در سفر با خاکریز رسانه‌ای گروه جهادی منتظران خورشید به سرزمین نخل و کوهستان، به شهر «قصر قند» از شهرهای خوش آب و هوا با زمین‌های حاصلخیز استان سیستان و بلوچستان رفتیم، شهری متفاوت از شهرهای دیگر که آن را بهشت بلوچستان هم می‌نامند.
* سابقه تاریخی
قصرقند در زمان گذشته به گنداوگ معروف بوده و به مرور زمان به گنج‌آور تغییر نام داده است؛ در زمان هجوم استعمارگران پرتغالی کشت نیشکر رواج داده شد و به علت وضعیت آب و هوای خاص منطقه که بیشترین تولید را در واحد سطح داشته است و از آنجایی که نیشکر ماده اولیه تولید شکر بوده نام گنج‌آور به قصرقند تبدیل شده است.
روایت می‌کنند که مارکوپولو در حدود سال‌های ۶۸۳-۶۸۷ هجری قمری هنگام مراجعت از چین از حدود مکران و از قصرقند که مردم آن منطقه از راه تجارت و کشت گندم، نیک‌شهر و برنج امرار معاش کرده‌اند، یاد کرده است.
بنا به نوشته «حدود العالم من المشرق و المغرب»، بازرگانی بلوچستان از طریق دریا صورت می‌گرفته و بازرگانان بعضی از شهرها با هند روابط تجاری داشته‌اند و عمده صادرات آنها پوست و چرم و ابانک‌های، نوعی چرم سرخ، نعلین و خرما و پانید – قند سفید، شکر و شیره شکر بوده که از شهرهای گنداوک، قصرقند، وگه و نیک‌شهر بوده است.
جغرافی‌نویسان عرب که فقط به ثبت‌نام شهرهای مکران اکتفا کرده‌اند بدون اینکه شرحی درباره آنها بنویسند از قصرقند نیز چنین یاد کرده‌اند «شهر قصرقند در شمال (تیس) هنوز اهمیت دارد وکج و یا کیج با اندک مسافتی در خاور قصرقند قرار دارد، قصرقند از زمان قدیم مقر حکومتی نمایندگان دولت در زمان تیمور لنگ، صفویه، افشاریه، قاجاریه و پهلوی بوده و نیک‌شهر، بنت و لاشار تابع حکومت قصرقند بودند.
نادرشاه در اوایل سال ۱۱۵۰ قمری به تسخیر هند مصمم شد؛ او به محبت‌خان، حاکم بلوچستان پیغام فرستاد که با عده‌ای سوار مجهز و جنگ‌آور در سند به سپاهیان بپیوندد، نادرشاه پس از تصرف سند امیر محبت‌خان را به لقب خانی مفتخر و به مقر حکومت خود فرستاد، فرزندان و نبیره‌های محبت‌خان پس از سال‌ها حاکم قصرقند، بمپور وگه بودند.
افضل‌الملک کرمانی در سال‌های ۱۳۱۵ هجری قمری قصرقند را چنین توصیف کرده است: «قلعه‌اش معتبر و روی تپه واقع است، آبش از قنات و رود به دست می‌آید که با آن زراعت می‌کنند، محصولاتش صیفی و باقلا به عمل می‌آید، اشجار نخیلات، انبه، نارنج، لیمو، زیتون، موز، انجیر، برنج، بکرائی، جم و درخت بنه است».
محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه می‌نویسد: «قصرقند در واقع پایتخت همه مکران است، قلعه محکمی دارد و در روی تپه بلندی واقع است و محل نشیمن حکمران است».
* موقعیت جغرافیایی و اجتماعی بخش و شهر قصر قند
شهر قصرقند در استان سیستان و بلوچستان در عرض ۲۰ درجه و ۱۵ دقیقه عرض شمالی و ۶۵ درجه و ۴۵ دقیقه طول شرقی و در فاصله مستقیم ۳۶۰ کیلومتری جنوب زاهدان قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریا ۵۰۰ متر است؛ بخش قصرقند در سال ۱۳۱۸ همزمان با اجرای اولین قانون تقسیمات کشوری به عنوان بخش اعلام و به تابعیت استان کرمان درآمد، یعنی سه سال بعد از زاهدان به بخش تبدیل شد، بخش قصرقند با ۵ هزار کیلومتر وسعت در شرق شهرستان نیک‌شهر قرار گرفته که از شمال به کوه‌های آهوران و بخش لاشار، از جنوب به بخش دشتیاری چابهار و از شرق به شهرستان سرباز و از غرب به بخش مرکزی محدود است.
