیرونی دارد، عامل های بیرونی را و نه کارهای شخصی خود را دخیل می داند (صفاری نیا، ۱۳۸۹، ص ۳۲).
بنابراین انسان با مدیریت بر غرایز و نفس خود می تواند به این مهم دست یابد؛ اما در این راه به طور قطع به دستور عملی جامع و کامل نیازمند است که بهترین الگو در این زمینه با تأسی از آیات قرآن کریم به دست می آید. در این پژوهش برآنیم مدیریت انسان بر نفسش را از دیدگاه آیات قرآن کریم بررسی کنیم، سپس عواملی را بیان کنیم که سبب ضعف آن می شود. هرگاه عوامل ضعف خودکنترلی مشخص شود، از آثار آن نیز می توان پیشگیری کرد. ازجمله مهم ترین این عوامل که شاید سرآغاز دیگر گناهان باشد، این موارد است: حسد، غیبت، دروغ، بخل و حقد و کینه توزی.
خودکنترلی در اصطلاح
خودکنترلی در علوم گوناگون، اصطلاحی علمی است؛ از این رو، در تعریف آن، ناگزیر علوم مختلف را بررسی می کنیم.
در روان شناسی تعریف «خود» چنین آمده است: «مجموعه ویژگی های فردی است که تفاوت فرد از دیگران یا شباهت او به دیگران را بیان می کند» (همان، ص ۲۴). خودکنترلی توانایی پیروی از درخواست معقول، تعدیل رفتار مطابق با موقعیت، به تأخیر انداختن ارضای یک خواسته در چارچوب پذیرفته شده اجتماعی، بدون مداخله و هدایت مستقیم فردی دیگر تعریف شده است. اساس خودکنترلی توانایی فرد در کنترل ارادی فرایندهای درونی و برون دادهای رفتاری است (قدیری، ۱۳۸۹).
در جامعه شناسی «خود» عبارت است از تجربه آگاهانه فرد از هویت شخصی و بارز که از همه اشیاء و مردم دیگر متفاوت است (کافی، ۱۳۸۵، ص ۸۷). در این علم از خودکنترلی به کنترل خویشتن تعبیر شده و در تبیین آن آمده است: «کنترل رفتار، عمل و اندیشه خود توسط فردی آگاه و مختار، کنترل خویشن و احراز توان آن لازمه تحقیق آزادی است و خود از بلوغ ذهنی منبعث می شود. کنترل خویشتن در مواردی به منظور اجتناب از آلام ناشی از لذت کنونی صورت می گیرد، ولی در مواردی دیگر در راه تصعید و ارتقای انسان به سوی مراحلی برین تحقیق می پذیرد» (ساروخانی، ۱۳۷۶، ج ۲، ص ۷۱۷).
«خود» در علم مدیریت: «عموماً به مجموعه وجودی یا فردیت شخص بر می گردد» (دوبرین، ۱۳۸۸، ص ۸۸). خودکنترلی حالتی است در درون فرد که او را به انجام دادن وظایفش متمایل میسازد؛ بدون آنکه عامل خارجی بر او نظارت داشته باشد (الوانی، ۱۳۸۵، ص ۱۳۴)؛ به عبارت دیگر، خودکنترلی مراقبتی درونی است که براساس آن وظایف محول شده انجام و رفتارهای ناهنجار و غیرقانونی ترک میشود. در این دیدگاه خودکنترلی فرایندی است که براساس آن، افراد بدون اجبار و تهدید و تطمیع، به وظایف سازمانی خود تعهد نشان میدهند و از بیشترین توانشان در جهت پیشبرد اهداف سازمان استفاده میکنند (زارع، ۱۳۸۴).
مفهوم خودکنترلی از نگاه قرآن
ارزش انسان به نفس اوست. نفس انسان مراتبی دارد که می تواند انسان را به ذلت و پستی بکشاند یا او را به درجات اعلی نزدیک کند. یکی از عواملی که نفس، با آن خود را به مقامات بالا می رساند، خودکنترلی است که در این فرایند انسان می تواند با تکیه بر نفس خویش و بدون عاملی دیگر اعضا و جوارح خود را کنترل کند.
بحث از خودکنترلی، انتزاعی است که از رفتار و منش افراد گرفته می شود. خودکنترلی همان خویشتن داری است که قرآن کریم از آن به تقوا تعبیر می کند. و کرامت انسان در نزد خداوند، براساس آن سنجیده می شود: «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ» (حجرات: ۱۳) یکی از مهم ترین ثمرات خودکنترلی تقواست و اثر این دو بر یکدیگر مستقیم بوده، زیادت یکی تقویت دیگری را در پی دارد. این مراتب در افراد شدت و ضعف دارد، بعضی افراد درجات بالا و گروهی دیگر درجات کمتری دارند.
گاه انسان دچار سستی است و نیاز به محرکی دارد که او را به سمت جلو حرکت دهد؛ ولی توجه به این نکته ضروری است تا انسان اراده نکند، نیرویی نخواهد توانست برای او کاری انجام دهد، حتی خداوند؛ زیرا خداوند فرمود: «إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ» (رعد: ۱۱)؛ درحقیقت، خدا حال قومى را تغییر نمىدهد، مگر آنکه آنان خود حال خود را تغییر دهند. رستگاری از آن کسانی خواهد بود که بتوانند خود را کنترل کنند. «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها» (مؤمنون: ۱). همچنین افراد خودکنترل که افرادی باتقوایند، انسان هایی سالم و کامل اند (طباطبائی، ۱۴۱۷ق، ج ۱۷، ص ۱۹۶). اینان با روحیه سالم خود بهتر می توانند به کمال برسند.
اصطلاحی خاص برای خودکنترلی در آیات وجود ندارد؛ اما در قرآن کریم آیاتی بر خودکنترلی دلالت دارند که می توان آنها را در سه عنوان خلاصه کرد:
هدایت بر اثر کنترل نفس: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ ْلا یَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ جَمیعاً فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» (مائده: ۱۰۵)؛ اى کسانى که ایمان آوردهاید، به خودتان بپردازید. هرگاه شما هدایت یافتید، آن کس که گمراه شده است به شما زیانى نمىرساند. بازگشت همه شما به سوى خداست. پس شما را از آنچه انجام مىدادید، آگاه خواهد کرد. این آیه مؤمنان را از اینکه به دیگران بپردازند و خود را فراموش کنند، نهی فرموده است و نیز می فرماید ضلالت و گمراهی دیگران شما را در راه به دست آوردن هدایت سست نکند که در این مسیر، بازگشت همه، چه مؤمن و چه گمراه، به سوی خداوند متعال است (ابن عجیبه، ۱۴۱۹ق، ج ۲، ص ۸۴).
