محمد کلهر: «اول بهمن» در تقویم رسمی کشورمان به عنوان سالروز ولادت حکیم ابوالقاسم فردوسی ثبت شده است.
این در حالی است که درباره تولد، زندگی و زمان درگذشت حکیم ابوالقاسم فردوسی اطلاع دقیقی در دست نیست، اما با توجه به اشاراتی که در متن شاهنامه آمده، اغلب معتقدند که فردوسی در سال ۳۲۹ هجری قمری به دنیا آمده و در سال ۴۱۱ هجری قمری دار فانی را وداع گفته است و روز دقیق آن مشخص نیست.
* تاریخ تولد فردوسی چه زمانی است؟
سجاد آیدنلو پژوهشگر ادبیات فارسی و دانشیار دانشگاه پیام نور ارومیه درباره درباره زادروز و سالمرگ شاعر بلندآوازه طوس می‌نویسد: مرحوم علیرضا شاپور شهبازی (شیراز ۱۳۲۱ ـ آمریکا ۱۳۸۵) دارای دکترای باستان‌شناسی از دانشگاه لندن و فوق دکترای تاریخ‌نگاری ایران از دانشگاه گوتینگن آلمان با اشاره به ابیات:
چو آدینه هرمزد بهمن بود / بر این کار فرّخ نشیمن بود
می لعل پیش آور ای هاشمی / ز خمّی که هرگز نگیرد کمی
چو شصت و سه شد سال شد گوش کر / ز بیشی چرا جویم آیین و فر
و بیت «شب اورمزد آمد از ماه دی / ز گفتن بیاسای و بردار می» که حدود ۸۰۰ بیت پیش از آن‌ها در شاهنامه آمده است، طی محاسباتی به این نتیجه رسیده که فردوسی در سوم دی ماه سال ۳۰۸ یزدگردی برابر با اول بهمن زاده شده است.
ولی بر پایه گاهنامه تطبیقی مرحوم استاد بیرشک در آن ایّام جمعه تنها در سال ۳۸۷ هجری مطابق با اوّل بهمن ماه بوده است و اگر فردوسی به اشاره خود در این هنگام ۶۳ ساله بوده، سال تولدش ۳۲۴ هجری خواهد بود نه چنان که ژول مول (شرق‌شناس و شاهنامه‌پژوه آلمانی) و پس از او دیگران گفته‌اند سال ۳۲۹ هجری! به هر حال سال ۳۲۹ هجری به عنوان سال ولادت شاعر ملی ایران تثبیت و پذیرفته شده است.
* نام واقعی فردوسی چه بود؟
«ابوالقاسم» کُنیه فردوسی بوده و نام او نبوده است. به استناد ترجمه عربی بُنداری از شاهنامه، «قابل اعتمادترین» صورت نام فردوسی از میان وجوه گوناگون یاد شده در منابع «منصور پسر حسن» دانسته شده است.
محمدرضا شفیعی کدکنی با بررسی کنیه‌ها و نام‌های دانشمندان در تاریخ نیشابور رابطه جالبی بین آن‌ها یافته است، بدین صورت که بیشتر کسانی که کنیه‌شان ابوالحسن است علی نام دارند و غالب ابوعبدالله‌ها، محمّد و تقریبا بیشتر ابو‌القاسم‌‌ها، حسن. بر اساس این قرینه چون کنیه فردوسی ابوالقاسم بوده است این احتمال راهم نباید از نظر دور داشت که شاید نام وی نیز «حسن» بوده باشد.
زنده‌یاد محمدامین ریاحی صورت متحمل‌تر نام فردوسی را «حسن بن علی» دانسته است.
* قدیمی‌ترین نسخه شاهنامه کجاست؟
نام فردوسی با زبان فارسی پیوند خورده و او را خارج از جغرافیای سرزمین پارس نمی‌توان تصور کرد. اما در کمال تعجب، قدیمی‌ترین نسخه از شاهکار او یعنی «شاهنامه» نه در ایران که در ایتالیا نگهداری می‌شود. البته نسخه یادشده کامل نیست و فقط تا پایان پادشاهی کیخسرو را در بر دارد.
