یمن بعد از بیداری اسلامی
پس از بیداری اسلامی، به دلیل مدیریت شورای همکاری خلیج فارس و سازمان ملل، یمن نه تنها موفق نشد از وضعیت نامناسب به آزادی و رفاه بیشتر برسد، بلکه به واگرایی بیشتر، قرار گرفتن تحت فصل هفتم، فقر و فساد بیشتر رسید. کنار زدن علی عبدالله صالح و آمدن عبد ربه منصور، براساس یک توافق داخلی نبود، بلکه براساس یک توافق منطقه ای و بین المللی (یعنی با تلاش سازمان ملل و شیخ نشین های خلیج فارس یا شورای همکاری) صورت گرفت.
بزرگ ترین بازیگری که در این فرآیند نقش ایفا کرد، عربستان سعودی است. این فرآیند، از آن جا که با شرایط اجتماعی و سیاسی یمن همگونی نداشت، کارساز و پایان بخش بحران نبود، بلکه بحران هایی به وجود آورد که اکنون یمن شاهد آن هست. لذا در برآیند کلی، وضع یمن امروز نسبت به سه سال پیش بدتر است و پسرفت های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی هم رخ داده است.
عوامل داخلی بحران کنونی یمن
مقاومت نظام علی عبدالله صالح در مقابل تغییر و تلاش برای تحویل یک مخروبه به نظام بعدی، علت اصلی بحران کنونی یمن است. عبدالله صالح سعی کرد بر روی تناقضات اجتماعی کار کند. ایجاد دوگانگی اجتماعی، یکی از مهم ترین کارهای علی عبدالله صالح بود و عملا بااین دوگانگی، جامعه را از انسجام خارج و ساختار اجتماعی را با چالش های جدی مواجه کرد و درنهایت جامعه دچار مشکل شد.
در نتیجه ی این رفتار نامسئولانه، بخشی از کشور در اختیار القاعده قرار گرفت و این گروه تروریستی عملا شرایط اجتماعی را با مشکلات جدی مواجه کرد. همچنین وی برخی از چاه های نفت را به برخی از روسای قبایل واگذار کرد که پس گرفتن این امر به نفع دولت ملی، کار بسیار سختی خواهد بود.
در این شرایط گروهی مانند حوثی ها به دلیل ناامیدی از ساختار و اصلاح آن، خود دست به کار شدند و به سمت صنعا حرکت کردند. وضعیت فعلی ناشی از این شرایط است. یعنی زمانی که ساختار نمی تواند به آرمان های اجتماعی پاسخ دهد، جامعه خود حرکت می کند. لذا حرکت حوثی ها تا حدودی واکنش مذهبی و سیاسی به کنترل ها است و ممکن است این کشور را وارد یک جنگ تاریخی کند.
وضعیت و توان جنبش انصارالله
انصارالله یکی از بزرگ ترین جنبش های سیاسی در یمن است که در ۶ جنگ، ارتش یمن توان مهار آن را نداشت. این جنبش اکنون در وضعیت بسیار بهتری قرار گرفته است به دلیل این که قبیله الحاشد یا بزرگ ترین قبیله ی یمن (که گفته می شود بین ۴ الی ۵ میلیون جمعیت دارد)دچار انشعاب شده است. در واقع اکثریت این قبیله، زیدی هستند، اما روسای این قبیله از آل الاحمر و سنی بودند.
در گذشته همواره طوایف از شیخ تبعیت می کردند، ولی به دلیل رفتار طایفه ای رهبران قبیله یا آل الاحمر و طرفداری آن ها از سلفی های تکفیری، بسیاری از شیعیان زیدی قبیله ی الحاشد، علیه رهبران این قبیله شورش کردند. چنانچه اخراج آل الاحمر از مناطق مهم نشان دهنده ی تحولی بزرگ سیاسی است و این امر پایگاه هایی را به حوثی ها اضافه کرد.
بسیاری از بازیگران خارجی، دولت یمن و سازمان ملل، در جهت ایجاد جنگ داخلی در این کشور حرکت می کنند. در این میان بعید است که زمینه ای برای توافق وجود داشته باشد و تقریبا توافق ناممکن است.
اکنون حوثی ها در پایتخت یا صنعا حضور داشته و ایفای نقش می کنند. در حقیقت اکنون هیچ جنبشی در یمن توان رویارویی با حوثی ها را ندارد. چرا که توان حوثی ها نسبت به گذشته و در جنگ های شش گانه دوبرابر شده و قطعا وقتی ارتش در آن زمان موفق به مهار آنها نشده،اکنون توان رویارویی با اینها را ندارد.
مهم ترین خواسته ها و انتظارات جنبش انصارالله از دولت یمن
اخیرا دولت، سوخت و مجموعه فرآورده ها را گران کرد. یکی از مهم ترین خواسته های حوثی ها، بازگرداندن قیمت ها به قیمت ثابت است.آنها معتقدند مردم یمن تحمل این افزایش قیمت را ندارند. دومین خواسته ی آن ها استعفای دولت است. حوثی ها دولت را مالامال از فساد می دانند و چون دولت درگیر مفاسد مختلف است، بر این نظرند که دولت باید کنار رود و دولتی صالح و دلسوز جایگزین شود.
گذشته از این، در حوزه های مسائل فدرالیسم، یکی از نتایج گفت و گوهای ملی (که حدود یک سال پیش اتفاق افتاد)، تقسیم یمن به ۶ منطقه ی فدرالی است. به این ترتیب که یمن به گونه ای تقسیم شد که مناطق زیدی در چارچوب مناطق سنی قرار گرفت و مناطق بندری شمال و بخشی از مناطق شیعیان زیدی به مناطق سنی ملحق شد. مسائلی از این قبیل، حساسیت های زیادی ایجاد کرد. حوثی ها فدرالیسم را قبول دارند اما تقسیمات دولتی اخیر را نمی پذیرند..