نفس مؤمن راه هدایت اوست، راهى است که او را به سعادتش مىرساند. در حقیقت، نفس همان مخلوقى است که انسان از سوی آن یا به سبب ملاحظه آن، محروم و یا رستگار مىشود (طباطبائی، ۱۴۱۷ق، ج ۶، ص ۱۶۴ـ۱۶۷). براساس آیه مزبور خداوند متعال به اصلاح و تزکیه نفس امر فرموده اند (اندلسی، ۱۴۲۰ق، ج ۴، ص ۳۸۸؛ حقی، بی تا، ج ۲، ص ۴۵۳؛ قطب، ۱۴۱۲ق، ج ۲، ص ۹۹۱؛ گنابادی، ۱۴۰۸ق، ج ۲، ص ۱۱۶). و تا زمانی که نفسهاى خود را اصلاح نکردهاید به غیر خودتان نپردازید؛ زیرا اشتغال به غیر، پیش از اصلاح خود، سفاهت است و سبب فساد دیگرى مىشود که از غیر گرفته شده است و سبب استحکام فساد مىشود و آن وقت گمراهی نفس مستحکم و متراکم مىشود (گنابادی، ۱۴۰۸ق، ج ۲، ص ۱۱۶).
امام محمدباقر(ع) فرمودند: «خود را اصلاح کنید، و لغزشهاى مردم را جست وجو مکنید؛ زیرا اگر شما خود صالح باشید، گمراهى مردم به شما آسیبی نمىرساند» (قمی، ۱۳۶۷، ج ۱، ص ۱۸۸).
امر به مؤمنان برای کنترل و حفظ خویش و اهلشان: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَه» (تحریم: ۶)؛ اى کسانى که ایمان آوردهاید، خود و کسانتان را از آتشى که سوخت آن، مردم و سنگ هاست حفظ کنید. کلمه «قوا» جمع امر حاضر از مصدر «وقایه» است، و «وقایه» به معناى حفظ کردن چیزى از هرگونه خطر است که به آن صدمه بزند، و برایش مضر باشد (راغب، ۱۴۱۲ق، ص ۸۸۱). از جمله آن خطرها، خطر پیروی از هوای نفس و معصیت کردن است (طبرسی، ۱۳۷۲، ج ۱۰، ص ۴۷۷؛ دخیل، ۱۴۲۲ق، ص ۷۵۸؛ فخر رازی، ۱۴۲۰ق، ج ۳۰، ص ۵۷۲؛ زمخشری، ۱۴۰۷ق، ج ۴، ص ۵۶۸؛ فیض کاشانی، ۱۴۱۵ق، ج ۵، ص ۱۹۶) که انسان باید نفس خویش را از اینها حفظ کند وگرنه گرفتار آتشی می شود که خود هیزمش است.
عواقب کنترل کردن یا کنترل نکردن نفس دامن گیر خود شخص است: «لا تَکْسِبُ کُلُّ نَفْسٍ إِلاَّ عَلَیْها وَ لا تَزِرُ وازِرَه وِزْرَ أُخْرى» (انعام: ۱۶۴)؛ و هیچ کس جز بر زیان خود [گناهى] انجام نمىدهد، و هیچ باربردارى بار [گناه] دیگرى را بر نمىدارد. مفادش این است که به طور کلى اشخاص هیچ عمل زشتى نمىکنند، مگر اینکه خود صاحبان عمل، وزر و وبال آن را به دوش خود خواهند کشید، و هیچ کس وزر دیگرى را به دوش نمىکشد (طباطبائی، ۱۴۱۷ق، ج ۷، ص ۳۹۵). همچنین می فرماید: «لا یُؤاخِذُکُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِی أَیْمانِکُمْ وَلکِنْ یُؤاخِذُکُمْ بِما کَسَبَتْ قُلُوبُکُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ» (بقره: ۲۲۵)؛ خداوند شما را به سوگندهاى لغوتان مؤاخذه نمىکند، ولى شما را بدانچه دل هایتان [از روى عمد] فراهم آورده است، مؤاخذه مىکند، و خدا آمرزنده بردبار است.
بیشترین آیاتِ حکایت گر خودکنترلی در قرآن کریم، مربوط به نفس و قلب است؛ همان گونه که در آیات یاد شده مشاهده شد، این نفس است که باید مراقب اعمال و رفتارش باشد و همواره بر خود مسلط باشد که به خطا نرود. خداوند حکیم برای سعادت و کمال نفس دستورهای هدایتگری بیان فرموده و به اعمالی که سبب تقویت و ضعف خودکنترلی می شود، اشاره فرموده است که تفصیل آن در روایات ائمه و کتاب های اخلاق عالمان ما گنجانده شده است.
عوامل ضعف خودکنترلی
عوامل ضعف خودکنترلی، عواملی اند که انسان را در کنترل کردن خود دچار سستی می کند و مانع سعادت و کمال وی می شود. این عوامل به دو گونه آسیب زایند: مستقیم و غیرمستقیم.
الف) عوامل مستقیم
عواملی که به طورمستقیم و خود به خود ضعف خودکنترلی را سبب می شوند، و شقاوت ابدی انسان را در پی دارند که شرح آن در ادامه می آید.
پیروی از هوای نفس
انسان از برترین مخلوقات خداوند متعال است. وجه تفاوتش با دیگر مخلوقات چند چیز است که از آن جمله می توان به هوای نفس و عقل اشاره کرد (مغنیه، ۱۴۲۴ق، ج ۵، ص ۶۸؛ قمی مشهدی، ۱۳۶۸، ج ۷، ص ۴۴۹ـ۴۵۰). اگر انسان بتواند به کمک عقل هوای نفس خویش را کنترل کند می تواند به بالاترین مقام انسانی برسد. هر یک از این دو لازم و ملزوم هم اند. اگر هوای نفس نباشد، ادامه حیات غیرممکن است و اگر عقل نباشد هوای نفس طغیان می کند و سبب گمراهی انسان خواهد شد.
مهم ترین عامل فساد و تباهی نفس، پیروی از هوای نفس است. نفس مراتبی دارد که عبارت است از: نفس اماره، نفس لوامه، نفس مطمئنه، نفس راضیه و نفس مرضیه (حقی، ۱۴۱۲ق، ج ۴، ص ۲۷۵؛ آلوسی، ۱۴۱۵ق، ج ۷، ص ۷۳ـ۷۴). نفس اماره انسان را به هوای نفس خویش دعوت می کند (مکارم شیرازی، ۱۴۲۱ق، ج ۷، ص ۲۳۲؛ طباطبائی، ۱۴۱۷ق، ج ۱۱، ص ۱۹۸) و نفسی است که انسان را به گناه و بدی امر می کند، به طوری که اساس بدبختی انسان همین نفس اماره است (مکارم شیرازی، ۱۴۲۱ق، ج ۷، ص ۲۳۳): «وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَه بِالسُّوءِ إِلاَّ ما رَحِمَ رَبِّی» (یوسف: ۵۳)؛ و من نفس خود را تبرئه نمىکنم؛ چراکه نفس قطعاً به بدى امر مىکند، مگر کسى را که خدا رحم کند، زیرا پروردگار من آمرزنده مهربان است.
