اجلاس کویت و چالش‌های فراروی تشکیل اتحادیه شورای همکاری خلیج فارس

سابقه تشکیل شورای همکاری خلیج فارس به بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران برمی گردد. دولت های عرب خلیج فارس ( عربستان سعودی، کویت، بحرین، امارات و قطر) در این دوران در شورایی به نام شورای همکاری خلیج فارس گرد هم آمدند.

اساسا این شورا در زمانی تاسیس شد که جنگ تحمیلی صدام بر ضد ایران آغاز شده بود. به عبارتی این شورا از آغاز نقش نهادی همکار امنیتی و سیاسی در جهت گیری های تقابلی با ایران و همگرا با صدام را بر عهده گرفت. در همین راستا نوشتار زیر به بررسی پیشینه همگرایی و همچنین آینده آن در شورای همکاری خلیج فارس یا طرح اتحاد در بین آنها می پردازد.

گذشته همگرایی در شورای همکاری خلیج فارس

زمانی که صدام به کویت حمله کرد، این شورا با وجود آنکه نهادی نظامی تحت عنوان سپر جزیره را تاسیس کرده و ارتش واحدی داشت؛ توان مقابله با این اقدام را نداشت و هیچ نقشی هم در آزاد سازی کویت برعهده نگرفت. این امر بیانگر آن است که شورا همچنان نهادی مشورتی و هماهنگ کننده سیاسی – امنیتی است، اما توان دفاع از خود را ندارد.

بعد از بحران کویت اساسا شورا محملی برای فراخوان نیروهای خارجی و استقرار آنها در منطقه شد. یعنی به جای آنکه شورا نیرویی داخلی در منطقه داشته باشد عملا رویکرد شورا به گونه ای بود که زمینه را برای حضور نیروهای امریکایی در عربستان، قطر، کویت، بحرین، امارات و عمان فراهم کرد. این رویکرد بیانگر این مساله است که شورای همکاری نه تنها توان حفظ خود را نداشته ، بلکه وابستگی را افزایش داده است.

لذا باید گفت این نهاد از زمان تاسیس موفق به ایفای نقش همگرایانه در بین اعضا نبوده و هیچ گاه در طول تاریخ موجودیت خود، چنین نقشی نداشته است. در واقع تمام اجلاس های این شورا، به همراه  بیانیه سیاسی در مورد موضوعات مختلف،  بیشتر جنبه ای نمایشی داشته است.

دستاوردهای اجلاس شورای همکاری خلیج فارس ( درکویت) در مسیر همگرایی

اجلاس شورای همکاری خلیج فارس بعد از توافق ایران و پنج به علاوه یک در کویت برگزار شد. قبل از برگزاری این اجلاس، وزیر خارجه امارات و کویت به ایران سفر کردند و آقای دکتر ظریف هم دعوت هایی از کویت، قطر، و حتی بحرین و امارات دریافت کرد. این امر بیانگر آن است که این کشورها نمی خواهند سیاست خود را با سیاست ها و راهبردهای عربستان سعودی گره بزنند.

لذا در موضع گیری های خود رویکردهای متفاوتی با ریاض داشته که همین امر در مورد رویکرد اتحادیه نیز رخ داد. چنانچه وزیر خارجه عمان قبلا اعلام کرد اگر اتحادیه ای در شورای همکاری خلیج فارس مطرح گردد، عمان از شورای همکاری خلیج فارس خارج خواهد شد.

قطر هم با این رویکرد مخالفت دارد. در کنار این امر، کویت و امارات هم تا حد زیادی نسبت به طرح اتحاد در شورای همکاری خلیج فارس بی تفاوت بوده و یا حداقل طرفدار چنین اتحادی نیستند. در واقع بحرین تنها کشوری است که طرفدار چنین امری است. این امر بیانگر آن است که پیشنهاد اتحاد در بین کشورهای شورای همکاری خلیج فارس خیلی قابل پذیرش نیست.