هم‌اکنون نسخه خطی شاهنامه کتابخانه فلورانس، قدیمی‌ترین نسخه شناخته شده موجود در جهان است و به هشت قرن پیش یعنی سال ۱۲۱۷ میلادی (۶۱۴ هجری) باز می‌گردد. بنابراین کمتر از دو قرن پس از درگذشت فردوسی (سال ۴۱۱ هجری) نگاشته شده است.
پس از این نسخه، قدیمی‌ترین نسخه در کتابخانه ملی بریتانیا نگهداری می‌شود که مربوط به سال ۶۷۵ هجری است.
* مشهورترین مجسمههای فردوسی کجاست؟
قدیمی‌ترین مجسمه‌ای که از فردوسی در کشورمان وجود دارد، به هشت دهه قبل مربوط می‌شود.
ماجرا از این قرار بود که سال ۱۳۱۳ و در جشن هزاره فردوسی در ایران، دانشجویان ایرانی محصل در اروپا برای گرامیداشت این موضوع دست به کار شدند و پول‌های خود را روی هم گذاشتند و سفارش ساخت مجسمه را به «لورنزی» دادند. این مجسمه‌ساز فرانسوی شناختی از فردوسی نداشت و سردیس فردوسی را بر اساس اشعار او و تصویر ذهنی خود ایجاد کرد.
نتیجه همکاری ۴۱۰ دانشجوی ایرانی دو سال بعد یعنی در ۱۳۱۵ به ایران فرستاده شد و در ۲۸ خرداد همان سال مقابل دانشکده ادبیات دانشگاه تهران (باغ‌نگارستان فعلی) قرار گرفت.
بانی ساخت دومین مجسمه فردوسی، پارسی‌زبانان هند بودند. این مجسمه ۲ متری با موافقت مسئولان انجمن آثار ملی، توسط «راس بهادر ماترا» مجسمه‌ساز هندی در سال ۱۳۱۹ ساخته شد، اما به دلیل وقوع جنگ جهانی دوم، اهدای آن به ایران تا اواخر سال ۱۳۲۳ به تأخیر افتاد.
سرانجام بهمن ماه همان سال کارهای عمرانی‌اش انجام شد و هشت ماه بعد (دهم مهر ۱۳۲۴) مجسمه وسط میدان فردوسی قرار گرفت.
تا پیش از سال ۱۳۳۸ که سومین مجسمه میدان فردوسی و ثمره کوشش مرحوم «ابوالحسن صدیقی» در این میدان جای بگیرد، مجسمه هندی به رو‌‌به‌روی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران منتقل و یک مجسمه دیگر از این شاعر ملی برای مدتی کوتاه در میدان فردوسی نصب شد. مجسمه دوم ظاهراً به مشهد منتقل و در اختیار اداره میراث فرهنگی این شهر قرار گرفت.
ابوالحسن صدیقی از بزرگ‌ترین مجسمه‌سازان ایران بود که از او به عنوان پدر مجسمه‌سازی ایران و میکل‌آنژ شرق یاد می‌شود. او در مجموع ۸۳ مجسمه ساخت که مهمترین آن‌ها، مجسمههای نادرشاه افشار در مشهد، ابن سینا در همدان، سعدی در شیراز، خیام در پارک لاله و فردوسی در میدان فردوسی تهران است. مجسمه نشسته فردوسی در آرامگاه طوس هم محصول هنر این مجسمه‌ساز در سال ۱۳۴۸ است.
صدیقی در سال ۱۳۳۷ به سفارش انجمن آثار ملی مجسمه فردوسی را از جنس سنگ مرمر به ارتفاع سه متر ساخت و چون خودش در ایتالیا بود، کار نصب آن را به فرزندش فریدون صدیقی سپرد. این مجسمه در ۱۷ خردادماه ۱۳۳۸ نصب شد.
برای پایه مجسمه، تخته سنگی با ۵۹ تن وزن از کوه الوند واقع در استان همدان جدا و به تهران منتقل شد و بالاخره کار نصب مجسمه فردوسی بر روی این قطعه سنگ نتراشیده انجام گرفت.
فریدون صدیقی در سال‌های ۸۴ و ۸۸ دو بار به مرمت مجسمه فردوسی پرداخته است. اواخر دهه ۸۰ و اوایل دهه ۹۰، شرایط نامناسب نگهداری مجسمه فردوسی و هراس از فرسایش، صحبت‌هایی مبنی بر انتقال مجسمه و نصب بدل آن را مطرح کرد که به نتیجه نرسید.
