با قوانینی که این سازمان وضع کرد، مناطقی تحت عنوان پارک ملی و مناطق حفاظت شده شکل گرفت؛ هرچند که این اتفاق، ۹۵ سال پس از شکل‌گیری اولین پارک ملی در جهان و ۱۹ سال پس از تأسیس اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع رخ داد. اهمیت محیط‌زیست و توجه به آن، باعث شد در سال ۱۳۵۱، سازمان حفاظت از محیط‌زیست تأسیس شود و از آن زمان، مسئولیت حفاظت از محیط‌زیست ایران را برعهده گیرد. از سال ۱۳۵۳، بر اساس معیارها و طبقه‌بندی‌های اعلام شده، مناطق به چهار دسته پارک ملی، اثر طبیعی ملی، پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت شده تقسیم شدند که هر کدام ویژگی‌های خود را دارند. در این مطلب، بعد از تعریفی مختصر از مناطق حفاظت‌شده، تعدادی از آنها در ایران را معرفی می‌کنیم.
به چه مناطقی حفاظت شده می‌گویند؟
مناطق حفاظت شده، اراضی نسبتا وسیعی هستند که از نظر حیات جانوری و گیاهی بسیار ارزشمند به حساب می‌آیند. طبیعتاً، حفظ و احیای این پوشش گیاهی و جانوری بسیار مهم است و دولت‌ها برنامه‌های مختلفی برای این کار تدوین می‌کنند. مناطق حفاظت شده، مکان‌های مناسبی برای تحقیقات و انجام برنامه‌های آموزشی هستند. البته فعالیت‌های مرتبط با گردشگری، تحت نظارت مسئولین و با برنامه‌ریزی دقیق هم ممکن است و می‌تواند به درآمدزایی و رسیدن به بودجه بیشتر برای حفاظت از منطقه بینجامد.
در سال ۱۳۴۶، ایران ۲ پارک ملی و ۱۵ منطقه حفاظت شده داشت. امروز این عدد به ۹۲ منطقه حفاظت شده رسیده که حدود ۶ میلیون هکتار وسعت دارد و ۵۴ درصد از اراضی کشور را شامل می‌شود. در ادامه توضیحاتی مختصر درباره برخی از مهم‌ترین مناطق حفاظت شده ایران داده خواهد شد.
منطقه حفاظت شده توران
توران منطقه‌ای کویری-بیابانی است که در استان سمنان قرار دارد و به دلیل ویژگی‌های منحصر‌به‌فردش، از سال ۱۳۵۱ عنوان منطقه حفاظت شده را به خود اختصاص داده است. بخش‌هایی از منطقه توران تبدیل به پارک ملی شده و گونه‌های نادری از حیات وحش در آن زندگی می‌کنند. که تعدادی از آنها حیوانات اندمیک یا بومی ایران هستند؛ مانند یوزپلنگ ایرانی و زاغ بور. از سال ۱۳۵۵، توران ذخیره‌گاه زیست‌کره هم شده است. مساحت کلی منطقه حفاظت شده توران، بیش از یک میلیون هکتار است و نواحی جنوبی آن، بخش‌هایی از دشت کویر است. محدوده ارتفاعی منطقه از ۷۰۰ متر تا ۲۴۰۰ متر است و منطقه حدود ۷۸ تا ۲۳۱ میلیمتر در سال بارندگی دارد. بالاترین دمای ثبت شده در منطقه، حدود ۴۲ درجه و کمترین آن ۱۵- درجه سانتی‌گراد است.