اهداف عربستان از  تشکیل اتحاد شورای همکاری خلیج فارس

عربستان اولین بار در سال ۲۰۱۱ با ادعای مقابله با چالش های منطقه ای و تهدیدهای فرارو، پیشنهاد تبدیل شورای همکاری خلیج فارس به اتحادیه همکاری را به اعضای این شورا داد. این پیشنهاد شاه سعودی، بار دیگر در نشست شورای همکاری خلیج فارس در ریاض مطرح شد و آل سعود خواستار افزایش سطح ارتباط اعضای شورای همکاری خلیج فارس، از همکاری به اتحاد شد .

مقامات سعودی ضرورت‌های سیاسی، امنیتی و اقتصادی منطقه را مورد نظر قرار داده و بر این امر اصرار می کنند که باید شورای همکاری از مرحله همکاری به مرحله اتحاد پیش برود. براساس این طرح شش کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس دارای وزارت خارجه، وزارت دفاع و وزارت نفت مشترک خواهند شد و به گونه ای هماهنگ در این زمینه عمل می‌کنند .

در واقع عربستان سعودی تلاش می کند که از راه اتحاد، توان نظامی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و سیاست خارجی آنها را تحت تاثیر خود قرار دهد. از این منظر سیاست دفاعی و خارجی اعضا باید با هم هماهنگ گردد. به عبارت دیگر عربستان سعودی می خواهد از  سوی شش کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس سخن بگوید و از قبل سخنگویی از جانب این شش کشور، جایگاه بالایی را در معادلات منطقه ای برای خود رقم زند. در این راستا باید گفت شکست عربستان در تلاش برای سرمایه گذاری در بحران سوریه موجب شد تا ریاض تلاش کند تا با ارتقای شورای همکاری خلیج فارس به  یک اتحاد، جایگاه بهتری در منطقه بدست آورد.

چالش ها و موانع همگرایی در قالب اتحادیه در شورای همکاری خلیج فارس

نخست: در چند سال گذشته تحول خاصی در رفتار شورای همکاری خلیج فارس رخ نداده است. کشورهای منطقه بعد از جنگ سی و سه روزه خاورمیانه، دچار نوعی قطب بندی شدند. برخی از کشورهای منطقه خود را در محور مقاومت تعریف کرده و برخی نیز به محور سازش پیوستند.

در این راستا کشورهای منطقه اختلاف نظرهایی داشته و لذا  همواره موضع گیری های متفاوتی انجام می دادند. با این وجود سوریه مهمترین موضوعی است که در دو سال گذشته در شورای همکاری خلیج فارس مطرح شده است. یعنی می توان گفت عربستان و قطر تا حد زیادی در سوریه درگیر شده اند، در حالی که کشورهای دیگر عضو شورای همکاری خلیج فارس، فاصله خود را با بحران سوریه بیشتر کرده و تلاشی هم در جهت درگیری در بحران سوریه نداشته اند. لذا تصور من این است که اسم شورا هر چند باقی مانده، اما موضع گیری کشورها عضو آن همچنان متفاوت است.

دوم: اتحاد در بین کشورها معمولا زمانی رخ می دهد و یا زمانی مناسب است که کشورهای داخل در هر پیمان و یا اتحادیه ای مکمل همدیگر باشند. چنانچه می توان از اتحادیه اروپا نام برد که در موضوعات اقتصادی مکمل هم هستند، اما در مقابل کشورها شورای همکاری خلیج فارس همگی صادر کننده نفت و گاز و وارد کننده امکانات مختلف از خارج بوده و مکمل هم نیستند.

در این حال ایجاد چنین اتحادی در بین این کشورها نمی تواند اتفاق خاصی را در حوزه اقتصادی، سیاسی و.. رقم بزند. گذشته از این کشورهای شورای همکاری خلیج فارس از توان مختلفی برخوردار بوده و در چارچوب اتحاد و ائتلاف با دیگران، امنیت خود را حفظ می کنند و این اتحاد نمی تواند تغییری در این شرایط ایجاد کند.

سوم: منازعات قدیمی سرزمینی، سیاسی و مداخله گاه و بیگاه اعضا در امور داخلی کشورهای عضو وجود دارد.

