با فرارسیدن ماه محرم، خیابان‌های بسیاری از شهرهای ایران رنگ و بوی خاصی به خود می‌گیرند. پرچم‌های مشکی، کتیبه‌های یا حسین و یا عباس، طنین نوحه‌ها و صدای طبل و سنج، حکایت از آغاز یک فصل تازه در حافظه جمعی مردم دارد. در این میان، «هیئت‌های عزاداری» به‌عنوان مهم‌ترین نهاد مردمی در برگزاری مراسم سوگواری، نقش برجسته‌ای در حیات فرهنگی، دینی و حتی اجتماعی ایرانیان ایفا می‌کنند.
هیئت؛ فقط یک مجلس عزاداری نیست
هیئت‌های محرم در ظاهر، مجالسی برای سوگواری بر مصیبت امام حسین (ع) و یارانش در واقعه عاشورا هستند، اما در واقع، این هیئت‌ها از دیرباز نقشی فراتر از آن داشته‌اند. هیئت، محلی برای همدلی، هم‌صدایی، آموزش، پرورش احساسات مذهبی و تقویت روحیه مقاومت و ایثار است.
حجت‌الاسلام محمدی، کارشناس تاریخ تشیع، می‌گوید:
“هیئت‌های عزاداری نه‌فقط برای گریه و نوحه، بلکه همیشه محلی برای بازتولید هویت شیعی و انتقال مفاهیم دینی و فرهنگی نسل به نسل بوده‌اند. حتی در دوره‌های سیاسی مختلف، هیئت‌ها نقش مهمی در شکل‌دهی حرکت‌های مردمی ایفا کرده‌اند.”
ریشه‌های تاریخی هیئت در ایران
تاریخ برگزاری هیئت‌های محرم در ایران به دوران صفویه بازمی‌گردد؛ زمانی که تشیع به‌عنوان مذهب رسمی کشور اعلام شد. از آن زمان، روضه‌خوانی و عزاداری‌های محرم به شکل رسمی‌تر در قالب تکیه‌ها، حسینیه‌ها و بعدتر هیئت‌ها شکل گرفت. در دوره قاجار، اوج‌گیری مراسم آیینی مانند تعزیه و شبیه‌خوانی به چشم می‌خورد، و در دوره پهلوی اول، برخی محدودیت‌ها باعث رفتن هیئت‌ها به درون خانه‌ها و کوچه‌ها شد.
هیئت‌های محرم امروز؛ ترکیب سنت و فناوری
با گذشت زمان، چهره هیئت‌ها تغییر کرده است. امروزه، هیئت‌ها در کنار حفظ جنبه‌های سنتی، از فناوری‌های جدید برای ارتباط با مخاطبان استفاده می‌کنند. بسیاری از هیئت‌های بزرگ در تهران، قم، مشهد و سایر شهرها پخش زنده اینترنتی دارند، از شبکه‌های اجتماعی برای اطلاع‌رسانی بهره می‌برند و حتی اپلیکیشن‌های اختصاصی طراحی کرده‌اند.
رضا موسوی، از خادمین هیئت «محبین‌الحسین» در تهران می‌گوید:
“زمانی فقط بلندگو و میکروفن بود. امروز پخش زنده یوتیوب و اینستاگرام داریم، کانال تلگرام برای اعلان برنامه، و حتی سامانه کمک مالی آنلاین. هیئت‌ها هم باید با زمانه پیش بروند.”
ابعاد اجتماعی و فرهنگی هیئت‌ها
هیئت‌ها تنها محل عزاداری نیستند. در بسیاری از مناطق ایران، هیئت‌ها در سایر ایام سال نیز فعالیت دارند: کمک به نیازمندان، راه‌اندازی کارهای خیریه، اشتغال‌زایی، حمایت از آسیب‌دیدگان و حتی حضور در بحران‌هایی چون سیل و زلزله.
در شهرهایی مانند یزد، اصفهان، اردبیل و زنجان، هیئت‌ها شکل سازمان‌یافته و حتی بین‌المللی به خود گرفته‌اند و علاوه بر مراسم سنتی، فعالیت‌های فرهنگی نظیر تئاتر مذهبی، مسابقات کتابخوانی عاشورایی و تولید محتوا در حوزه دین و مقاومت اسلامی انجام می‌دهند.
جوانان؛ قلب تپنده هیئت‌ها
برخلاف تصور رایج که هیئت‌ها را صرفاً متعلق به نسل گذشته می‌دانند، حضور چشمگیر جوانان و نوجوانان در هیئت‌ها قابل توجه است. از نوحه‌خوانی و دمام‌زنی گرفته تا امور اجرایی، طراحی، فیلم‌برداری، پادکست‌سازی و مدیریت رسانه‌ای هیئت، جوانان نقش اصلی را برعهده دارند.
سارا احمدی، دختر ۲۳ سالهای که در بخش رسانه‌ای یکی از هیئت‌های بانوان در شیراز فعالیت دارد، می‌گوید:
“هیئت فقط اشک و عزاداری نیست؛ ما تلاش می‌کنیم پیام عاشورا را با زبان هنر و رسانه به نسل خودمان منتقل کنیم. این خودش یک جهاد فرهنگی است.”
چالش‌ها؛ از سیاسی شدن تا افراط و تفریط
در کنار ابعاد مثبت، هیئت‌ها با چالش‌هایی هم روبه‌رو هستند. برخی از این چالش‌ها عبارتند از:
• استفاده ابزاری سیاسی از هیئت‌ها
• مظاهر افراطی در عزاداری‌ها مانند قمه‌زنی که مورد نقد علمای دین قرار گرفته
• عدم نظارت صحیح بر محتوای نوحه‌ها و روضه‌ها که گاه باعث تحریف تاریخ عاشورا می‌شود
• بازی‌های قدرت در هیئت‌های بزرگ که می‌تواند اصل نیت معنوی را تحت‌الشعاع قرار دهد
دکتر محمدرضا فرهادی، استاد علوم اجتماعی، در این باره می‌گوید:
“هیئت یک نهاد خودجوش مردمی است. اما اگر نظارت فرهنگی و محتوایی مناسب وجود نداشته باشد، ممکن است به ابزاری برای تحریف یا تفرقه بدل شود. مهم‌ترین کار، آموزش صحیح خادمان و مداحان و تقویت نگاه علمی و دینی به مقوله عزاداری است.”
نقش هیئت‌ها در دیپلماسی فرهنگی و جهانی شدن عاشورا
در سالهای اخیر، با گسترش شیعیان در کشورهای مختلف جهان، هیئت‌های محرم از مرزهای ایران فراتر رفته‌اند. در لندن، نیویورک، بیروت، کراچی و ده‌ها شهر دیگر، هیئت‌های فارسی‌زبان و عربی‌زبان فعال هستند. این هیئت‌ها با رویکردی بین‌المللی، پیام عاشورا را به زبان‌های مختلف بیان می‌کنند.
هیئت‌های محرم، فراتر از یک مجلس سوگواری، آیینه‌ای از فرهنگ، باور، اجتماع، مقاومت و عشق مردم ایران هستند. در فضایی که گاهی دین‌گریزی یا بی‌تفاوتی مذهبی در جوامع مدرن دیده می‌شود، هیئت‌ها در ایران نه‌تنها باقی مانده‌اند، بلکه زنده‌تر و پرشورتر شده‌اند. این پویایی، نشان از ریشه‌دار بودن فرهنگ عاشورایی در جان مردم این سرزمین دارد.
