رقابت ایران و عراق بر سر ترانزیت منطقه‌ای

در سال‌های اخیر، عراق به یکی از مقاصد پیشرو برای سرمایه‌گذاری‌های چین در خاورمیانه و به پیوندی حیاتی در طرح کمربند – جاده پکن (BRI) تبدیل شده است. عراق برای استفاده از موقعیت ژئواستراتژیک و موقعیت مرکزی خود در  طرح کمربند – جاده چین، به دنبال توسعه یک پروژه بندری جدید به وسعت ۵۴ کیلومتر مربع در شهر جنوبی فاو، معروف به بندر بزرگ فاو است که اتکای این کشور به بنادر عربی خلیج فارس و ترانزیت زمینی از ایران و ترکیه برای واردات را کاهش خواهد داد.  این پروژه همچنین بر رقابت اقتصادی فزاینده عراق با ایران می‌افزاید، زیرا هر دو کشور به دنبال ایجاد جایگاه مشابهی در مدیریت ترافیک ترانزیت منطقه ای هستند.

موانع توسعه عراق

به گزارش خبرگزاری افق به نقل از موسسه خاورمیانه (Middle East Institute) برخی موانع تلاش های عراق برای تنوع بخشیدن به اقتصاد این کشور را با مشکل مواجه کرده است، از جمله کمبود شدید سرمایه گذاری و فساد گسترده. با این حال، نشانه هایی وجود دارد که شکل‌گیری برخی تغییرها را نوید می‌دهد. در اوایل این ماه، بغداد با شرکت انرژی «توتال» فرانسه برای پیشبرد یک پروژه انرژی عظیم ۲۷ میلیارد دلاری به توافق رسید. این توافق پتانسیل سرمایه گذاری و مشارکت خارجی برای کمک به رشد و توسعه اقتصادی عراق را برجسته کرد.

قرارداد جدید به دنبال قرارداد قبلی که در ژوئیه ۲۰۲۱ بین وزارت نفت عراق و شرکت ملی مهندسی شیمی چین (CNCEC) به دست آمد ، انجام شد که به موجب آن، این شرکت چینی یک مجتمع پتروشیمی و پالایش یکپارچه در فاو با قابلیت اولیه تولید ۳۰۰۰۰۰ بشکه نفت در روز در فاز نخست و ۳ میلیون تن محصولات پتروشیمی در فاز دوم را پیگیری خواهد کرد.

شرکت های بین المللی به طور فزاینده ای به سرمایه گذاری در بخش انرژی و به ویژه زیرساخت عراق علاقه نشان می دهند. این مساله می تواند به بهبود چشم انداز اقتصادی کشور و کاهش اتکای آن به صادرات نفت که ۹۵ درصد از درآمد بودجه فدرال آن در سال ۲۰۲۲ را تشکیل می داد، کمک کند.  موفقیت چنین پروژه هایی به عوامل مختلفی از جمله شرایط امنیتی، ثبات سیاسی ،  توانایی دولت برای ایجاد فضای سرمایه گذاری مطلوب بستگی دارد.

در زمینه فساد، پرونده «شاکر الزاملی»، رئیس پیشین سازمان سرمایه‌گذاری بغداد نشان داده که دادگاه های عراق می توانند مقامات فاسد را در قبال جنایات خود بازخواست کنند. در ژانویه ۲۰۲۲، دادگاه کیفری شاکر الزاملی را به اتهام فساد مالی در دوران تصدی عنوان رئیس کمیسیون سرمایه گذاری بغداد به چهار سال زندان محکوم کرد. با توجه به گستردگی فساد – یک برآورد کل مبلغ سرقت شده بین سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۲۰ را ۲۵۰ میلیارد دلار نشان می‌دهد – عراق به وضوح راه بسیار زیادی برای رسیدگی به این مشکل دارد.

فاو: ستون اقتصادی آینده

پروژه فاو شامل ساخت بندر جدید، اسکله در خشکی ، پایانه نفتی، کانال و زیرساخت های حمل و نقل مربوطه است و پس از تکمیل، انتظار می رود به یکی از ستون های اصلی اقتصاد عراق تبدیل شود. طبق گزارش های اخیر، فاز یک قرار است در سال ۲۰۲۵ به پایان برسد و ظرفیت جابجایی ۲۰ تا ۴۵ میلیون تن در هر بار محموله را خواهد داشت. این کانال خشک،  اتصال زمینی به مرز ترکیه از طریق جاده و راه آهن را فراهم می کند و با زیرساخت های بندری و ریلی ترکیه، به ویژه در مرسین و استانبول، مرتبط می شود. در صورت تکمیل موفقیت آمیز، فاو می تواند از موقعیت مکانی و ارتباط خود با ترکیه و سوریه برای تبدیل شدن به یک پایانه کانتینری پیشرو و یکی از بزرگترین بندرهای جهان استفاده کند.

