شهر یزد در یکی از استانهای تاریخی و خاص ایران قرار گرفته و خود یکی از از زیباترین شهرهای خشتی دنیاستطبیعت استان یزد دارای تنوع بسیار بالایی است، به این صورت که از یک طرف به بیابان و شنزار و از طرف دیگر به ارتفاعات سرسبز و زیبای شیرکوه می‌رسید. شهر یزد که به آن “دارالعباده” ، “دارالعلم و دارالعمل” شهر بادگیرها، “حسینیه ایران” ، “شهر قنات، قنوت و قناعت” و “شهر آتش و آفتاب” هم می‌گویند؛ دومین شهر تاریخی جهان است.
کاروانسرای قدیمی شاه عباسی که در بلوار قاضی میرحسین شهر میبد جا خوش کرده است، در دوره‌ی قاجار ساخته شده و به سبک صفوی وفادار مانده و به همین دلیل هم به نام شاه عباسی مشهور شده است. به‌نظر می‌رسد این بنا در محل کاروانسرای قدیمی‌تری شکل گرفته باشد.
کاروانسرای میبد حیاط بزرگ مرکزی، ایوان، هشتی ورودی، حوضخانه، مهتابی، هشتی و تعداد زیادی حجره دارد. همچنین چاپارخانه، یخچال سنتی و آب انبار در آن دیده میشود. این مشخصات نشان می‌دهند که این‌جا تنها محل استراحت کاروان‌ها نبوده، بلکه در زمان خود از بهترین مجموعههای راهداری در کشور به شمار می‌رفته است.
کاروانسرای شاه عباسی میبد، ساختاری چهارگوش دارد، آجری است و به سبک چهار ایوانی ساخته شده است. در حیاط آن ۲۴ حجره می‌بینید، اما با درنظر گرفتن اتاق‌های داخلی، درمجموع ۱۰۰ حجره در آن طراحی شده است.
کوچه آشتی‌کنان که به کوچه عشاق و مهربانی نیز معروف است، کوچه‌ای تنگ و باریک بوده که اسباب نزدیکی آدم‌ها می‌شده و در واقع هنر و خلاقیت معماران ایرانی را به رخ می‌کشد به خصوص در شهرهای کویری. این کوچه‌ها در محله‌های قدیمیِ شهرهایی چون اصفهان و یزد هم‌چنان سرحال و سرزنده نفس می‌کشند اما در بعضی شهرها مانند تهران تک و توک به جا مانده‌اند آن‌هم در دلِ تهران قدیم؛ مثلا در محله عودلاجان.
با همه این‌ها اولین شهری که با شنیدن نام کوچه آشتی‌کنان به ذهن می‌آید، یزد است. شهری که همه‌اش خشت و گل بوده و اکنون خانه‌هایی دارد که سال‌های سال نه ریختند و نه سوختند. گره خوردند با نفس‌های پاک مردم این دیار و شدند نخستین شهر خشتی و دومین شهر تاریخی جهان با کوچه‌هایی مسقفِ قوسی‌شکل که گاهی در هم ضرب می‌شوند برای خنکا و دمی آسایش مسافرانِ سواره و پیاده.
این کوچه‌ها که به ساباط معروفند در محله‌های قدیمی یزد در فهادان و بازار نو زیاد دیده می‌شوند. در کنار این ساباط‌های تاریخی، کوچه‌هایی تنگ اما نه تاریک با دیوارهای بلند که سایه‌سار رهگذران است، دیده میشود، کوچه‌هایی که اگر از تراکم بافت خانه‌ها هم به و‌جود آمده باشد، روابط میان افراد را نظم می‌هد، صمیمیت و خوبی را نشر می‌دهد و مهربانی را ارج می‌نهد.
نفسِ معماری سنتی که هنری است برخاسته از ارزش‌های والای انسانی، احترام به مردم است، مانند همین کوچه‌های مهربانی و آشتی‌کنان. دو نفرِ قهر کرده از هم را مجبور می کند تا به روی هم نگاه کنند، لبخند بزنند و همدیگر را در آغوش بگیرند، کاری که با کدخدامنشی هم به سختی انجام میشود. مگر نه اینکه این‌جا یزد است، دارالعباده، شهری که نامش با ایزد و یزدان گره خورده است، پس باید کوچه‌ای باشد در این برهوت خدا، پر عشق و مهر برای صمیمیت هرچه بیشتر و نزدیکی عمیق‌تر.قدم زدن در این کوچه ها یادآورِ قهر و آشتی‌های کوتاه و بلند است.
چهار عنصر اصلی در آیین زرتشت یعنی آسمان، زمین، آب و گیاهان در طراحی سبک منحصر به فرد معماری باغ های ایرانی نقشی اساسی ایفا می کنند. این عناصر به نحوی می کوشند تصویری از باغ بهشت را، که در الگوی باغ ایرانی آسمان را به زمین آورده یا به عبارتی زمین را به آسمان برده است، القا کنند. باغ ایرانی به عنوان نمونه ی بارز فرهنگ ایرانی در جهان دارای سه ساختار و طراحی منحصر به فرد است. نخستین ساختار آن این است که در مسیر عبور جوی آب قرار دارد. دوم اینکه در میان دیوارهای بلند محصور است و سومین ساختار مربوط به داخل این باغ است که در آن عمارت تابستانی و استخر آب قرار دارد. نه باغ ایرانی ثبت شده در یونسکو عبارتند از: ۱) باغ پاسارگاد شیراز به عنوان مادر باغ های ایرانی در قرن ششم پیش از میلاد و مربوط به دوران کوروش کبیر هخامنشی ۲) باغ ارم شیراز در دوره ی سلجوقیان و عمارت آن مربوط به دوران قاجار ۳) باغ چهل ستون اصفهان، باغ سلطنتی، دوره ی صفوی ۴) باغ فین کاشان، دوران صفوی ۵) باغ ماهان کرمان مربوط به اواخر دوره ی قاجار ۶) باغ اکبریه ی بیرجند، اواخر دوره ی زندیه و اوایل دوره ی قاجاریه ۷) باغ دولت آباد یزد در اواخر دوره ی افشاریه ۸) باغ پهلوان پور مهریز یزد، اواخر دوره ی قاجار ۹) باغ عباس آباد بهشهر، مربوط به دوران صفوی.
