گروه فرهنگی- اجتماعی برهان؛ با نزدیک شدن به فضای انتخابات، حال‌و‌هوای مناظره‌های سال ۸۸ زنده می‌شود؛ مناظرهایی که ضمن تهییج فضای انتخابات و حضور پررنگ‌تر مردم در صحنه‌ی انتخابات، آثاری منفی نیز در پی داشت که تقریباً تا مدت زیادی جو عمومی اجتماع را ملتهب کرد. آثاری که شاید با توجه اوضاع و جو انتخابات، در لحظه، بار منفی خاصی از آن برداشت نشد، ولی در طول زمان سر باز کرد و تبعات ناخوشایندی به بار آورد؛ البته رهبر عزیز و فرزانه‌ی انقلاب با افق دیدی وسیع فردای مناظره‌ی جنجالی، در ۱۴ خرداد، نسبت به عواقب ناخوشایند آن تذکر دادند که اگر در سایر مناظره‌ها رعایت می‌شد، شاید عواقب منفی مناظره‌ی اول را خنثی می‌نمود. مهدی فضائلی از کارشناسان حوزه‌ی رسانه در باب مناظره‌ی اخلاق‌محور پیشنهاداتی را جهت تحدید مناظره‌ها مطرح می‌کند.
مناظره‌ی متناسب با شأن جامعه‌ی دینی چه ویژگی‌هایی دارد؟
مناظره یک ابزار و روشی برای دستیابی به آگاهی بیشتر در جامعه است و قاعدتاً با چنین هدفی باید پیگیری شود، نه اینکه طرفین مناظره به هر قیمتی به دنبال غلبه بر یکدیگر باشند. با توجه به این مسئله رعایت اخلاق، حدود حق‌خواهی و حق‌گویی و همچنین چارچوب‌های امنیت و منافع ملی در مناظره می‌تواند آن را متناسب با شأن یک جامعه‌ی اسلامی قرار دهد. این قاعده هم برای تمام مناظره‌ها صدق می‌کند، اعم از مناظرات انتخاباتی و غیرانتخاباتی.
چه مناظره‌ای می‌تواند لازمه‌ی ورود مطلوب جامعه به فضای انتخاباتی باشد، زیرا یکی از دلایل برگزاری مناظرات ورود خوب جامعه به فضای انتخابات است، یک مناظره‌ی خوب باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد تا این مهم را فراهم کند؟
برگزاری یک مناظره خوب قطعاً به طرف‌های مناظره بسیار وابسته است. اگر طرفین مناظره پایبند به اصول و قوانین کشور باشند یا جریان‌هایی که در چارچوب قوانین کشور عمل می‌کنند و مجوز فعالیت دارند باشند، طبیعتاً در چنین شرایطی جامعه می‌تواند شناخت کاملی از جریان‌ها و سلایق و دیدگاهها جهت ورود به انتخاباتی خوب و مبتنی بر آزادی به دست آورد.
آیا می‌توانیم مناظره‌ها را در چارچوب مشخصی تحدید کنیم؟ در واقع آیا مناظره چارچوب‌پذیر است؟
به نظر من نه تنها می‌توان، بلکه باید این کار را کرد؛ یعنی مناظره‌هایی که چارچوب نداشته باشد و یله و رها باشد، طبیعتاً نه برای مخاطبین خیلی مثمر ثمر است و نه می‌تواند به اهداف یک مناظره‌ی مطلوب دست یابد. چارچوب نگذاشتن برای مناظره‌ها می‌تواند مناظره را از مسیر واقعی خود و هدف‌هایی که برای برقراری مناظره مقرر شده است خارج کند. به طور مثال، یکی از موارد حداقلی بحث زمان است. وقتی صحبت از محدودیت است، یکی از این بحث‌ها محدودیت زمان است. طبیعتاً مناظره نمی‌تواند به لحاظ زمانی نامحدود باشد؛ هم کل زمان مناظره هم فرصتی که در اختیار هر کدام از طرفین مناظره قرار می‌دهیم. نکته‌ی بعد انتخاب موضوع مشخص برای مناظره است. اگر موضوع دقیقی برای مناظره تعریف و تعیین نکنیم، این مناظره سرگردان انجام خواهد شد و نهایتاً مخاطب هم نمی‌تواند به جمع‌بندی برسد که به فرض در موضوع سیاست خارجه، حوزه‌ی اقتصاد و حوزه‌ی فرهنگ دیدگاهها با همدیگر چقدر تفاوت داشت؛ کدام اصولی‌تر، صحیح‌تر و دقیق‌تر بود و کدام‌یک مبنای درستی نداشت.