اختلاف نظر سرزمینی در منطقه شورای همکاری خلیج فارس بین کشورهای مختلف وجود داشته است. در گذشته و در دهه نود قرن بیستم، اختلاف سرزمینی بین قطر و عربستان منجر به جنگ بین دو کشور همسایه شد. همچنین اختلاف ارضی بین امارات و عربستان منجر به آن شد که یکی از اسکناس های عربستان ( که بخشی از مناطق مورد ادعای امارات را در  نقشه خود چاپ کرده بود) از ورود به امارات متحده عربی منع گردد. تاکنون تنها اختلاف ارضی بین قطر و بحرین حل شده است و بقیه کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس از نظر بسیاری از مسائل سیاسی و مرزی دارای اختلافات بی شماری هستند. در مقابل تنها حس وجود دشمن مشترک در بین برخی از کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، موجب باقی ماندن آنها در کنار هم شده است.

چهارم: در واقع دلیل عمده مخالفت کشورهای عضو با پیشنهاد اتحادیه آن است که عربستان سعودی کشوری بزرگتر نسبت به کشورهای دیگر منطقه شورای همکاری خلیج فارس است. عربستان اکنون دارای توان اقتصادی و سیاسی ویژه و جمعیتی بیش از همه کشورهای شورای همکاری خلیج فارس است.

در این بین ایجاد هر گونه اتحاد در بین کشورهای شورای همکاری خلیج فارس بدین معنی است که عربستان به دلیل حجم بالای قدرت، نقش اولی را ایفا خواهد کرد و بقیه کشورها هم باید سیاست های دیکته شده عربستان را بپذیرند.

این امر از مهمترین دلایل مخالفت کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس با چنین پیشنهادی است. در واقع مهمترین دلیل مخالفت کشورهای عضو شورای همکاری با تشکیل اتحاد در شورای همکاری خلیج فارس، موضوع سلطه است. به عبارتی دیگر باید گفت کشورهای عضو، شورای همکاری خلیج فارس را برای هماهنگی  سیاسی و امنیتی بین خود تشکیل داده اند.

در این بین تبدیل این شورا به نهادی که سلطه عربستان سعودی در آن نهادینه گردد و بر دیگر اعضای شورای همکاری خلیج فارس سلطه پیدا کند نمی تواند مورد قبول و خوشایند کشورهای دیگر باشد. علاوه بر این هر چند همگونی ساختاری کشورهایی چون بحرین، قطر و کویت با عربستان بیشتر و اختلاف با عربستان بر سر تشکیل اتحادیه در شورای همکاری خلیج فارس کمتر است، اما همچنان مخالفت کشورهای شورای همکاری بالا است. همچنین رقابت های داخلی در بین خانواده های سلطنتی هم اجازه زیر سلطه قرار گرفتن توسط عربستان را نمی دهد.

پنجم: همگرایی در شورا و طرح اتحاد در حالی مطرح می شود که باید به تعریف جغرافیایی هم اشاره کرد. یعنی اگر منظور از همگرایی در قالب شورای همکاری خلیج فارس مطرح است، به گونه طبیعی دو کشور دیگر خلیج فارس، یعنی ایران و عراق، بیرون از این شورا هستند که با رویکرد اتحاد مغایرت دارد.

ششم: کشوری همچون عمان دارای بافت اجتماعی و مذهبی متفاوت ( بیشتر اباضیه) با کشوری چون عربستان است و شدت تعارض بین این کشور و عربستان را  بالا برده است.

در بعد دیگری اقلیت های شیعی در کویت و امارات و اکثریتی شیعه در بحرین وجود دارد که نگاه متفاوتی به اتحاد دارند. هر چند موضع گیری های این کشورها به موضوع شیعه در این کشور ها برنمی گردد و منافع ملی این کشورها باعث می شود تا تلاش کنند تا حدودی از عربستان فاصله گرفته و موضع گیری های خود را مستقل از عربستان ادامه دهند.

هفتم: هر چند سران کشورهای عضو شورای همکاری در نشست کویت تاسیس فرماندهی مشترک نیروی نظامی شورای همکاری، ایجاد آکادمی بررسی های استراتژیک و امنیتی خلیج فارس و ایجاد پلیس مشترک شورای همکاری را تصویب کردند، اما تصور می کنم  که در کشورهای عضو شورا ارتش های قابل توجهی وجود ندارد که وحدتی در  بین آنها صورت گیرد و ساختار نظامی جدیدی، مشتکل از نیروهای این کشورها، باشد.