مجموعه امیرچخماق (امیرچقماق) یکی از شاخص ترین مجموعه های تاریخی شهر یزد، تقریباً در وسط بافت قدیمی شهر واقع شده و یکی از نقاط سوق الجیشی و مهم یزد است. این مجموعه ی با ارزش که نقطه ی تلاقی خیابان های اصلی شهر است شامل مسجد، تکیه، بقعه ستی فاطمه، بازارچه ی حاجی قنبر، آب انبار ستی فاطمه، نخل و آب انبار تکیه امیرچخماق می شود. مجموعه ی میرچخماق از آثار قرن نهم هجری است که امیر جلال الدین چخماق از سرداران و امرای شاهرخ تیموری ( ۹۱۱- ۷۷۱ ه.ق،۱۵۰۶- ۱۳۷۰ م) هنگامی که به حکومت یزد رسید با همکاری همسر خود ستی فاطمه خاتون برای آبادانی شهر آن را بنیان نهاد.
بانیان در شمال مسجد میدانی ایجاد کردند که هم اکنون پابرجاست و مرکز شهر یزد است.این میدان در عصر صفوی هم به همین نام شهرت داشت. در زمان شاه عباس برخی از این آثار احیاء شدند از جمله چهارسوقی که بر روی کاروانسرا ساخته شده است.
اوایل قرن سیزدهم هجری میدان جلوی مسجد و سردر بازار تبدیل به حسینیه شده است. البته آنچه مسلم است در آن زمان این مکان نقش حسینیه را نداشته است چراکه ساخت چنین فضاهایی از زمان صفویه به بعد در ایران رواج پیدا کرد. این بنا به دستور میرچخماق ساخته نشد ولی به نام میرچخماق معروف شده است. بنای اصلی میرچخماق به دلیل سردر رفیع و جلوخان جالب، گنبدی عظیم و صفه ای زیبا شهرت بسیاری دارد و امروز یکی از مؤلفه های شهر یزد محسوب می شود. این بنا با خشت خام ساخته شده و تزئینات و گچبری های زیبایی دارد.
موزه‌ی آیینه با نام عمارت قصرآیینه نیز مشهور است و یکی از جذاب ترین موزه های شهر یزد محسوب میشود. این موزه با زیربنای ۸۳۷ متر مربع در باغی مصفا به وسعت ۸۱۷۴ مترمربع در خیابان کاشانی یزدی، واقع شده است. ساختمان موزه کوشکی در میان باغ است. حیاط وسیع با استخری در وسط، اتاق‌های گچبری و آینهکاری شده رو به استخر، راهروهای تو در تو و حوضخانه را دربرگرفته که در زمان پهلوی اول بنا شده است. قصر آیینه یزد در سال ۱۳۲۰ به دست فردی به نام صراف زاده ساخته و به عنوان یک مهمانسرای خصوصی استفاده میشد؛ او بازرگان و مالک عمده و وکیل مجلس، فرزند حاج على صراف یزدى، بود که در ۱۲۷۸ شمسی در یزد تولد یافت. اما پس از انقلاب، این عمارت که توسط بنیاد مستضعفان مصادره شده بود در سال ۱۳۷۷ تغییر کاربری داد و به موزه تبدیل شد. در مورد معماری و نمای عمارت قصرآیینه باید گفت که دکور آن تلفیقی از معماری سنتی و اروپایی است که به شکل هنرمندانهای به دست ایرانیان در هم آمیخته است. اتاق هایی رو به استخر یا نشیمن بهاری، اتاق خواب، قسمت شاه نشین و … همچنین تزئینات اتاق شامل گچبری، نقاشی روی دیوار و آیینه کاری است. درها و پنجره‌ها چوبی و مشبک با شیشه‌های رنگی است و پنجره‌ها با لولای جداشونده به صورت ساده و رنگی ساخته شده است. این موزه محل نمایش انواع پیه‌سوز، شمع سوز، نفتسوز، کبریت و اشیای برقی باستانی است. تعداد اشیاء موزه ۱۲۴ مورد است که می توان آنها را در شش دسته طبقه بندی کرد.
۱) اشیاء روشناییِ پیه سوز شامل نصبی، آویز، پایه دار، دستی؛ ۲) شمع سوز شامل انواع نصبی، آویز، پایه دار، دستی؛ ۳) نفت سوزها؛ ۴) گازسوزها؛ ۵) برقسوزها؛ ۶) مجموعه آیینه‌ها «تعداد اشیاء : ۱۲۴مورد». قدیمی‌ترین شیء موجود در موزه پیه سوزهای متعلق به دوران ساسانی است. همچنین آثار وقفی مرحوم سید حسین حیدری (مجموعه دار یزدی) در این موزه به نمایش گذاشته شده است. موزه ی آیینه و روشنایی یزد همچنین دربردارنده‌ی مجموعههای خطی، اسلحه، سکه، کتب، تمبر، قفل، دهنه ی اسب (متعلق به هزاره ی دوم قبل از میلاد) و نمونه‌هایی از برنزهای لرستان و اشیای دیگر است که در معرض دید عموم قرار گرفته است.
عکاس و خبرنگار : نجف محمودی