مناظره‌هایی که چارچوب نداشته باشد و یله و رها باشد، طبیعتاً نه برای مخاطبین خیلی مثمر ثمر است و نه می‌تواند به اهداف یک مناظره‌ی مطلوب دست یابد. چارچوب نگذاشتن برای مناظره‌ها می‌تواند مناظره را از مسیر واقعی خود و هدف‌هایی که برای برقراری مناظره مقرر شده است خارج کند.
به نظر من این تحدید مناظره از نظر زمان، موضوع و اجرا با چارچوب‌های قانونی برای مناظره، که به کسی اجازه‌ی سوءاستفاده را ندهد و یا تحت هر شرایطی که در مناظره پیش می‌آید بخواهد خارج از چارچوب‌های اخلاقی، حدود قانون، توجه به منافع کشور اظهارات و حرف‌هایی را مطرح کند که موجبات برهم زدن جو و عدم تحقق اهداف مناظره را فراهم آورد.
حضرت عالی چه برداشتی از روند مناظراتی که پیش از انتخابات سال ۸۸ برگزار شد دارید؟ آیا تکرار روند آن مناظرات می‌تواند نظام را با تهدیداتی مواجه کند؟
مناظره‌هایی به سبک سال ۸۸ تقریباً تجربه‌ی اولی بود که کشور در این موضوع داشت. ما به شکل‌های دیگری تجربه‌ی مناظره را داشتیم، ولی اینکه نامزدهای ریاست‌جمهوری رودررو بنشینند و با هم مناظره کنند اولین تجربه بود. به همین جهت با نقاط مثبتی و منفی همراه بود که به واسطه‌ی موارد منفی آن تا حدودی کام جامعه تلخ شد. البته شاید در فضای آن دوره به دلیل هیجان و التهاباتی که وجود داشت آثار منفیِ بعضی از حدودی که زیر پا گذاشته شدند خیلی مورد توجه واقع نشد، ولی واقعیت آن است که در آن مقطع به خاطر داریم که رهبر انقلاب بلافاصله عکس‌العمل نشان دادند و آنچه را که در مناظره‌ها مطرح شده بود خارج از چارچوب‌های اخلاقی دانستند. لذا آن مناظره‌ها از جهت ایجاد یک فضای رقابتی و هیجان برای حضور پرشور مردم قطعاً مثمر ثمر بوده است، ولی از طرفی دیگر عدم تحدید آن برای رعایت برخی موارد اخلاقی منجر به اتفاقاتی شد که آثار منفی زیادی را بر جای گذاشت و طبیعتاً در این دوره اگر بخواهیم مجدد چنین مناظره‌هایی را برگزار کنیم، باید قبل از آن آسیب‌شناسی صورت بگیرد تا پیامدهای منفی آن تکرار نشود.
مناظره‌ها از جهت ایجاد یک فضای رقابتی و هیجان برای حضور پرشور مردم قطعاً مثمر ثمر بوده است، ولی از طرفی دیگر عدم تحدید آن برای رعایت برخی موارد اخلاقی منجر به اتفاقاتی شد که آثار منفی زیادی را بر جای گذاشت.