«هوی» در اصل به معنا سقوط یک باره چیزی از بلندی است (مصطفوی، ۱۳۶۰، ج ۱۱، ص ۳۰۰؛ فیومی، ۱۴۱۴ق، ج ۲، ص ۶۴۳): «مَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبِی فَقَدْ هَوى» (طه: ۸۱) که یکی از مصادیق آن خواهش نفسانی و تمایل به شهوت است که سبب سقوط انسان می شود (راغب، ۱۴۱۲ق، ص ۸۴۹؛ مصطفوی، ۱۳۶۰، ج ۱۱، ص ۳۰۰؛ فیومی، ۱۴۱۴ق، ج ۲، ص ۶۴۳): «لا یَسْمَعُونَ حَسیسَها وَ هُمْ فی مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خالِدُون» (انبیاء: ۱۰۲)؛ صداى آن را نمىشنوند، آنان در میان آنچه دل هایشان بخواهد جاودانند. هوای نفس اساس رذایل نفسانی (طباطبائی، ۱۴۱۷ق، ج ۱۱، ص ۹۲)، گناه (همان، ج ۴، ص ۵۰) و منشأ تسلط شیطان بر آدمی است (طیب، ۱۳۷۸، ج ۵، ص ۲۹۹).
خداوند می فرماید: «وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدیدٌ بِما نَسوا یومَ الحِساب» (ص: ۲۶)؛ و زنهار، از هوس پیروى مکن که تو را از راه خدا بیرون کند. در حقیقت کسانى که از راه خدا بیرون مىروند، به [سزاى] آنکه روز حساب را فراموش کردهاند عذابى سخت خواهند داشت. در این آیه سبب گمراهی انسان پیروی از هوای نفس بیان شده است و قرآن کریم این امر را ناشی از فراموشی روز قیامت می داند. این مسئله تا جایی ادامه دارد که انسان هوای نفس خویش را بتی برای خود قرار می دهد:
«أَ رَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ أَ فَأَنْتَ تَکُونُ عَلَیْهِ وَکیلاً أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلاَّ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبیلاً» (فرقان: ۴۳ـ۴۴)؛ آیا آن کس که هواىِ [نفس] خود را معبود خویش گرفته است دیدى؟ آیا [مىتوانى] ضامنِ او باشى؟ یا گمان دارى که بیشترشان مىشنوند یا مىاندیشند؟ آنان جز مانند ستوران نیستند، بلکه گمراهترند.
منظور از معبود گرفتن هواى نفس، اطاعت و پیروى کردن از آن است که این یعنی عبادت کردن آن و خداوند متعال از این کار نهی فرموده است (طباطبائی، ۱۴۱۷ق، ج ۱۵، ص ۲۲۳؛ گنابادی، ۱۴۰۸ق، ج ۳، ص ۱۴۲؛ آلوسی، ۱۴۱۵ق، ج ۱۰، ص ۲۴). و این کار نهایت جهل است؛ زیرا خداوند به پیروی از عقل فرمان داده است (طوسی، بی تا، ج ۷، ص ۴۹۶ـ۴۹۷). بنابراین هرکس از هوای نفس خویش پیروی کند درحقیقت راه خداوند را بیراهه رفته و گمراه خواهد شد. همچنین ظلم بزرگی به خود کرده است (بیضاوی، ۱۴۱۸ق، ج ۴، ص ۱۸۰؛ قطب، ۱۴۱۲ق، ج ۵، ص ۲۶۹۹): «وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدىً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمینَ» (قصص: ۵۰)؛ و کیست گمراهتر از آنکه بىراهنمایى خدا از هوسش پیروى کند؟ بىتردید خدا مردم ستمگر را راهنمایى نمىکند.
مرحوم فیض کاشانی بر این باور بود که برای اصلاح و درمان بیماری های اخلاقی دو شیوه وجود دارد؛ نخست شیوه های عام و دیگری شیوه های خاص. آگاهی از عیب ها و آثار شوم رذایل، مبارزه با علل آنها، عمل کردن بر ضد آنها، و تصمیم برای اصلاح آنها، تضرع، ابتهال و تلاوت قرآن از جمله شیوه های عام اصلاح است. شیوه های خاص بستگی به نوع رذیله دارد و متناسب با آن شیوه ای اصلاح گفته شده است (بهشتی، ۱۳۸۸، ص ۱۵۰).
قرآن کریم انسان را از پیروی هوای نفس منع کرده است و در مسیر کمال، شیوه تعدیل غرایز را به انسان می آموزد. «اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى» (مائده: ۸۱)؛ عدالت کنید که آن به تقوا نزدیک تر است. عدالت آن است که حق هر قوهاى را به او بدهى و هر قوهاى را در جاى خودش مصرف کنى که دو طرف افراط و تفریط عدالت عبارت است از ستمگرى و ستمکشى (طباطبائی، ۱۴۱۷ق، ج ۱، ص ۳۷۰ـ۳۷۳؛ آملی، ۱۴۲۲ق، ج ۱، ص ۴۷۱). پس براى انسان معناى انسانیت محقق نمىشود، مگر هنگامی که بتواند قواى مختلف خود را به گونه ای تعدیل کند که هریک از آنها در حد وسط قرار گیرد و شیوه ای میانه برای راهی که برایش برگزیده شده است عمل کند؛ بلکه عدالت در همه قوا همان چیزى است که ما آن را به نام فضایل مىخوانیم (طباطبائی، ۱۴۱۷ق، ج ۵، ص ۲۶۸).
غفلت از خود
غفلت، نداشتن علم به علم، یعنى اینکه ندانم که می دانم، همان جهالت و نادانی است (طباطبائی، ۱۴۱۷ق، ج ۱، ص ۳۳۹؛ ملاحویش، ۱۳۸۲ق، ج ۴، ص ۱۴۲). غفلت مقام و مرتبه انسانی را به پست ترین درجه، چه بسا درجه حیوانی، می رساند (مصطفوی، ۱۳۶۰، ج ۷، ص ۲۴؛ گنابادی، ۱۴۰۸ق، ج ۴، ص ۱۶۷). یکی از عوامل ضعف خودکنترلی جهالت است؛ زیرا اگر انسان از خود غافل شود و خود را فراموش کند، دیگران را امر به نیکی، و نهی از بدی ها می کند؛ درحالی که خود به این امر و نهی سزاوارتر است. این ظلم به نفس و خسران آشکاری است (خطیب، بی تا، ج ۱، ص ۷۹؛ گنابادی، ۱۴۰۸ق، ج ۴، ص ۱۶۷) که آدمی خود را رها کند و به خود توجهی نداشته باشد.