* آثار تاریخی قصر قند
مارک اورل اشتین که در سال ۱۹۳۳ میلادی یعنی یک قرن قبل از، مکران بازدید کرده در قصرقند آثاری مربوط به اواخر قرون وسطی یافته است؛ قصرقند دارای قلعه‌ای قدیمی است که در وسط آبادی و بر فراز تپه‌ای قرار دارد. تاریخ بنای آن معلوم نیست، ولی باستان‌شناسان این بنا را به دوره اسلامی نسبت داده‌اند که آخرین حکمرانان آن میرجان محمدخان بلیده‌ای بوده است. علاوه بر آثار تاریخی مذکور تپه سیاه بن – مربوط به ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد ـ تپه دمبیگان ـ مربوط به قبل از دوره اسلامی در قصرقند قرار دارد.
تصاویری در روی یک تپه سنگ در ۲۰ کیلومتری شمال قصرقند در نزدیکی روستای گرداک نیز دیده شده است که شامل نقوش حیوانی و نقوش انسانی است؛ بناهای تاریخی همچون قلعه هیت، قلعه بگ، قلعه ساربوگ که از دوران اسلامی هستند و همچنین مساجد و آب انبارها و گورستان‌های قدیمی و ماقبل تاریخ نشان از قدمت منطقه دارد.
* دیدنی‌های قصر قند
آثار آبند و مناظردیدنی آن، آبشارهای فصلی سیاه بند و تفرجگاه‌های طبیعی، نخلستان‌های وسیع محدوده قصرقند، قنوات پر آب داخل شهر که شامل ۲۱ قنات فعال است، باغ‌ها الگویی بزرگ محدوده قصرقند با انواع محصولات گرمسیری، رودخانه بزرگ کاجو و دیدنی‌های اطراف آن، سدها خاکی و بتونی منطقه، پارک‌های داخل شهر، آبشار تاریخی همچون کوه‌گت و محوطه باستانی کاشتیل از جمله نقاط دیدنی بهشت بلوچستان است.
* بخشی از نیازمندی‌های شهر و منطقه قصرقند
۱ـ ارتقاء بخش قصرقند به شهرستان با توجه به موقعیت خاص منطقه و دارا بودن شرایط لازم اعم از لحاظ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، جمعیت و…
۲ـ رودخانه بزرگ کاجو، علی‌رغم اینکه یک فرصت طلایی برای منطقه اعم از لحاظ آب شرب و زراعت منطقه است، یک تهدید جدی برای شهر قصر قند و روستاهای اطراف آن به شمار می‌رود؛ احداث سد ذخیره کاجو می‌تواند از خطرات آن کاسته و همانند گذشته منطقه قصرقند را به یک قطب کشاورزی محصولات گرمسیری تبدیل و باعث ایجاد اشتغال و غنی‌سازی سفره‌های زیرزمینی شده و بخش اعظم آن به سد زیردان و مناطق دشتیاری چهابهار سرازیر و باعث رونق و شکوفایی کشاورزی تمام منطقه جنوبی خواهد شد.
۳ـ راه‌های مواصلاتی که مهمترین شاخص توسعه هر کشور و استان هستند که متأسفانه تمام مسیرهای جاده‌ای قصرقند از طرف نیک‌شهر به قصرقند و جکیگور به قصرقند، فرعی بوده و در زمان‌های گذشته احداث و عمر مفید آنها به اتمام رسیده و جاده‌هایی تنگ با پل‌های تخریب‌شده و مستهلک هستند، احداث جاده‌های اصلی و خصوصاً مسیرهای یادشده و همچنین جاده مستقیم چابهار به قصرقند که فقط ۳۰ کیلومتر جاده‌سازی مورد نیاز است و حدود یک ساعت مسیر فوق را کوتاه‌تر می‌کند، می‌تواند قصرقند را از بن‌بست بودن رهانیده و باعث توسعه اقتصادی و تجاری منطقه شود.