چه پیشنهاداتی در این زمینه دارید؟در واقع، بفرمایید چگونه می‌توانیم مناظره‌ها را تحدید کنیم تا تهدیدآفرین نباشند؟
در ابتدا باید آیین‌نامه‌ی دقیقی تنظیم شود ـ‌اگر تا به حال این کار صورت نگرفته باشد‌ـ و قبل از اینکه هر مناظره‌کننده‌ای وارد فضای مناظره بشود، فرد با تعهدنامه‌ای ملزم به رعایت چارچوب‌ها شود؛ ضمن اینکه برگزارکننده‌ی مذاکره، که ممکن است رسانه‌ی ملی یا هر جای دیگری باشد، باید با اشراف کامل نسبت به چارچوب‌ها و ضوابط هر جایی که هر کدام از طرفین مناظره خواستند از آن چارچوب خارج شوند به صورت مستند و با قاطعیت جلوی آن فرد گرفته شود و نباید اجازه داده شود که افرادی از فضای مناظره سوءاستفاده کنند. در ضمن باید مجازات‌هایی را پیش‌بینی کرد تا اگر کسی احیاناً از فرصت مناظره سوءاستفاده کرد، به لحاظ قانونی، محدودیت‌ها و مجازات‌هایی برای وی در نظر گرفته شود. بخشی از این مجازات و برخورد با رفتارهای غیراخلاقی و غیرقانونی در جریان مناظره‌ها باید توسط مردم صورت گیرد؛ مردم قطعاً باید نسبت به فردی که چارچوب‌ها را زیر سؤال می‌برد واکنش آگاهانه‌ای نشان دهند. به نظر من، کسی که حداقل تجربه‌ی برگزاری مناظره‌ها را داشته باشد می‌تواند به نحوی از فضای مناظره برای بهره‌ی شخصی استفاده نماید و با زیر پا گذاشتن اخلاق، از احساسات عمومی سوءاستفاده کند. جامعه باید این انتظار را داشته باشد که برای تداوم دولت ممکن است فرد از حدود فراتر رود و چارچوب‌های اخلاقی و دینی را باز هم زیر پا بگذارد. بنابراین هنگامی که چنین اتفاقی می‌افتد، مهم‌ترین مجازات آن است که مردم به چنین فرد یا افرادی اقبال نشان ندهند.
بخشی از این مجازات و برخورد با رفتارهای غیراخلاقی و غیرقانونی در جریان مناظره‌ها باید توسط مردم صورت گیرد، مردم قطعاً باید نسبت به فردی که چارچوب‌ها را زیر سؤال می‌برد واکنش آگاهانه‌ای نشان دهند.
مقام معظم رهبری به ادامه‌دار بودن مناظره‌های نزدیک به انتخابات در طول سال تأکید داشتند، التزام به این امر چه فوایدی دارد؟
تا جایی که من به خاطرم دارم، ایشان هم در خطبه‌های نماز جمعه، در ۲۹ خرداد ۸۸ و هم قبل از آن در سخنرانی ۱۴ خرداد، نسبت به اقدام غیراخلاقی مناظره‌کنندگان واکنش نشان دادند و رعایت حدود و چارچوب‌ها را متذکر شدند. مناظره‌ای در ۱۳ خرداد انجام شد و فردای آن روز در ۱۴ خرداد در مراسمی که در مرقد حضرت امام برگزار شد، رهبری نسبت به آن هشدار دادند و یک بار هم در خطبه‌های نماز جمعه‌ی بعد از انتخابات، البته در مورد جناب آقای هاشمی و آقای ناطق‌نوری نیز مسائلی و نکاتی را فرمودند. اما در عین حال، با توجه به آثار و پیامدهای مناظره‌ی مطلوب، می‌توانیم تکالیف و نکاتی که رهبری در باب مناظره‌ها فرمودند برشمریم. در اینجا، چند مورد از آثار مثبت مناظره‌ها به شرط اینکه درست و ضابطه‌مند انجام شود اشاره خواهم کرد. اول موضوع شناخت بیشتر مردم نسبت به افکار و سلایق مختلف در جامعه است. در واقع، مناظره می‌تواند یک فرصت بسیار خوبی را فراهم کند تا مردم به صورت مستقیم از نامزدهای ریاست‌جمهوری یا جریان‌های فکری متفاوت در مقاطع مختلف شناخت پیدا کنند، این شناخت قطعاً می‌تواند برای جامعه بسیار مفید باشد. مورد بعد فرصت طرح دیدگاهها و نظرات متفاوت است. در واقع مورد اول از طرف مردم بود و فرصتی برای مردم محسوب می‌شود و مورد دوم فرصتی است برای جریان‌ها و دیدگاهها و سلایق مختلف تا بتوانند دیدگاهها و نظرات خود را مستدل مطرح کنند. نکته‌ی سوم و اثر مثبت دیگری که می‌توان برای مناظره‌ها اشاره کنیم، بالا رفتن یا بالا بردن شرح صدر و افق دید جامعه است. به عبارت دیگر، برگزاری این مناظره‌ها می‌تواند بلوغ فکری و سیاسی جامعه را افزایش دهد و قطعاً فواید این بلوغ فکری را مردم و جامعه دریافت خواهند کرد. در واقع، طرح هم‌زمان دیدگاه‌هایی که در چارچوب قوانین کشور فعال‌اند، ساختارهای نظام را قبول دارند و در عین حال، نظرات متفاوتی با یکدیگر دارند که می‌تواند خیلی برای جامعه مفید باشد.