اقلیم هوایی توران فراخشک تا خشک بیابانی است و تابستان‌های گرم و زمستان‌های سرد دارد. بیش از ۶۵۰ گونه گیاهی و ۲۵۰ گونه جانوری در این منطقه شناسایی شده‌اند. میان ۶۵۰ گونه گیاهی، ۶۳ نوع از آنها اندمیک یا بومی ایران هستند. گونه‌های گیاهی مهم منطقه، شامل کلاه میرحسن، باتلاقی شور، اشنان، قره‌داغ، مارونگ، کمای غلاف‌دار، هزار خار دشتی، عجوه، درمنه، گز، تنگرس، نجم طلایی، شنگ اسبی، علف‌مورچه، تلخه بیان و اسپند می‌شود. گونه‌های جانوری برجسته هم عبارتند از: گورخر، پلنگ، یوزپلنگ، جبیر، آهو، بز، پازن، گربه پالاس، گربه شنی، کاراکالف شغال، حواصیل، زاغ بور، کرکس، مارخالدار و مار قیطانی.
توران رودخانه دائمی ندارد، اما رودخانه موسمی کال‌شور با آب به شدت شور منطقه را به دو نیمه شرقی و غربی تقسیم می‌کند. مناطق حاشیه‌ای توران، اقلیم متفاوت دارند و بخشی از آنها پوشیده از گیاهان مناطق مرطوب مانند نی است. این منطقه از هر نظر بسیار اهمیت دارد و برنامه‌های پژوهشی، آموزشی و گردشگری مختلفی در آن برگزار می‌شود.
منطقه حفاظت شده ارژن و پریشان
این منطقه شامل تالاب بین‌المللی و ذخیره‌گاه زیست‌کره هم هست و از سال ۱۳۵۳ عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره و پارک ملی را گرفت و بعد در سال ۱۳۶۱ تبدیل به منطقه حفاظت شد. در سال ۱۳۵۴ هم در لیست تالاب‌های بین‌المللی قرار گرفت. منطقه ارژن و پریشان شامل ۲ دریاچه، جنگل و کوهستان است و با مساحتی حدود ۶۰ هزار هکتار، در استان فارس قرار دارد. محدوده ارتفاعی منطقه بین ۸۰۰ تا ۲۹۰۰ متر است و دما بین ۱۳ تا ۲۱ درجه سانتی‌گراد متغیر است. ارژن و پریشان، بین ۴۰۰ تا ۷۰۰ میلیمتر بارندگی دارد که باعث شده منطقه آب و هوای گرم و خشک تا معتدل و مرطوب داشته باشد.
دو دریاچه منطقه، ارژن و پریشان نام دارند که با هم اختلافی ۱۰۰۰ متری و عمق متوسط ۱٫۲ متری دارند. در این منطقه، ۴۰۷ گونه گیاهی وجود دارد که شامل بلوط ایرانی، بادام، بنه، کنار، زبان‌گنجشک، کیکم، ارژن، تنگرس، ارس، آلاله و بارهنگ می‌شود. گونه‌های مهم جانوری هم عبارتند از: قوچ، میش، بز، پازن، آهو، خدنگ، خرس‌قهوه‌ای، گرگ، گراز، پلنگ، اردک سرسفید، پلیکان، درنا، غاز، فلامینگو، حواصیلف بالابان، قرقی، عقاب، کبک، چکاوک و بلبل خرما.
منطقه حفاظت شده ارسباران
ارسباران منطقه‌ای کوهستانی در حاشیه جنوبی رود ارس است. این منطقه با مساحت بیش از ۸۰ هزار هکتار، در استان آذربایجان شرقی است و از سال ۱۳۵۵ به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره شناخته شده است. منطقه ارسباران، در پست‌ترین بخش ارتفاعی معادل ۲۵۶ متر از سطح دریا و در مرتفع‌ترین بخش ۲۸۹۶ متر است. بارندگی سالانه ارسباران، حدودا ۲۷۵ میلیمتر و دمای متوسط حدود ۱۰ درجه سانتی‌گراد است. بیش از نیمی از اراضی ارسباران را جنگل پوشانده است و حدود ۱۰۲۸ گونه گیاهی شناسایی شده در منطقه وجود دارد.
