عملیات نظامی ارتش ترکیه در شهر کُردنشین عفرین که مدتی است آغاز شده است، همچنان ادامه دارد و به نظر می رسد که مقامات آنکارا حداقل در آینده نزدیک نمی خواهند به این عملیات پایان دهند. هرچند که اقدام ترکیه در لشکرکشی به اراضی سوریه نقض صریح حاکمیت ملی این کشور به شمار می رود، اما با این حال شورای امنیت سازمان ملل متحد تاکنون نتوانسته است به مسئولیت های خود در ممانعت از تداوم عملیات نظامی ترکیه در عفرین عمل نماید. اخیرا خبرگزاری ترکیه ای آناتولی به نقل از نیروهای مسلح ترکیه اعلام کرده است که از زمان آغاز عملیات عفرین تاکنون بیش از ۵۵۰ عنصر تروریستی کشته شده اند. خبرگزاری رسمی ترکیه درحالی از کشته شدن تروریست های تکفیری در عفرین سخن می گوید که سازمان ها و نهادهای حقوق بشری بین المللی صراحتا اعلام کرده اند که در این عملیات، غیرنظامیان نیز قربانی شده اند.
در جریان عملیات نظامی ترکیه در شهر کُردنشین عفرین تاکنون بیش از ۱۲۰ هزار غیرنظامی نیز آواره شده اند. سازمان ملل متحد اعلام کرده است که همچنین ۳۰۰ هزار نفر دیگر از ساکنان شهر عفرین در معرض آوارگی از خانه و کاشانه خود قرار گرفته اند. رقابت آنکارا با واشنگتن برای تصرف مناطق شمالی سوریه که آخرین کارت آنها برای بازی در اراضی این کشور به شمار می رود، موجب شده است تا ترکیه حملات خود به عفرین را تشدید کند. در همین ارتباط، «بکر بوزداغ» معاون نخست وزیر و سخنگوی دولت ترکیه در سخنانی اعلام کرد: «تا زمانی که مقامات آمریکا از اهداف خود منصرف نشده و به برنامه های خود در شمال سوریه پایان ندهند، ما خود این نقشه هایشان را خنثی خواهیم کرد و این سازماندهی ها را بر هم خواهیم زد. منبج و شرق فرات نیز از تروریست هاپاکسازی خواهند شد».
دستاورد میدانی شرط نقش آفرینی در صحنه سیاسی
واقعیت این است که یکی از اهداف دولتمردان آنکارا از ورود به عملیات نظامی علیه شهر کُردنشین «عفرین» مقابله و مواجهه با دستاوردهای ارتش سوریه در عرصه میدانی است. نیروهای ارتش سوریه و همپیمانان آن طی هفته های اخیر دستاوردهای بسیار خوبی را در نبرد با تروریست های تکفیری در جنوب استان ادلب محقق ساختند. همین مسئله موجب شد تا دولتمردان آنکارا به این فکر بیفتند که در مقابل این دستاوردها، آنها نیز باید در عرصه میدانی برای خود امتیازی را کسب کنند. دولتمردان ترکیه به خوبی می دانند که تنها بازیگران تأثیرگذار در آینده سوریه، بازیگرانی هستند که مناطق بیشتری را در عرصه میدانی تحت تصرف خود داشته باشند. لذا آنها به جبهه شمالی سوریه چشم دوخته اند. به موازات همین تلاش ها از سوی ترکیه، شاهد آن هستیم که ایالات متحده آمریکا نیز همین هدف را در محور شرقی سوریه دنبال می کند. آمریکایی ها هم مانند آنکارا به دنبال تصرف اراضی شرقی سوریه برای نقش آفرینی در رقم خوردن آینده این کشور هستند.
استدلال عقیم آنکارا برای توجیه عملیات نظامی
باید به این نکته توجه داشت که آنچه که ترکیه از آن به عنوان «تهدید امنیتی» برای خود در شمال سوریه یاد می کند، تاحدودی درست است. به هرحال، کُردهای سوریه به شدت تحت تأثیر فکری فرماندهان «پ ک ک» هستند. به همین دلیل می توانند تهدیدی برای امنیت ملی ترکیه باشند. اما با این حال، این تهدید نمی تواند توجیهی برای دخالت ترکیه در امور داخلی سوریه و نقض حاکمیت ملی آنها باشد. البته در مقررات بین المللی این تبصره وجود دارد که اگر دولتی توان تسلط بر تمامی خاک خود را نداشت به گونه ای که مرز کشور همسایه در تهدید باشد، آن کشور (همسایه) برای تأمین امنیت خود می تواند وارد عمل شود. استدلال ترکیه در ظاهر این است که در کنار ما یک دولت ورشکسته نظامی وجود دارد که از توانایی بسط امنیت در خاک خود و مرزها عاجز است. آنها برمبنای این استدلال عملیات عفرین را کلید زدند. اما نکته قابل تأمل اینجاست که دخالت های متعدد ترکیه در امور داخلی سوریه محدود و محصور به این دوره نیست. آنکارا از همان روزهای اولیه آغاز بحران سوریه که هیچیک از گروه های تروریستی ـ تکفیری کنونی وجود خارجی نداشتند، در امور داخلی سوریه دخالت می کرد. لذا باید گفت که هم اکنون علامت سؤال بزرگی در مقابل استدلال آنکارا درخصوص آغاز عملیات نظامی در شهر کُردنشین عفرین وجود دارد.