رسانه‌ای که چنین فرصت‌هایی را فراهم می‌کند اعتماد مردم را به خودش بیشتر جلب می‌کند، برگزاری مناظره‌های خوب و منطقی، که دیدگاهها و سلایق مختلف بتوانند در یک چارچوب و شرایط مناسبی نظرات خودشان را مطرح کنند، یکی از روش‌ها و ابزاری‌هایی است که می‌تواند موجب افزایش اعتماد مخاطبین به رسانه باشد. این موارد بخشی از آثار و نتایج مثبتی است که همواره برای مناظره‌های درست، مطلوب و ضابطه‌مند می‌توان به آن اشاره کرد. با توجه به همین نکات، می‌توان تأکید رهبری برای تداوم مناظره‌ها را به این فهرست اضافه کرد.
در ادامه‌ی این صحبت، تأکید دارم که رسانه‌ها و خصوصاً رسانه‌ی ملی باید، با توجه به آثار مثبتی که اشاره شد، بحث مناظره‌ها را دنبال کنند؛ البته تا حدی هم این اتفاق افتاده است. در حال حاضر، در بعضی از برنامه‌های تلویزیونی، خصوصاً در رادیو، گفت‌وگوهایی پخش می‌شود یا ما شاهدیم که این نوع برنامه‌ها با حرکتی جدی‌تر از قبل پیگیری می‌شوند. این امر همچنان باید از جانب رسانه‌ها پیگیری شود، البته با چارچوب‌های دقیق‌تر و ضابطه‌مند.
از طرف دیگر، مناظره‌هایی که در این مدت برگزار شده‌اند بیان‌کننده‌ی مطلبی هستند که برخی از جریان‌ها و افراد کماکان قصد دارند از فرصت مناظره سوءاستفاده کنند. در واقع، به دنبال این مطلب هستند که فضایی ایجاد شود تا مباحث و پیام‌های دیگری، که خارج از چارچوب مناظره است، مطرح کنند. این امر حتماً با آسیب‌های زیادی همراه است، ممکن است فردی در یک مناظره بتواند با فرصت‌طلبی حرفی را بزند، ولی به یک فرآیند و برنامه‌ای که می‌تواند به صورت بلندمدت ادامه پیدا کند و برای کل جامعه مفید باشد، لطمه وارد می‌کند. این افراد در وهله‌ی اول به نوعی خود را زیر سؤال می‌برند، چرا که شایع می‌شود این فرد به قدری کم‌ظرفیت است که نتوانسته از فرصتی که در اختیارش گذاشته شده است در چارچوب مورد نظر استفاده کند و بنا را بر ارائه‌ی مطالب دیگر یا شعار دادن و… گذاشته است. به همین جهت، همه باید دست به دست هم دهیم تا بتوانیم این مناظره‌ها را در یک چارچوب درست اجرا کنیم تا ان‌شاءالله فواید و آثار مثبتی که می‌تواند برای جامعه داشته باشد فراهم شود.
مقام معظم رهبری در همان نماز جمعه‌ای که شما هم ذکر فرمودید، به ادامه‌دار بودن مناظره‌های در آن مقطع نزدیک به انتخابات تأکید داشتند، حالا التزام به این امر چه فوایدی دارد؟ البته ما دیدیم که رسانه‌ی ملی سعی می‌کرد که این اقدام صورت بگیرد، با برنامه‌ی «دیروز، امروز، فردا»، ولی التزام به این امر از نظر حضرت عالی چه فوایدی دارد؟ ادامه‌دار بودن مناظرات و محدود نشدنش به نزدیکی انتخابات‌ها…