در دسامبر ۲۰۲۲، بصره میزبان دومین کنفرانس بین المللی فاو بود که تمرکز آن برجسته کردن بندر فاو و کانال مربوطه بود. هدف اصلی عراق این است که این پروژه را با طرح کمربند – جاده چین مرتبط  و آن را به عنوان بخشی از مسیر جایگزین کانال سوئز و کریدور شمال- جنوب معرفی کند. سرمایه‌گذاری کلی چین در خاورمیانه، شمال آفریقا و ترکیه بین سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۲۲ بالغ بر ۲۷۳ میلیارد دلار بوده است.

عراق در سال‌های اخیر با تمرکز ویژه بر بخش انرژی، به شریک مهمی برای چین تبدیل شده است. پکن تنها در سال ۲۰۲۱ قراردادهایی به ارزش ۱۰٫۵ میلیارد دلار با بغداد امضا کرد. شرکت های چینی قراردادهایی را برای توسعه و بهره برداری از چندین دارایی بزرگ نفت و گاز، از جمله میادین نفتی رمیله و حلفایه ، منعقد کرده اند.

شرکت‌های چینی علاوه بر سرمایه‌گذاری در مخابرات و کشاورزی، در ساخت و راه‌اندازی نیروگاه‌ها و دیگر پروژه‌های زیربنایی در عراق مشارکت داشته‌اند. سرمایه گذاری های چین کمک قابل توجهی به توسعه اقتصادی عراق و تقویت روابط اقتصادی بین دو کشور کرده است.

فرصت های از دست رفته ایران و چالش های جدید

تمرکز بر سرمایه‌گذاری‌های فاو و چین در عراق،  نقش محدود ایران در ترانزیت و تجارت بین‌المللی در منطقه‌ای را نشان می‌دهد که ایران در آن بسیار کمتر از توانایی که دارد ظاهر شده است.

ایران با توجه به موقعیت مرکزی و موقعیت خود به عنوان پل زمینی بین آسیای جنوبی و مرکزی و خاورمیانه، باید نقش مهمی در هر دو کریدور شرق-غرب و شمال-جنوب ایفا کند – اولی قفقاز، آسیای مرکزی و چین را به خاورمیانه و اروپا از طریق ایران متصل می‌کند و دومی روسیه و آسیای مرکزی را از طریق ایران به خلیج فارس و هند وصل می‌کند- اما تهران از هیچ یک از این فرصت‌ها استفاده نکرده است.

ایران علیرغم مزیت های طبیعی خود به دلیل مجموعه ای از عوامل از جمله تحریم های اقتصادی، بی ثباتی سیاسی و زیرساخت های قدیمی حمل و نقل به ویژه برای خطوط ریلی و بنادر نتوانسته است به یک قطب استراتژیک مهم برای حمل و نقل کالا تبدیل شود.

توسعه بندر فاو در عراق می تواند چالشی بیشتر برای اهداف ایران در این زمینه باشد. علی حسینی، رئیس کمیسیون حمل و نقل و لجستیک اتاق بازرگانی ایران معتقد است که فاو در آینده به یک رقیب بزرگ برای ایران تبدیل خواهد شد. با کمک ترکیه و امارات، عراق در تلاش است تا فاو را به راه آهن ملی عراق وصل کند و آن راه آهن را به ترکیه در شمال متصل کند و یک کریدور حمل و نقل جایگزین ایجاد کند که احتمالاً تاثیر منفی بر ترافیک ترانزیتی ایران به ترکیه خواهد داشت.

در حال حاضر تخمین زده می شود که ۹۰ درصد ترافیک ترانزیتی از طریق ایران از طریق جاده انجام می شود. در حالی که یک راه آهن موجود بین ایران و ترکیه وجود دارد، اما فعالیت آن محدود است و اغلب به دلیل تنش های سیاسی بین دو کشور مختل شده است. حجم مبادلات تجاری ایران و ترکیه قابل توجه است و در سال ۲۰۲۲ به ۶٫۴۲ میلیارد دلار رسید که نسبت به سال قبل از آن ۵٫۵۹ میلیارد دلار بود، اما فقدان زیرساخت های حمل و نقل قابل اعتماد مانع از رشد آن شده است.

مقامات در تهران، ایالات متحده را به مداخله متهم کرده‌ و می‌گویند که بغداد تحت فشار واشنگتن است تا مانع توسعه یک کریدور ترانزیتی شمال – غرب ایران شود. آنها همچنین ادعا می کنند که ترکیه برای حمایت از راه آهن خود به آسیا، در راستای جاه طلبی آنکارا برای تبدیل شدن به هاب منطقه ای انرژی و ارتباطات، بر عراق اعمال نفوذ می کند. در نتیجه، این احتمال وجود دارد که ایران از اقدامات عراق در این فضا به عنوان اهرمی در مذاکرات دوجانبه خود در زمینه تجارت انرژی و کشاورزی استفاده کند و این به طور بالقوه می تواند روابط بین دو کشور را در آینده تیره کند.