گیاهان مهم این منطقه شامل: اوری، ممرز، گردو، چنار، کیکم، سماق، زرشک، گیلاس، آلبالو، سرخدار، هفت‌کول، ارس، زغال‌اخته، آلوچه، انار وحشی، زالزالک، پامچال و آلاله هستند. گونه‌های مهم جانوری هم عبارتند از: بز و پازن، قوچ و میش، گراز، خرس قهوه‌ای، گرگ، سیاه‌گوش، روباه، پلنگ، کبک، قرقاول، هما و تیرک مار. به علاوه، این منطقه به آثار باستانی‌اش هم مشهور است؛ مانند قلعه بابک، دژ طومانیانس و کلیساهای تاریخی منطقه.
منطقه حفاظت شده ورجین
ورجین منطقه‌ای کوهستانی به مساحت بیش از ۲۶ هزار هکتار است که در دامنه‌های جنوبی البرز مرکزی و در نزدیکی تهران واقع شده است. ورجین از سال ۱۳۶۱ به لیست مناطق حفاظت شده اضافه شد. ارتفاع حدودی منطقه بین ۱۷۰۰ تا ۳۹۰۰ متر از سطح دریا است، سالیانه ۷۰۰ میلیمتر بارندگی دارد و میانگین دمای آن ۵ درجه سانتی‌گراد است.
این منطقه، اقلیمی مدیترانه‌ای گرم و نیمه مرطوب دارد و تنوع زیستی، جانوری و گیاهی آن به نسبت وسعتش بسیار متنوع است و همین، باعث شهرت منطقه ورجین شده. ۵۷۷ گونه گیاهی و ۱۶۲ گونه جانوری، این منطقه را به یکی از مناطق متنوع ایران تبدیل کرده است. از گونه‌های جانوری مهم منطقه می‌توان به قوچ، میش، بز، پلنگ، گراز، کفتار، کبک، عقاب، افعی و ماهی قزل‌آلا اشاره کرد. گونه‌های گیاهی مهم ورجین هم عبارتند از: ارس، بید، زبان گنجشک، تنگرس، گون، آویشن، ریواس، گل ماهور، گل گاو زبان و کلاه میرحسن.
منطقه حافظت شده گنو
گنو منطقه‌ای مشرف به خلیج فارس است که در سال ۱۳۵۴ به عنوان پارک ملی و سپس در سال ۱۳۶۱ به عنوان منطقه حفاظت شده به ثبت رسید. گنو بیش از ۴۴ هزار هکتار مساحت دارد و در استان هرمزگان قرار گرفته است. اختلاف ارتفاع منطقه از ۸۰ تا ۲۳۴۰ متر از سطح دریا است و دمای متوسط سالیانه آن ۱۵۰ تا ۲۵۰ میلیمتر است. گنو به اقلیم فراخشک گرم و خشک بیابانی معتدل مشهور است و به دلیل شرایط توپوگرافی‌اش، میزبان گونه‌های گیاهی کوهستانی است که در مناطق ایران و تورانی پیدا می‌شوند.
بیش از ۳۶۰ گونه گیاهی در بخش کوهستانی این منطقه پیدا شده که شامل گونه‌هایی مانند آکاسیا، پرخ، کهور، کنار، مسواک، ارسک، کیکم، بادام، زیتون، بنه، گز و پامچال است. در این منطقه گونه‌های جانوری مهمی هم پیدا می‌شوند مانند قوچ، پازن، جبیر، گرگ، شغال، پلنگ، گربه، کبک، تیهو، عقاب، بلبل، سهره، بزمجه دشتی و مار جعفری.
گنو، آب و هوای مطبوع، تنوع گیاهی و جانوری بسیار، چشم‌اندازهای زیبا و منابع آبی فراوان دارد و به دلیل نزدیکی به بندرعباس، منطقه گردشگری مناسبی هم به حساب می‌آید.