همان گونه که خدای متعال در قرآن کریم می فرماید: «أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ» (بقره: ۴۴)؛ آیا مردم را به نیکى فرمان مىدهید و خود را فراموش مىکنید، با اینکه شما کتاب [خدا] را مىخوانید؟ آیا [هیچ] نمىاندیشید؟ هیچ نیکی نمی تواند از تقوا و تزکیه نفس بهتر باشد (فخر رازی، ۱۴۲۰ق، ج ۳، ص ۴۸۷؛ ابن عربی، ۱۴۲۲ق، ج ۱، ص ۳۱): «وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقى» (بقره: ۱۸۹). اگر قرار است فردی، فرد دیگر را به خودکنترلی توصیه کند، مهم تر از این چیست که انسان نخست خود را کنترل کند سپس به دیگران تذکر دهد.
قرآن کریم سبب این غفلت را غفلت از خدای متعال بیان می کند: «وَلا تَکُونُوا کَالَّذینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ» (حشر: ۱۹)؛ و چون کسانى مباشید که خدا را فراموش کردند و او [نیز] آنان را دچار خودفراموشى کرد آنان همان نافرمانانند. انسان با شهوات و لذات جسمانی خویش حجابی میان خود و خدای خویش قرار می دهد (ابن عربی، ۱۴۲۲ق، ج ۲، ص ۳۳۱؛ قطب، ۱۴۱۲ق، ج ۴، ص ۲۲۶۹) که سبب غفلت از خود و خدای خود می شود.
غفلت از خود درواقع غفلت از خداوند را در پی دارد و موجب می شود عملی را از یاد ببرد که به سود اوست (ابن کثیر، ۱۴۱۹ق، ج ۸، ص ۱۰۶؛ فیض کاشانی، ۱۴۱۵ق، ج ۳، ص ۱۵۹؛ مغنیه، ۱۴۲۴ق، ج ۷، ص ۲۹۴). همچنین انسان زندگی سختی خواهد داشت: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْری فَإِنَّ لَهُ مَعیشَه ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَه أَعْمى» (طه: ۱۲۴)؛ و هر کس از یاد من دل بگرداند، درحقیقت، زندگىِ تنگ [و سختى] خواهد داشت، و روز رستاخیز او را نابینا محشور مىکنیم.
آنها کارشان به گمراهی نیز می رسد: «فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَه قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ أُولئِکَ فی ضَلالٍ مُبینٍ» (زمر: ۲۲)؛ پس واى بر آنان که از سختدلى یاد خدا نمىکنند اینان در گمراهى آشکارند. سرانجام شیطان جای ذکر خدا را می گیرد و با انسان قرین می شود: «وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرینٌ» (زخرف: ۳۶)؛ و هرکس از یاد [خداى] رحمان دل بگرداند، بر او شیطانى مىگماریم تا براى وى دمسازى باش.
سرچشمه غفلت و بی خبرى هواپرستى است (مکارم شیرازی، ۱۴۲۱ق، ج ۱۱، ص ۲۶)؛ از این رو خداوند می فرمایند از غافلان پیروی نکنید: «وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطاً» (کهف: ۲۸). چنین افرادی از چهارپایان نیز گمراه ترند؛ زیرا آنچه را وجه تمایز انسان از دیگر حیوانات است از دست دادهاند و آن تمییز میان خیر و شر، و نفع و ضرر در زندگى انسان با چشم و گوش و دل است (طباطبائی، ۱۴۱۷ق، ج ۸، ص ۳۳۶؛ طبرسی، ۱۳۷۲، ج ۴، ص ۷۷۲؛ زمخشری، ۱۴۰۷ق، ج ۲، ص ۱۸۰).
راه درمان غفلت با توجه به آیات بالا، یاد و ذکر خداوند متعال و نیز آگاهی از خود و پیرامون خود است.
کبر و غرور و خودستایی
عُجب یکی از عوامل ضعف خودکنترلی (طباطبائی، ۱۴۱۷ق، ج ۲، ص ۳۹۳) و به معنای خودخواهی (طبرسی، ۱۳۷۲، ج ۴، ص ۶۷۲) است که خودستایی ناشی از آن است. به تدریج این رذیله انسان را وادار مىکند که در تماسش با دیگر انسان ها به رذیله دیگرى دچار شود که نام آن تکبر است این رذیله همان عاملی است که سبب رانده شدن شیطان از درگاه الهی شد. انسان خودپسند به حکم همان خودپسندیش مىخواهد خود را بالاتر از دیگران جلوه دهد و بندگان خداى را بنده خود بپندارد، اینجاست که به هر ظلم و ستم و حقکشى و هتک هر حرمتى از محارم الهى دست مىزند، و به خود اجازه مىدهد بر جان، ناموس و اموال مردم دستدرازى کند (طباطبائی، ۱۴۱۷ق، ج ۴، ص ۳۷۲؛ طوسی، بی تا، ج ۴، ص ۳۵؛ طبرسی، ۱۳۷۲، ج ۳، ص ۳۸۴).
کبر و غرور یکى از عوامل ضایع کردن خود (طباطبائی، ۱۴۱۷ق، ج ۲، ص ۳۹۳) و نشانه عدم خودکنترلی در انسان است. تکبر عبارت است از اینکه کسى بخواهد خود را بالاتر و بزرگتر از دیگران نشان دهد (آلوسی، ۱۴۱۵ق، ج ۱، ص ۲۳۲؛ بیضاوی، ۱۴۱۸ق، ج ۱، ص ۷۱). خداوند در قرآن کریم انسان را از این کار برحذر داشته، می فرماید: «وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً» (اسراء: ۱۳۷)؛ و در [روى] زمین به نخوت گام برمدار.
در تفاسیر «مرح» به تکبر تعبیر شده است (طوسی، بی تا، ج ۶، ص ۴۷۹؛ طبرسی، ۱۳۷۲، ج ۶، ص ۶۴۱؛ شیبانی، ۱۴۱۳ق، ج ۳، ص ۲۳۲؛ ابن قتیبه، بی تا، ص ۲۱۶؛ بلخی، ۱۴۲۳ق، ج ۲، ص ۵۳۱) و از آنجایى که هیچ موجودى به شخصه احترام و کرامتى ندارد، مگر اینکه خداوند سبحان به او شرافت و احترام داده باشد؛ ازاین رو باید گفت تکبر برای غیر خداى تعالى ـ هرکس که باشد ـ صفتی مذموم است؛ زیرا به جز او هرکس که باشد، از سوی خود جز مذلت چیزى ندارد. آرى، خداى سبحان کبریا دارد و تکبر از او پسندیده است (طباطبائی، ۱۴۱۷ق، ج ۸، ص ۲۹).