اتصال ریلی منطقه ای

خط ریلی جدید که در مراحل برنامه ریزی است از خلیج فارس از طریق عراق به ترکیه و در نهایت به اروپا خواهد رفت. این پروژه که شامل ساخت ۱۲۰۰ کیلومتر خطوط راه آهن برقی جدید است، بخشی از پروژه توسعه بزرگتر ۷ میلیارد دلاری بندر بزرگ فاو است و به طور بالقوه می تواند جایگزینی برای دریای سرخ/کانال سوئز باشد.

پیمانکار این پروژه شرکت حمل و نقل ریلی فرانسه «آلستوم» خواهد بود. پیش از این یک شرکت ایتالیایی PEG مطالعات امکان سنجی را انجام داده و مسیر مناسب را شناسایی کرده است. ترکیه و امارات از بخش عراقی این پروژه حمایت مالی کرده اند که تاثیر قابل توجهی بر اقتصاد محلی خواهد داشت. اگر همه چیز طبق برنامه پیش برود، تا سال ۲۰۲۵، پس از تکمیل راه آهن فاو، عراق مسئولیت  بیشتر حمل و نقل ریلی بین خلیج فارس و اروپا را بر عهده خواهد داشت.

ایران برای رقابت با بندر فاو و بهبود ارتباطات کلی خود، باید زیرساخت های ریلی خود را بیشتر توسعه دهد. فرصت های بالقوه شامل اتصال بندر جاسک در خلیج عمان به سرخس در مرز ترکمنستان و از آنجا به آسیای میانه از طریق کریدور ریلی که از ایرانشهر، زاهدان و مشهد می گذرد و همچنین اتصال بندر چابهار به شلمچه در امتداد ساحل خلیج فارس و سپس بصره است . مسیر آخری میتواند جایگزینی برای طرح هایی برای تبدیل فاو به دروازه ای برای کالاهای به مقصد اروپا باشد.

رقابت ایران و عراق

ایران نگرانی‌های عمده‌ای در مورد جاه‌طلبی‌های ترانزیتی عراق و همکاری‌ این کشور با چین دارد، از تضعیف احتمالی موقعیت خود در تجارت ترانزیتی گرفته تا اینکه بندر خرمشهر در نزدیکی ایران از موقعیت ژئوپلیتیکی مشابه فاو برخوردار نیست.  همگی این مسائل انزوای بین المللی ایران و تاثیر تحریم ها بر این کشور را نشان می‌دهد.

در حال حاضر، بخش‌های حمل‌ونقل، بندر، ترانزیت و لجستیک ایران در گروگان سیاست و تأثیر تنش‌های ژئوپلیتیکی و تحریم‌های بین‌المللی هستند. تا زمانی که این وضعیت تغییر نکند، تلاش تهران برای توسعه و گسترش این بخش ها با مشکل مواجه می شود و نمی تواند به پتانسیل خود به عنوان یک قدرت پیشرو منطقه ای در حمل و نقل و تجارت دست یابد.

نگاه به آینده

پروژه بندر فاو فرصت های زیادی را برای عراق فراهم می کند تا نقش خود را در ترانزیت منطقه ای و موقعیت ژئوپلیتیکی خود را به طور گسترده تقویت کند. برای انجام این کار، ابتدا باید به چالش های داخلی مانند فساد و اختلافات سیاسی و چالش های خارجی مانند رقابت سرمایه گذاری بین چین و ایالات متحده بپردازد. با نگاهی به منطقه، به نظر می رسد پروژه هایی مانند فاو برای برخی از کشورها مانند ایران یک تهدید است، در حالی که احتمالاً به نفع برخی دیگر مانند ترکیه، قطر و سوریه است. علیرغم پتانسیل قابل توجهی که برای عراق وجود دارد، چه از نظر اقتصادی و چه از نظر سیاسی، غلبه بر چالش های مرتبط آسان نخواهد بود.

رقابت ایران و عراق در کریدورهای ترانزیتی دریایی و زمینی منطقه ای نشان دهنده رقابت گسترده اقتصادی و سیاسی دو کشور است. پروژه بزرگ بندر فاو عراق چالش مهمی در برابر تلاش‌های ایران برای توسعه بندر چابهار و تثبیت خود به عنوان یک قطب ترانزیت منطقه‌ای است.

با این حال، رقابت بین دو کشور لازم نیست با حاصل جمع صفر باشد و هر دو از افزایش همکاری و یکپارچگی اقتصادی سود زیادی خواهند داشت. در نهایت، موفقیت این پروژه های بزرگ به طیفی از عوامل از جمله ثبات سیاسی، امنیت منطقه ای و تمایل همه سهامداران برای همکاری با یکدیگر برای تحقق اهداف مشترک بستگی دارد.