منطقه حافظت شده ساریگل
منطقه کوهستانی و تپه‌ای ساریگل از سال ۱۳۵۲ با عنون شاه‌جهان، تحت حفاظت بود و در سال ۱۳۶۱ نام آن به ساریگل تغییر یافت. منطقه محافظت شده ساریگل بیش از ۲۱ هزار هکتار است و در استان خراسان شمالی قرار دارد. منطقه ساریگل به نسبت دست‌نخورده است، دامنه ارتفاعی آن از ۱۲۴۰ تا ۳۰۲۰ متر متغیر است، میانگین دمایی آن ۱۲ درجه است و سالانه ۲۷۵ میلیمتر بارندگی دارد. ساریگل حدود ۲۰۰ گونه گیاهی دارد که شامل زالزالک، انجیر، گردو، بید، سنجد، زرشک، نسترن کوهی، شیرخشت، چوبک، فرفیون، کنگر، زنبق، گاوزبان و پامچال می‌شود. ویژگی برجسته ساریگل، گیاه باریجه است که هم مصرف دارویی و هم صنعتی دارد.
به‌علاوه، ساریگل زیستگاه قوچ و میش اوریال است که یکی از زیباترین پستانداران ایران محسوب می‌شود. گونه‌های مهم دیگر آن عبارتند از: پلنگ، بز، گرگ، روباه، گربه پالاس، سموز، سنجاب، کبک، تیهو، بلدرچین، هما، دال، افعی و تیرمار.
منطقه حافظت شده موته
موته منطقه‌ای است در شمال غربی استان اصفهان و از آنجایی که زیستگاه آهوی ایرانی است، بسیار مورد توجه قرار می‌گیرد. این منطقه دو بخش جلگه‌ای و کوهستانی دارد. بخش جلگه‌ای آن زیستگاه آهوی زیبای ایرانی است و کوهستان‌های آن، میزبان گونه‌های با ارزش گیاهی است. موته ۲۰۵ هزار هکتار وسعت دارد و از نظر تعداد جانوران، یکی از پرجمعیت‌ترین مناطق محافظت شده ایران است. دامنه ارتفاعی آن بین ۱۵۰۰ تا ۲۹۰۰ متر است، سالیانه ۲۷۵ میلیمتر بارندگی دارد و متوسط دمای آن ۱۲ درجه سانتی‌گراد است.
موته بیش از ۴۰۰ گونه گیاهی دارد که نزدیک به ۲۷۰ مورد از آنها دارویی هستند و از میان آنها می‌توان به بادام، قیچ، درمنه، شکر تیغال، شقایق، مریم گلی، گاوزبان، کاروان کش، تنگرس و گون اشاره کرد. به علاوه ۱۴۲ گونه مهره‌دار هم دارد که ۲۵ گونه آن پستانداران هستند و شامل حیواناتی مانند آهو، قوچ، میش، کل و بز، گراز، گربه پالاس، روباه، شغال، جربیل، جرد، سنجاب، کفتار، سمور و خرگوش می‌شود.
کلام آخر
آنچه گفته شد تنها بخش کوچکی از مناطق حفاظت شده ایران است که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند و همه برای محیط‌زیست ایران بسیار اهمیت دارند. مناطق ذکر شده، صرفا نمونه‌ای از ۹۲ منطقه حفاظت شده کشور هستند که از بین رفتن و بی توجهی به آنها، حیات کل کشور را به خطر خواهد انداخت. در انتخاب آنها سعی شد بدون طولانی شدن متن، پراکندگی نقاط در نظر گرفته شود. طبیعی است که بسیاری از مناطق حفاظت شده مهم در این مطلب ذکر نشده و توضیح تمام مناطق باعث طولانی شدن متن می‌شد.
نکته‌ای که باید به آن توجه کنید این است که بسیاری از مناطق محافظت شده به دلیل حساسیتی که دارند، نیاز به دریافت مجوز برای بازدید دارند، بنابراین به راحتی بازدید از آنها میسر نیست. پیشنهاد می‌کنیم قبل از بازدید، حتما مراحل دریافت مجوز منطقه را بررسی کنید.
اگر شما هم اطلاعاتی درمورد مناطق محافظ شده ایران دارید، با ما به اشتراک بگذارید.
تالیف: لست سکند