بنابراین، مىتوان گفت تکبر دو گونه است: یکى پسندیده که آن تکبر خداى تعالى است: «وَلَهُ الْکِبْرِیاءُ فِی السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ» (جاثیه: ۳۷)؛ و در آسمان ها و زمین، بزرگى از آن اوست، و اوست شکستناپذیر سنجیدهکار. کلمه «کبریا» در آیه مزبور به عظمت و ملک (آلوسی، ۱۴۱۵ق، ج ۱۳، ص ۱۶۱) و سلطان قاهر (طبری، ۱۴۱۲ق، ج ۲۵، ص ۹۷؛ زحیلی، ۱۴۱۸ق، ج ۲۵، ص ۲۹۳) معنا شده است.
نوع دیگر، تکبر ناپسند، و آن تکبرى است که در مخلوقات هست و آن این است که شخص نفس خود را به ناحق، بزرگ تصور کند (طباطبائی، ۱۴۱۷ق، ج ۸، ص ۲۹؛ حقی، بی تا، ج ۸، ص ۴۶۰).
وجود کبر در شیطان سبب سجده نکردن بر حضرت آدم (ع) و باعث سقوط وی شد: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَه اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِیسَ أَبى وَاسْتَکْبَرَ وَکانَ مِنَ الْکافِرِینَ» (بقره: ۳۴)؛ و چون فرشتگان را فرمودیم. براى آدم سجده کنید، پس به جز ابلیس ـ که سر باز زد و کبر ورزید و از کافران شد ـ [همه] به سجده درافتادند. از امام صادق(ع)روایت شده است که فرمود: «استکبار» نخستین معصیتى بود که خداوند با آن نافرمانى شد (قمی، ۱۳۶۷، ج ۱، ص ۴۲).
ابلیس نیز نخستین کسی بود که تکبر ورزید و کافر شد (عیاشی، ۱۳۸۰ق، ج ۱، ص ۳۴؛ سیوطی، ۱۴۰۴ق، ج ۱، ص ۵۱؛ بحرانی، ۱۴۱۶ق، ج ۱، ص ۱۷۷). عواقب بدی در انتظار متکبران است و چه چیز از این بدتر که بر قلب وی مُهر زنند تا نتواند حقایق را تشخیص دهد: «یَطْبَعُ اللَّهُ عَلى کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ» (غافر: ۳۵)؛ خدا بر دل هر متکبر و زورگویى مُهر مىنهد. سرانجام جهنم جایگاه ابدی هر متکبری است: «ادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَکَبِّرینَ» (غافر: ۷۶)؛ از درهاى دوزخ درآیید، در آن جاودان [بمانید]. چه بد است جاى سرکشان.
راه اصلاح این رذیله، افزون بر شیوه های عام اصلاح، تقویت باورهای دینی، خودشناسی و عمل بر خلاف آن (بهشتی، ۱۳۸۸، ص ۱۶۷)، به یاد آوردن احادیثی که در مذمت کبر و غرور و در مدح ضد آن یعنی تواضع آمده است (نراقی، بی تا، ج ۱، ص ۳۰۶)، می تواند برای اصلاح این رذیله سودمند باشد.
وابستگی به زینت و زندگی دنیا
زینت و زندگی دنیا وسیله ای است که انسان را به جایگاه ابدی خود می رساند و باید به بهترین شیوه برای رسیدن به مقصد از آن استفاده کرد: «وَ مَا الْحَیاه الدُّنْیا فِی الْآخِرَه إِلَّا مَتاعٌ» (رعد: ۲۶)؛ و زندگى دنیا در [برابر] آخرت جز بهرهاى [ناچیز] نیست. خداوند زندگى دنیا را «متاع» خوانده و متاع به معناى هر چیزى است که خود آن هدف نباشد، بلکه وسیلهاى براى رسیدن به هدف باشد (طباطبائی، ۱۴۱۷ق، ج ۲، ص ۳۲۹؛ خطیب، بی تا، ج ۷، ص ۱۰۹). اجازه استفاده از این نعمت الهی به همه انسان ها بخصوص افراد باایمان داده شده و فرموده است:
«قُلْ مَنْ حَرَّمَ زینَه اللَّهِ الَّتی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذینَ آمَنُوا فِی الْحَیاه الدُّنْیا خالِصَه یَوْمَ الْقِیامَه کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ» (اعراف: ۳۲)؛ [اى پیامبر] بگو: زیورهایى را که خدا براى بندگانش پدید آورده، و [نیز] روزیهاى پاکیزه را چه کسى حرام گردانیده؟ بگو: این [نعمت ها] در زندگى دنیا براى کسانى است که ایمان آوردهاند و روز قیامت [نیز] ویژه آنان است. این گونه آیات [خود] را براى گروهى که مىدانند به روشنى بیان مىکنیم.
زینت دنیا انواع و اقسامی دارد؛ یکی از آنها مال و فرزند است: «الْمالُ وَ الْبَنُونَ زینَه الْحَیاه الدُّنْیا» (کهف: ۴۶)؛ مال و پسران زیور زندگى دنیایند. و دیگری زنان، طلا، جواهر، اسبان و دیگر نعمت های الهی است: «زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنینَ وَ الْقَناطیرِ الْمُقَنْطَرَه مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّه وَالْخَیْلِ الْمُسَوَّمَه وَالْأَنْعامِ وَالْحَرْثِ ذلِکَ مَتاعُ الْحَیاه الدُّنْیا وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ» (آل عمران: ۴۶)؛ دوستىِ خواستنی ها [ى گوناگون] از زنان و پسران و اموال فراوان، از زر و سیم و اسبهاى نشان دار و دام ها و کشتزار [ها] براى مردم آراسته شده است، [لیکن] این جمله، مایه تمتع زندگى دنیاست، و [حال آنکه] فرجام نیکو نزد خداست. هیچ کس جز شیطان این چیزها را در نظر انسان زینت نمی دهد: «وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ ما کانُوا یَعْمَلُونَ» (انعام: ۴۳)؛ و شیطان آنچه انجام مىدادند برایشان آراسته می گرداند.
زینت دنیا نیز یکی از موارد ضعف خودکنترلی است؛ چراکه اگر انسانی مشغول امور دنیوی شود، بسیار اندک به کنترل خود می پردازد، چه بسا که خود را فراموش کند و مشغول دنیا شود و این خیلی برای انسان گران تمام می شود، بخصوص اگر با این کار هم دنیا و هم آخرتش را تباه سازد؛ ولی اگر این زینت دنیا را برای رسیدن به مقصد نهایی یعنی همان آخرت استفاده کند، هم دنیا و هم آخرت را خواهد داشت.