۴ـ با توجه به قدمت قصرقند و بافت قدیمی آن و از طرفی به لحاظ قرار گرفتن منطقه در گسل زلزله‌خیز مکران، نیاز جدی به ساخت و سازهای مطمئن بوده و می‌بایست در جهت مرمت و بازسازی بافت‌های فرسوده شهر توجه ویژه‌ای به عمل آید.
۵ـ شهر قصرقند در قسمت شرقی رودخانه کاجو و به طول حدود ۱۵ کیلومتر هم‌مرز با این رودخانه وحشی است. از سال ۱۳۶۱ سیل‌بند گابیونی در محدوده رودخانه احداث شده است و هم‌اکنون بیش از ۷ کیلومتر سیل‌بند حفاظتی شهر با گابیون و سنگ وجود داشته و همه ساله با اعتبارات اختصاصی شهرداری قصر قند بخشی از آن را به احداث و بخشی به مرمت سیل‌بند اختصاص می‌دهد، اما با توجه به فرسودگی گابیون‌ها که عمر مفید آنها ۱۵ سال است، در اثر طغیان‌های رودخانه بخشی از سیل‌بند آسیب جدی می‌بیند و از طرفی در قسمت پشت سیل‌بند هیچ گونه حفاظ ایمنی وجود ندارد، لذا جهت ایمن‌سازی سیل‌بند و لایه‌روبی داخل آن و مرمت سیل‌بند فکری اساسی شود.
۶ـ ایجاد بازارچه‌های مرزی می‌تواند باعث رونق اقتصادی و ایجاد اشتغال در منطقه شود.
۷ـ شناسایی معادن منطقه و فراوری آنها می‌تواند در توسعه منطقه و شهر گامی بس ارزنده و بزرگ باشد.
۸ـ ایجاد دانشگاه یا دانشکده کشاورزی در شهر قصر قند با توجه به نیاز منطقه و ایجاد بستر مناسب آن می‌تواند باعث علمی، کشاوری منطقه باشد.
۹ـ ایجاد کارگاه‌های کوچک فرآوری محصولات کشاورزی منطقه و احداث سردخانه در کمک به شهروندان و منطقه مؤثر است.
۱۰ـ توجه به صنایع دستی منطقه و حضور صنعت‌گران در نمایشگاه‌های بین‌المللی و حمایت دستگاه‌های ذیربط.
۱۱ـ حفظ و حراست از میراث فرهنگی منطقه و استان به عنوان هویت‌های تاریخی منطقه و مرمت آنها.
۱۲ـ حمایت از حیات وحش منطقه.
۱۳ـ ایجاد تعاونی‌ها و حمایت از آنها.
* وضعیت موجود منطقه
قصرقند یکی از قدیمی‌ترین شهرهای استان سیستان و بلوچستان بوده و بر وضعیت منحصر به فرد آن از لحاظ خاک و آب و قرار گرفتن در کنار رودخانه کاجو کیاکور و نیز وجود چندین قنات پر آب و نیز خاک بسیار مستعد برای کشاورزی و آب و هوای مناسب روزگارانی به عنوان یک قطب کشاورزی در منطقه مطرح و به عنوان انبار غله بلوچستان مشهور بوده است و نیز از لحاظ تجارت و بازرگانی محصولات عمده این منطقه همچون نیشکر و نوعی قند قرمز؛ چرم و پوست و غیره به اقصی نقاط مراکز بزرگ آن روزگار همچون بابل و بین‌النهرین صادر شده است.
شهر قصرقند با تمام پتانسیل‌های موجود به جهت عدم وجود راه‌های مواصلاتی مناسب به منطقه‌ای نسبتاً بن‌بست تبدیل شده و به همین علت این شهر از رونق اقتصادی خوبی برخوردار نبوده و مردم نیز در امور اقتصادی تمایل چندانی نشان نمی‌دهند؛ از سویی دیگر به علت بالا بودن قیمت مصالح ساختمانی ساخت و ساز در این شهر به ندرت انجام می‌شود و بافت قدیمی سنتی همچنان حفظ شده و به منطقه‌ای محروم جانمایی می‌کند که اکثر ساختمان‌های بافت قدیمی به علت قدمت آنها بسیار خطرناک شده در حوادثت احتمالی ریزش و خطرساز بودن آنها قابل پیش‌بینی است.