آمریکا در دوراهی انتخاب ترکیه یا کُردها
جای هیچ شکی وجود ندارد که ایالات متحده آمریکا حامی کُردها در شمال سوریه است. آمریکاییها بارها با اقدامات خود در جبهه شمالی این مسئله را به اثبات رسانده اند. علت اصلی این حمایت چیست؟ علت اصلی سرمایه گذاری آمریکایی ها روی کُردهای مستقر در شمال سوریه، برهم خوردن تمامی نقشه های هفت سال گذشته آنها در رویارویی با جبهه مقاومت در سوریه است. لذا آخرین برگ ایالات متحده آمریکا در سوریه، کُردها هستند. واشنگتن تلاش می کند تا از طریق کُردهای مستقر در شمال سوریه، مناطقی از محور شمالی را تحت تصرف خود درآورده تا در رقم خوردن آینده سیاسی سوریه سهیم باشد. این نقشی که هم اکنون ایالات متحده آمریکا ایفا می کند، نقشی کاملا چالشی است. علت آن هم این است که کُردها مورد خشم و غضب ترکیه هستند و واشنگتن ناگزیر است برای پیشبرد اهداف خود در مقابل آنکارا بایستد. حتی خبرهایی که از درگیریهای عفرین درز کرده است دلالت بر آن دارند که دو مستشار نظامی آمریکایی هم در آنجا کشته شده اند. با این حال، موضعی که ایالات متحده آمریکا تاکنون اتخاذ کرده است نشان می دهد که این کشور تلاش می کند هم ترکیه را برای خود حفظ کند و هم کُردها را. این درحالی است که جنگ کنونی در عفرین، در نهایت ایالات متحده آمریکا را ناگزیر خواهد کرد تا میان ترکیه و کُردها یکی را انتخاب کند.
گفتگوهای صلح سوری تحت تأثیر عملیات ترکیه
عملیات نظامی ترکیه در شمال سوریه تا حدودی روند سیاسی حل و فصل بحران این کشور و همچنین مذاکرات صلح سوری را تحت تأثیر قرار خواهد داد. علت آن هم این است که عملیات ترکیه در عفرین ـ به فرض اینکه طی آن پیشروی حاصل شود ـ تا حدودی موجب تغییر پیدا کردن نقشه میدانی در سوریه می شود. اگر ترکیه این عملیات را آغاز نمی کرد، نیروهای سوری پس از پاکسازی کامل محور جنوبی استان ادلب، به سمت عفرین حرکت می کردند. لذا ترکیه با عملیات خود به نوعی پیشدستی کرد و اکنون نیز قصد دارد نقشه میدانی را دستخوش تغییر کند. درهر حال، تغییر معادلات در سوریه از سوی ترکیه می تواند برنامه های دولت در روند سیاسی و حتی میدانی را تحت تأثیر قرار دهد.
عدم قدرت «گروه ریاض» برای به شکست کشاندن مذاکرات سوچی
اینکه گفته می شود معارضان سوری در مذاکرات صلح سوریه در شهر «سوچی» روسیه شرکت نمی کنند مسئله درستی نیست. یکی از مهمترین گروه های معارض سوری که همان گروه ریاض است، در مذاکرات صلح سوری در سوچی شرکت نمی کند. این معنای عدم شرکت تمامی معارضان در این نشست نیست. شما به تاریخ مذاکرات صلح سوری نگاه کنید. در مذاکرات آستانه که طی چندین مرحله تاکنون برگزار شده است، در همان دوره های ابتدایی، همه گروه های معارض شرکت نکردند. با این حال، فرایند این مذاکرات ادامه پیدا کرد و در طول آن، توافقات بسیار خوبی حاصل شد و توافق کاهش تنش هم محصول همین مذاکرات آستانه بود. بنابراین، سوچی هم در حال حاضر وضعیتی مشابه با آستانه را دارد. ممکن است یکی از گروه های معارض آن را تحریم کند اما این بدان معنا نیست که با این تحریم، نشست سوچی محکوم به شکست می شود. بسیاری از گروه‌های سیاسی و مسلح معارض در نشست سوچی شرکت می کنند. شرکت و یا عدم شرکت معارضان ریاض نمی تواند به مثابه شکست مذاکرات سوچی باشد.
ارزیابی محتوای سند «گروه واشنگتن»
ایالات متحده آمریکا در تلاش است تا آنچه را که تاکنون در سوریه از دست داده، از طریق اسناد مختلف ازجمله سند «گروه واشنگتن» به دست آورد. بله آنها پیشنهاد می دهند که سوریه تحت قیمومیت بین المللی قرار گیرد اما سوال اینجاست که آیا این مسئله قرار است به صِرف خواست و اراده آمریکا محقق شود؟ قطعا اینگونه نیست. تحقق این مسئله سازوکارهای خاص خود را دارد. حتی اگر فرض را بر این بگیریم که چنین طرحی به صورت جدی مطرح شود، در ابتدا باید به شورای امنیت برود. در آنجا نیز قطعا روسیه اجازه تحقق آن را نخواهد داد. لذا باید گفت که گروه واشنگتن در واقع درحال مطرح کردن آرزوهای ایالات متحده آمریکا در سوریه است و نه واقعیت های میدانی و سیاسی در این کشور.
دکتر حسین رویوران: کارشناس مسائل غرب آسیا