راه اصلاح این رذیله این است که انسان باید دنیا را برای آخرت بخواهد و در این مسیر دلداده خدا شود و به او عشق ورزد (بهشتی، ۱۳۸۸، ص ۱۷۰). به این فکر کند که دنیا پایدار و مداوم نیست؛ بلکه فناپذیر است و خداوند متعال است که فناناپذیر و همیشه باقی است (نراقی، ۱۳۹۰، ص ۶۵۸).
وسوسه شیطان
خداوند متعال در قرآن کریم شیطان را دشمنی آشکار معرفی کرده است و بیان می دارد که او را عبادت نکنید، بلکه مرا بپرستید؛ چراکه شیطان شما را گمراه خواهد کرد: «أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ، وَ أَنِ اعْبُدُونِی هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ، وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنْکُمْ جِبِلًّا کَثِیراً» (یس: ۶۲ـ۶۳)؛ شیطان را مپرستید؛ زیرا وى دشمن آشکار شماست؟ و اینکه مرا بپرستید این است راه راست، و [او] گروهى انبوه از میان شما را سخت گمراه کرد. آیا تعقل نمىکردید؟.
شیطان موجودی سراپا شر است؛ به همین جهت ابلیس را شیطان نامیدهاند (طباطبائی، ۱۴۱۷ق، ج ۱، ص ۵۵؛ خطیب، بی تا، ج ۱، ص ۵۸). همچنین به مرتبهاى از روح که افکار زشت و پلید از آن برخیزد و انسان را به کارهاى زشت و فساد انگیز در اجتماع دعوت کند، شیطان می گوید (طباطبائی، ۱۴۱۷ق، ج ۱، ص ۸۷): «الشَّیْطانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَ یَأْمُرُکُمْ بِالْفَحْشاءِ وَ اللَّهُ یَعِدُکُمْ مَغْفِرَه مِنْهُ وَ فَضْلاً وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلیمٌ» (بقره: ۲۶۸)؛ شیطان شما را از تهیدستى بیم مىدهد و شما را به زشتى وامىدارد و [لى] خداوند از جانب خود به شما وعده آمرزش و بخشش مىدهد، و خداوند گشایشگر داناست.
هنگامی که خداوند شیطان را از درگاه خود راند، شیطان سوگند خورد که همه انسان ها را گمراه کند: «قالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعینَ» (ص: ۸۲)؛ [شیطان] گفت: پس به عزت تو سوگند که همگى را جداً از راه به در مىبرم. بنابراین، ما باید مراقب خود باشیم که به خطا نرویم و پیرو شیطان نشویم؛ زیرا حتی در روز قیامت نیز از ما دوری می جوید و می گوید مرا سرزنش نکنید؛ بلکه باید خود را سرزنش کنید که خودتان باعث بدبختی خود شده اید:
«وَقالَ الشَّیْطانُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَما کانَ لِیَ عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلاَّ أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لی فَلا تَلُومُونی وَلُومُوا أَنْفُسَکُمْ ما أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ إِنِّی کَفَرْتُ بِما أَشْرَکْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ إِنَّ الظَّالِمینَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ» (ابراهیم: ۲۲)؛ و چون کار از کار گذشت [و داورى صورت گرفت] شیطان مىگوید: در حقیقت، خدا به شما وعده داد، وعده راست، و من به شما وعده دادم و با شما خلاف کردم، و مرا بر شما هیچ تسلطى نبود، جز اینکه شما را دعوت کردم و اجابتم نمودید. پس مرا ملامت نکنید و خود را ملامت کنید. من فریادرس شما نیستم و شما هم فریادرس من نیستید. من به آنچه پیش از این مرا [در کار خدا] شریک مىدانستید کافرم. آرى، ستمکاران عذابى پردرد خواهند داشت.
بنابراین اگر انسان نفس خود را کنترل کند چنین اتفاقی نخواهد افتاد و فریب ندای شیطان را نخواهد خورد و او را شکست خواهد داد. شیطان از هر راهی که بتواند وارد می شود و از هیچ حیله ای برای گمراه کردن انسان دریغ نمی کند: «لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقِیمَ ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَیْمانِهِمْ وَعَنْ شَمائِلِهِمْ وَلا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرِینَ» (اعراف: ۱۶ـ۱۷)؛ براى [فریفتن] آنان حتماً بر سر راه راست تو خواهم نشست. آن گاه از پیش رو و از پشت سرشان و از طرف راست و از طرف چپشان بر آنها مىتازم، و بیشترشان را شکرگزار نخواهى یافت. از این آیه بر می آید که وى نخست در عواطف نفسانى انسان، یعنى در بیم و امید، و آرزوهاى او، و نیز در شهوت و غضبش تصرف مىکند و آن گاه در اراده و افکارى که از این عواطف برمىخیزد (طباطبائی، ۱۴۱۷ق، ج ۸، ص ۴۰).
خداوند قهار بنی آدم را از فریب شیطان هشدار می دهد: «یا بَنِی آدَمَ لا یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطانُ…إِنَّهُ یَراکُمْ هُوَ وَقَبِیلُهُ مِنْ حَیْثُ لا تَرَوْنَهُمْ» (اعراف: ۲۷)؛ اى فرزندان آدم، زنهار تا شیطان شما را به فتنه نیندازد. درحقیقت، او و قبیلهاش، شما را از آنجایی که آنها را نمىبینید، مىبینند.
دعوت او مانند دعوت یک انسان از انسان دیگر نیست؛ بلکه به گونه ای است که داعى (شیطان) مدعو (انسان) را مىبیند، ولی مدعو، داعى را نمىبیند، و آیه شریفه «مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنَّاسِ الَّذِی یُوَسْوِسُ فِی صُدُورِ النَّاسِ مِنَ الْجِنَّه وَ النَّاسِ» (الناس: ۴ـ۶)؛ از شرّ وسوسهگر نهانى، آن کس که در سینههاى مردم وسوسه مىکند، چه از جن و [چه از] انس. و به روشنی مىفرماید: «اعمال شیطان به القا در دل هاست، از این راه است که انسان را به ضلالت دعوت مىکند (طباطبائی، ۱۴۱۷ق، ج ۶، ص ۱۲۰؛ طبری، ۱۴۱۲ق، ج ۳۰، ص ۲۲۹؛ طبرسی، ۱۳۷۲، ج ۱۰، ص ۸۶۹؛ بغوی، ۱۴۲۰ق، ج ۵، ص ۳۳۶).
ذکر و یاد خداوند انسان را از وسوسه های شیطان در امان می دارد (نراقی، ۱۳۹۰، ص ۱۰۴). هرکس که از یاد خدا غافل شد شیطان همنشین وی می شود: «وَمَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرینٌ» (زخرف: ۳۶).