این کشورها نیروهایی محدودی دارند. گذشته از این باید گفت در همین ارتش ها هم افراد خارجی و نظامیان مزدوری از دیگر کشورها حضور دارند. این امر بیانگر آن است که  ارتش های این کشورها دارای توان مناسبی نیستند. چنانچه اشغال کویت ( در حمله عراق به کویت در ۵ ساعت کویت متصرف شد) هم این امر را نشان می دهد.

نگاه کشورهای موافق و مخالف به اتحاد در بین شورای همکاری خلیج فارس

اختلاف عربستان با سایر کشورها در مورد تشکیل اتحادیه در حالی است که عملا این کشور در نشست کویت از این امر عقب نشینی کرد. چنانچه در بیانیه پایانی این نشست موضوع اتحاد مطرح نشد. یعنی در بیانیه پایانی نشست کویت و برخلاف موضع رسمی عربستان، از توافق ایران و غرب حمایت شد. این امر نشانگر آن است که این بیانیه موضعی از سوی عربستان نبوده و در نشست کویت، نگاه کشورهای دیگر بر  نظر عربستان غلبه پیدا کرده است. جدا از این در شرایط کنونی اردن و مغرب اعتنای چندانی به پیشنهاد برای عضویت در شورای همکاری نکرده اند.

در گذشته هم زمانی که عضویت اردن، مغرب و یمن در شورای همکاری خلیج فارس مطرح شد، خیلی ها بر این نظر  بودند که این امر بستر ساز همگرایی کشورهای پادشاهی در منطقه عربی است. در آن شرایط مغرب از طرح عضویت کناره گرفت و اردن هم هر چند آمادگی خود را اعلام کرد، اما بقیه کشورها حضور اردن را نپذیرفتند.

در بین موافقان بحرین وجود دارد. این کشور از آغاز قیام در این کشور بر ضد آل خلیفه، احساس می کند که برای حفظ خود به شدت به عربستان وابسته است. به ویژه اینکه نیروهای سعودی در بحرین مستقر شده و از نظام آل خلیفه دفاع می کنند.

در این بین ازدواج دختر ملک عبدالهه با خالد، پسر پادشاه بحرین، هم نوعی ارتباط خانوادگی بین آل خلیفه و آل سعود ایجاد کرده است. به همین دلیل بحرین راهی جز پذیرش سلطه عربستان و تایید سیاست عربستان در پیش رو ندارد. در مقابل قطر رویکردی دیگر دارد.

زمانی که حمد بن آل ثانی به قدرت رسید و پدر خود را کنار گذاشت، رویکرد قطر از هم پیمانی کامل با عربستان به تقابل با عربستان کشیده شده است.

این امر در سطوح مختلف ادامه یافت. چنانچه در شبکه الجزیره و موضوعات مختلف منطقه ای این شکاف نمایان شد. در گذشته دو کشور حتی درگیری هایی مرزی داشتند. اکنون نیز  اختلاف بر سر مسائل منطقه ای به گونه ای است که در حالی که قطر از اخوان در مصر حمایت می کرد، عربستان از کودتا بر ضد اخوان حمایت کرد.

این امر بیانگر رویکرد تقابلی این دو کشور در مجموعه شورای همکاری خلیج فارس است. در واقع اکنون  قطر تلاش می کند نقشی منطقه ای در درون و بیرون شورای همکاری خلیج فارس ایفا کند، اما باید گفت این امر به دست نمی آید مگر اینکه حجم و قدرت عربستان در سطح منطقه کاهش یابد. در این راستا دو کشور همچنان در تقابل با هم  هستند.

در بعد دیگری با وجود اینکه ایران رویکردهایی تقابلی با شورای همکاری نداشته است، اما رویکردهای شورای همکاری خلیج فارس در تقابل با ایران بوده است. ایران هر چند تلاش کرده است تا با شورایی همکاری خلیج فارس تعامل داشته باشد، اما از شورا حمایت نمی کند.