مردم قصرقند اکثراً کشاورز هستند، با توجه به وضعیت کشاورزی منطقه مردم توانایی لازم را برای بازسازی و تبدیل شهر قدیمی به شهر جدید ندارند، لذا جهت تحقق این امر که از نیازمندی‌های قصرقند است، با مساعدت دولت میسر خواهد شد.
شهرداری قصرقند به دلیل نداشتن منابع درآمدی در زمره کم‌درآمدترین شهرداری‌ها در سطح استان قرار گرفته با توجه به اینکه مسئله خودکفایی شهرداری‌ها سال‌هاست از طرف دولت و وزارت کشور مطرح است، این امر باعث شده که شهرداری درصدد شناسایی منابع درآمدی از جمله طرح تولیدی برای تحقق این امر شود.
* شبی در منزل معاون شهردار قصرقند
بعد از گشت و گذاری در شهر قصرقند، مهمان منزل معاون شهردار قصرقند شدیم، این خانواده حرف‌های خواندنی از زندگی مردم این شهر دارند.
«آقانواز ملازهی» معاون شهردار قصرقند می‌گوید: بیشتر مردم این شهر کشاورزی و دامداری می‌کنند، در طول سال، ۳ نوع برنج داریم در طول ۹ ماه کاشت و برداشت می‌شود؛ این برنج‌ها را هم مصرف می‌کنیم و هم صادر به شهرهای دیگر.
مردم این شهر در دوران پهلوی به دلیل وجود خان و خوانین، در فشار بودند؛ به دلیل این فشارها بعضی از آنها به کشور پاکستان مهاجرت کردند که به آنجا قصرقند دوم می‌گویند؛ اوایل پیروزی انقلاب، خان و خوانین به پاکستان، سوئد، لندن و آمریکا فرار کردند، احزاب کمونیست، رستاخیز و… اینجا فعالیت کردند که حتی برادران بسیجی و پاسدار را مورد ضرب و شتم قرار می‌دادند.
قصر قند بیش از ۱۳ شهید تقدیم انقلاب اسلامی کرده است. باغات انبه، زیتون، قنات‌هایی با قدمت ۵ هزار ساله در مجاروت ۲۲ رشته قنات پر آب هستند.
مردم این منطقه با نشاط هستند؛ از نظر برنج، خرما، گندم تأمین هستیم، سایه نظام جمهوری اسلامی بالای سرمان است، تحریم‌ها هم تأثیری نداشته است.
اشرار از این منطقه رخت بسته‌اند، جایی که فقر و کمبود نباشد، آثار شرارت هم کم دیده می‌شود؛ البته مردم اینجا قانع هستند و قانع بودن از حسن مردم این شهر است.
«حوا باشنده» همسر معاون شهردار می‌گوید: معمولاً برای خرید به نیک‌شهر می‌رویم؛ دبیرستان و پیش‌دانشگاهی دارد و درمانگاه دارد اما مردم با کمبود پزشک مواجه هستند؛ برای آزمایشگاه و رادیولوژی هم باید به نیک‌شهر برویم که بیمارستان نیک‌شهر آنقدر غیربهداشتی است که آدم سالم مریض می‌شود.
زنان قصرقند نان را خودشان می‌پزند؛ برخی از خانم‌ها از نانوایی می‌خرند؛ اینجا سه نوع نان دارد؛ یکی نان روغنی با آرد گندم (دینیکی)، نان با آرد برنج و گندم (برنجی) و نان گندم (دیموش).
حوا خانم از غذای محلی این شهر می‌گوید: ابتدا سبزی شنبلیله را خرد می‌کنند، سپس آنقدر می‌شویند که تلخی شنبلیله برود؛ شنبلیله را با گوشت مرغ و پیازداغ سرخ می‌کنند و با نان (برنجی) خورده می‌شود.
بعد از خوردن صبحانه‌ای که نانش را حوا خانم درست کرده بود، راهی دیاری دیگر می‌شویم…
گزارش از عالم ملکی
فارس