ب) عوامل غیرمستقیم
عواملی که غیرمستقیم در ضعف خودکنترلی نقش دارند، به عوامل زیربنایی که سبب ضعف شخصیت می شوند، باز می گردند و بیشتر دامنگیر افرادی می شوند که تعادل روحی ـ روانی ندارند و از مشکلات روحی ـ روانی رنج می برند. این عوامل می تواند ضعف نفس و ضعف اراده باشد.
ضعف نفس
ضعف نفس، ناتوانی و تحمل ناپذیر نفس است. صفتی ناپسند در انسان که در آن حالت عجز و اضطراب به سراغ انسان می آید؛ به طوری که انسان ضعیف النفس در جزیی ترین کارها نیز نمی تواند تصمیم درستی بگیرد (نراقی، بی تا، ج ۱، ص ۲۳۵). مؤمن از این صفت به دور است؛ زیرا عزت از آن مؤمنان است: «وَلِلَّهِ الْعِزَّه وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنینَ» (منافقون: ۸).
همان طور که یاد شد مؤثرترین راه درمان هر رذیله، انجام برخلاف آن است؛ خلاف این رذیله قوت نفس است، بدین معنا که نفس توانمندی تحمل دشواری ها و سختی ها را دارد. لازمه قوی بودن نفس، اطمینان نفس، ثبات در عقاید، تزلزل ناپذیری، احساس توانمندی و مقاومت در برابر ناملایمات و دردها، شکست ناپذیری، تصمیم و عزم قاطع برای تحصیل آنچه مفید تشخیص داده می شود و کسب کمال و فضایل است. می توان گفت: همه رذایل از نفس ضعیف و همه فضایل از نفس قوی به دست می آید (نراقی، بی تا، ج ۱، ص ۲۳۶ـ۲۳۷).
ضعف اراده
اراده از جمله صفاتی است که در خداوند و بنده اش مشترک است، با این تفاوت که اراده در انسان حالتى نفسانى است که بر اثر به کار افتادن حواس باطنى پدید مىآید؛ (مدرسی، ۱۴۱۹ق، ج ۱، ص ۵۱۲؛ موسوی سبزواری، ۱۴۰۹ق، ج ۸، ص ۸۸)؛ ولى در خداى تعالى به معناى این است که براى پدید آوردن چیزى اسبابى را فراهم سازد که در پی آن اسباب، آن چیز پدید آید و ممکن نیست که نیاید.
پس مراد بودن چیزى براى خداى تعالى به معناى این است که او همه اسباب وجود آن را فراهم ساخته و کامل کرده باشد؛ دراین صورت، آن چیز به طور حتم تحقق خواهد یافت (طباطبائی، ۱۴۱۷ق، ج ۱۰، ص ۲۱۷؛ طنطاوی، بی تا، ج ۱۲، ص ۵۷): «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ» (یس: ۸۲)؛ چون به چیزى اراده فرماید، کارش این بس که مىگوید: «باش» پس [بىدرنگ] موجود مىشود.
انسان مالک نفس خویش است. این بدان معناست که انسان حاکم، مسلط و متصرف بر چشم و گوش و دیگر قوا و افعال خویش است. به این معنا که اگر گوش من چیزهایى را مىشنود و چشم من چیزهایى را مىبیند یا دیگر قوایم کارهایى را انجام مىدهند، همه برخاسته از اراده و حکم من است، نه اراده و حکم دیگران؛ این حقیقتى است که در تحقق، زوال ناپذیر است و انتقالش در ما، هیچ شبهه و تردیدى نیست (طباطبائی، ۱۴۱۷ق، ج ۷، ص ۱۷۰ـ۱۷۱؛ مغنیه، بی تا، ص ۲۳۷؛ قطب، ۱۴۱۲ق، ج ۶، ص ۳۲۹۱). بنابراین ضعف اراده سبب می شود که انسان اختیار اعضا و قوای خود را از دست بدهد و نتواند بر آنها کنترلی داشته باشد.
نتیجه گیری
«خودکنترلی» در روان شناسی با تعابیری چون کنترل شخصی، منبع کنترل درونی، وجدان و کنترل نفس تبیین می شود. دراین زمینه روان شناسانی مانند گوردن آلپورت، کارل راجرز، اریک فروم، کارل یونگ، آبراهام مزلو، فریتس پرلز، اریکسون و جولیان راتر، بحث کرده اند.
در قرآن کریم بر خودکنترلی تأکید و عوامل مؤثر در تقویت آن بررسی شده است در قرآن آنچه به خودکنترلی آسیب می رساند به انسان ها گوشزد می شود تا بدین ترتیب با پیشگیری از آنها به خودکنترلی و شخصیت سالم دست یابند. بنابراین نفس باید مراقب اعمال و رفتار خویش بوده، همواره بر خود مسلط باشد که خطا نکند. نفس با کارهایش راه سعادت و شقاوت خود را انتخاب می کند.
از عوامل مستقیم ضعف خودکنترلی، پیروی از هوای نفس که مهم ترین عامل فساد و تباهی انسان است، غفلت از خود که غفلت از خداوند را سبب می شود، وابستگی به زینت زندگى دنیا، کبر و غرور خودستایی و وسوسه شیطان است که همه این عوامل را در نظر انسان زیبا جلوه می دهد و ضعف نفس و ضعف اراده از عوامل غیرمستقیم آن.
دانشمندان اخلاق مانند فیض کاشانی و نراقین برای زدودن عوامل ضعف خودکنترلی، بر آگاهی از عیب ها و آثار شوم آنها، و اصلاح رذایل از طریق مبارزه با علل آنها و تمرین عملی بر خلاف آنها، تأکید کرده اند.
منابع
ابن عجیبه، احمد بن محمد (۱۴۱۹ق)، البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، قاهره، حسن عباس زکی.
ابن عربی، ابوعبدالله محی الدین محمد (۱۴۲۲ق)، تفسیر ابن عربی، محقق رباب سمیر مصطفی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی.
ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم (بی تا)، غریب القرآن لابن قتیبه، بی جا، بی نا.
ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو (۱۴۱۹ق)، تفسیر القران العظیم، محقق شمس الدین محمد حسین، بیروت، دارالکتب العلمیه.
اندلسی، ابوحیان محمد بن یوسف (۱۴۲۰ق)، البحرالمحیط فی التفسیر، محقق محمد جمیل صدقی، بیروت، دارالفکر.
آقابخشی، علی و مینو افشاری راد (۱۳۷۹)، فرهنگ علوم سیاسی، تهران، چاپار.
آلوسی، محمود (۱۴۱۵ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، محقق عطیه علی عبد الباری، بیروت، دارالکتب العلمیه.