عراق هم به شدت از شورای همکاری خلیج فارس گله مند است. در واقع عراق کشوری عربی است، ولی این شورا هیچ گاه از این کشور برای حضور در شورای همکاری دعوت نکرده است. این امر بیانگر موضع گیری های این شورا بر ضد عراق است.

کشورهای دیگر عربی هم نسبت به شورای همکاری خلیج فارس نظری منفی دارند. چنانچه مصر هر چند از گذشته تلاش کرده تا جای پایی در خلیج فارس داشته باشد، اما اکنون وجود اتحادیه در شورای همکاری خلیج فارس برای مصر تزاحم ایجاد می کند. از گذشته کشورهای شیخ نشین منطقه به مصر کمک می کنند.

هر چه مصر حضور بیشتر امنیتی در منطقه داشته باشد، کمک ها هم بیشتر خواهد شد. به همین دلیل، مسئولان مصری هم اعلام می کنند امنیت خلیج فارس را بخشی از امنیت ملی خود می دانند. در حالی که فاصله بسیاری بین مصر و خلیج فارس وجود دارد و هیچ منطقی بر این امر حاکم نیست. در واقع مصر به دلیل پیامدهای اقتصادی، دوست دارد کشورهای شورا فاقد ساختاری همگرایانه باشند تا به گونه ای راحت تر با  اعلام حمایت جداگانه از آنها، کمک های بیشتر دریافت کند.

جدا از این تصور نمی شود کشورهای دیگر عربی به گونه کلی از طرح اتحاد حمایت کنند.  چه اینکه شورای همکاری خلیج فارس عملا اتحایه عرب را به دو بخش تقسیم کرده است. چنانچه گاهی شورا نقش اتحادیه عرب را بازی می کند. به همین دلیل  بیشتر کشورهای عربی از نقش شورا راضی نبوده و مخالف تشکیل اتحادیه شورای همکاری خلیج فارس هستند. در بعد دیگری ترکیه در نگاه به شورای همکاری خلیج فارس بر این نظر است که اگر این شورا بتواند منافع ترکیه را افزایش دهد از آن حمایت کند.

در مورد رویکرد کشورهای و قدرت های جهانی در شکل گیری اتحاد در بین کشورهای شورای همکاری خلیج فارس باید گفت، در واقع نگاه غرب به شورای همکاری خلیج فارس بر اساس تشکل شورای همکاری خلیج فارس نیست، بلکه رویکرد غرب و امریکا بر اساس رابطه با تک تک کشورهای عضو شورای همکاری است.

یعنی غرب تلاش نکرده است با شورا وارد گفتگو گردد، بلکه با  کشورهای عضو شورا موافقتنامه های امنیتی و نظامی دارد. روسیه هم در این چارچوب  و بر اساس روابط دوجانبه به شورا نگاه کرده است نه در قالب اتحادیه. اتحادیه اروپا هم همین رویکرد را داشته، چنانچه تا حالا توافق جامعی را با شواری همکاری امضا نکرده است.

این رویکردها بیانگر این مساله است که شورا برای هیچ قدرتی بین المللی موضوعیتی ندارد. لذا در این شرایط قدرت های بین المللی موافق با  گسترس دامنه قدرت شورای همکاری خلیج فارس و همچنین  تشکیل اتحاد در آن نیستند.

آینده طرح اتحاد در شورای همکاری خلیج فارس

در واقع همگرایی در هر منطقه ای نوعی حق برای کشورهای آن منطقه است، اما این همگرایی نباید در تقابل با دیگر قدرت های منطقه ای باشد. ایران نیمی از خلیج فارس را دارا بوده و ساحل شمالی خلیج فارس در قلمرو سرزمینی ایران است. اگر این اتحاد برای تقابل با ایران شکل گیرد نمی تواند مطلوب باشد.

لذا باید گفت شورای همکاری خلیج فارس نسخه تاریخ منقضی شده است و اکنون نیاز به این است که شورایی جدید در برگیرنده همه کشورهای منطقه، برای امنیت منطقه ای، و بدون دخالت عنصر خارجی مطرح گردد.

دکتر حسین رویوران

کارشناس مسائل عربی