آملی، حیدر (۱۴۲۲ق)، المحیط الأعظم و البحر الخضم، محقق محسن موسوی تبریزی، چ سوم، تهران، وزارت ارشاد.
بحرانی، هاشم (۱۴۱۶ق)، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت.
برکوویتز، لئونارد (۱۳۷۲)، روان شناسی اجتماعی، ترجمه محمدحسین فرجاد و عباس محمدی اصل، بی جا، اساطیر.
بغوی، حسین بن مسعود (۱۴۲۰ق)، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، محقق عبدالرزاق المهدی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی.
بلخی، مقاتل بن سلیمان (۱۴۲۳ق)، تفسیر مقاتل بن سلیمان، محقق عبدالله محمود شحاته، بیروت، دارإحیاء التراث.
بهشتی، محمد (۱۳۸۸)، آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن(۵) فیض کاشانی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
بیضاوی، عبدالله بن عمر (۱۴۱۸ق)، أنوارالتنزیل و اسرار التأویل، محقق محمد عبدالرحمان مرعشلی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی.
حقی، اسماعیل (بی تا)، روح البیان، بیروت، دارالفکر.
خطیب، عبد الکریم (بی تا)، تفسیر القرآنی للقرآن، بی جا، بی نا.
دخیل، علی بن محمد علی (۱۴۲۲ق)، الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، چ دوم، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات.
دوبرین، اندرو. جی (۱۳۸۸)، مدیریت رفتار سازمانی با رویکرد روان شناسانه، ترجمه مراد کردی و میترا آفتاب آذری، تهران، صفار-اشراقی.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (۱۴۱۲ق)، المفردات فی غریب القرآن، محقق صفوان عدنان داودی، دمشق، دارالعلم.
زارع، حمید، «الگویی از خودکنترلی در فرهنگ اسلامی» (۱۳۸۴)، حوزه و دانشگاه، ش ۴۵، ص ۴۴- ۵۷٫
زحیلی، وهبه بن مصطفی (۱۴۱۸ق)، التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعه و المنهج، چ دوم، بیروت، دارالفکر المعاصر.
زمخشری، محمود (۱۴۰۷ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، چ سوم، بیروت، دارالکتاب العربی.
ساروخانی، باقر (۱۳۷۶)، دایره المعارف علوم اجتماعی، تهران، کیهان.
سیف، علی اکبر (۱۳۸۴)، روان شناسی پرورشی، چ چهاردهم، تهران، آگاه.
سیوطی، جلال الدین (۱۴۰۴ق)، الدرالمنثور، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
شعاری نژاد، علی اکبر (۱۳۸۵)، نگاهی نو به روان شناسی انسان سالم، تهران، اطلاعات.
شولتر، دو آن پی و سیدنی الن (۱۳۷۸)، تاریخ روان شناسی نوین، ترجمه علی اکبر سیف و دیگران، تهران، دوران.
شولتز، دو آن (۱۳۸۸)، روان شناسی کمال، ترجمه گیتی خوشدل، چ شانزدهم، تهران پیکان.
شیبانی، محمد بن حسن (۱۴۱۳ق)، نهج البیان عن کشف معانی القرآن، محقق حسین درگاهی، تهران، بنیاد دایرهالمعارف اسلامی.
صفاری نیا، مجید (۱۳۸۹)، روان شناسی اجتماعی در تعلیم و تربیت، تهران، دانشگاه پیام نور.
طباطبائی، سیدمحمد حسین (۱۴۱۷ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، چ پنجم، قم، جامعه مدرسین.
طبرسی، فضل بن حسن (۱۳۷۲)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چ سوم، تهران، ناصر خسرو.
طبری، محمدبن جریر (۱۴۱۲ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه.
طنطاوی، محمد (بی تا)، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، بی جا، بی نا.
طوسی، محمد بن حسن (بی تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، محقق احمد قصیر عاملی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی.
طیب، عبدالحسین (۱۳۷۸)، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، چ دوم، تهران، اسلام.
عیاشی، محمد بن مسعود (۱۳۸۰ق)، کتاب التفسیر، محقق هاشم رسولی محلاتی، تهران، چاپخانه علمیه.
فخر رازی، محمد بن عمر (۱۴۲۰ق)، مفاتیح الغیب، چ سوم، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
فیض کاشانی، محسن (۱۴۱۵ق)، تفسیر الصافی، محقق حسین اعلمی، چ دوم، تهران، الصدر.
فیومی، احمد بن محمد (۱۴۱۴ق)، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، چ دوم، قم، دارالهجره.
قدیری، محمدحسین، «خودکنترلی کودک؛ خمیر مایه خویشتن داری اخلاقی، (۱۳۸۹)، راه تربیت، ش ۱۱، ص ۷۸- ۱۱۶٫
سید قطب (۱۴۱۲ق)، فی ظلال القرآن، چ هفدهم، بیروت، دارالشروق.
قمی، علی بن ابراهیم (۱۳۶۷)، تفسیر قمی، محقق طبیب موسوی جزایری، چ چهارم، قم، دارالکتاب.
قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا (۱۳۶۸)، کنزالدقائق و بحرالغرائب، محقق حسین درگاهی، تهران، وزرات ارشاد اسلامی.
کافی، مجید (۱۳۸۵)، مبانی جامعه شناسی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی.
کریمی، یوسف (۱۳۸۲)، روان شناسی اجتماعی، چ یازدهم، تهران، ارسباران.
کلینکه، کریس آل (۱۳۸۶)، مهارت های زندگی، ترجمه شهرام محمدخوانی، تهران، رسانه تخصصی.
گنابادی، محمد (۱۴۰۸ق)، بیان السعاده، چ دوم، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
لاندین، رابرت ویلیام (۱۳۷۸)، نظریه ها و نظام های روان شناسی، ترجمه یحیی سیدمحمدی، تهران، ویرایش.
مصطفوی، حسن (۱۳۶۰)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مغنیه، محمد جواد (۱۴۲۴ق)، الکاشف، تهران، دارالکتب الإسلامیه.
مکارم شیرازی، ناصر (۱۴۲۱ق)، الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب.
ملا حویش آل غازی، عبدالقادر (۱۳۸۲ق)، بیان المعانی، دمشق، مطبعه الترقی.
نراقی، احمد (۱۳۹۰)، معراج السعاده، چ چهارم، قم، طوبای محبت.
نراقی، محمدمهدی (بی تا)، جامع السعادات، محقق محمد کلانتر، چ چهارم، نجف، دارالنعمان للطباعه.
الوانی، مهدی (۱۳۸۵)، مدیریت عمومی، چ بیست و ششم، تهران، نی.
منبع: فصلنامه معرفت اخلاقی – شماره ۱۳
فارس