رویکرد بازیگران منطقه ای در یمن
طبق قطع نامه ی سازمان ملل، یمن زیر نظر ۱۰ کشور شورای همکاری خلیج فارس و آمریکا و انگلیس است. قرار دادن یمن زیر نظر این ۱۰ کشور و زیر نظر فصل هفتم مشور سازمان ملل، اشتباه بزرگی از سوی جامعه ی بین المللی یا سازمان ملل بود. این امر عملا این بحران را پیچیده تر کرده است و نشان می دهد که در حال حاضر، این کشورها یمن را مدیریت می کنند.
در حالی که مردم یمن باید این امر را انجام دهند. چرا که مهمترین رکن اصلاحات سیاسی، رضایت مندی اجتماعی است و آنچه مردم می خواهند، باید انجام داد؛ نه آنچه که غرب یا عربستان می خواهد.
عربستان و کشورهای شورای همکاری: عربستان سعودی همسایه یمن بوده و به طور طبیعی حساسیت خاصی به این کشور دارد. به ویژه که جمعیت یمن (جدا از خارجی های مقیم در عربستان )، از عربستان سعودی بیشتر است و عربستان همواره یمن را تهدیدی بالقوه برای خود می بیند. عربستان به یمن به عنوان یک چالش امنیتی نیز نگاه می کند. به همین دلیل راه حل هایی که ارائه می دهد براساس نیاز امنیتی ریاض است، نه براساس نیاز جامعه ی یمن.
گذشته از این، ممکن است امارات به دنبال کسب نفوذ در یمن باشد و قطر با مخالفت با عربستان، به دنبال جذب مخالفین عربستان باشد، اما عربستان به صورت مستقیم دارای شبکه ای از ارتباطات در داخل یمن است. یعنی ریاض بخش وسیعی از قبایل سنی را در اختیار دارد و ماهانه به صد ها نفر از شیوخ یمن حقوق می دهد.
علاوه بر این، عربستان سعودی به دلیل تضاد با شیعیان زیدی، جنبش حوثی ها را در لیست تروریستی خود قرار داده است. این کشور همچنین به دلیل شرایط امنیتی جدید در منطقه، در یمن با چالش های جدی مواجه است و سعی می کند به گونه ای با موازنه هایی در یمن، امنیت خود را تامین کند. این امر نشان می دهد حضور عربستان قابل قیاس با بقیه کشورهای عربی نیست. چرا که بقیه ی کشورهای عربی تنها به بحث تاثیرگذاری و حضور در فرآیند تصمیم گیری در یمن توجه می کنند.
نگاه بازیگران بین المللی
آمریکا و تحولات یمن: انتخاب عبدالهادی منصور، نتیجه ی تلاش فرستاده ی سازمان ملل به سفارت آمریکا بود. لذا وی به جای علی عبدالله صالح، به قدرت رسید. این امر نشان می دهد که آمریکا نسبت به یمن و تسلط بر باب المندب به عنوان یکی از مهم ترین تنگه های دریایی، توجه ویژه ای دارد. اکنون هم نگاه آمریکا و فرستاده سازمان ملل تقریبا نزدیک به هم است. سفارت آمریکا در صنعا، یکی از مهم ترین بازیگران صحنه سیاسی یمن است و تلاش می کند بر این کشور تسلط کامل داشته باشد که این نفوذ و تسلط، به صورت فوقانی و از طریق رهبران است.
انتخاب عبدالهادی منصور، نتیجه ی تلاش فرستاده ی سازمان ملل به سفارت آمریکا بود. لذا وی به جای علی عبدالله صالح، به قدرت رسید. این امر نشان می دهد که آمریکا نسبت به یمن و تسلط بر باب المندب به عنوان یکی از مهم ترین تنگه های دریایی، توجه ویژه ای دارد.
رویکرد اتحادیه اروپا به مسائل و تحولات یمن: اتحادیه ی اروپا در حال حاضر در یمن ایفای نقش پررنگی نمی کند. هرچند که انگلیس، استعمارگر قبلی یمن، ارتباطاتی با یمن دارد و سعی می کند در صحنه سیاسی این کشور ایفای نقش کند، اما کشورهای دیگر اتحادیه ی اروپا در یمن نقش عمده و خاصی را ایفا نمی کنند.
چین و روسیه و تحولات کنونی: روسیه و چین با یمن جنوبی یا یمن دموکراتیک خلق (که بخش جنوبی یمن بود)، ارتباطات نزدیکی داشتند. از زمان وحدت یمن، عملا دولت مرکزی سعی کرد نفوذ روسیه و چین را در یمن محدود کند. به همین دلیل این دو کشور به دنبال احیای نفوذ گذشته ی خود در یمن هستند و حرکت جدایی طلب جنوب، احتمالا از سوی این دو کشور مورد حمایت قرار گرفته است.
در این بین روسیه و چین نسبت به جنبش انصارالله موضع خاصی نگرفته اند و سعی نمی کنند در این زمینه نقش خاصی را ایفا کنند. در واقع رویکرد انصارالله بحثی داخلی است. یعنی هرچند بسیاری از کشورها سعی می کنند آن را به ایران منتسب کنند، اما در واقع زیدی ها قبل از انقلاب اسلامی ایران هم در یمن حاضر بوده و انتساب آنها به ایران، انتسابی غلط است. به عبارت دیگر از لحاظ موضع گیری، نوعی تطابق بین ایران و جنبش حوثی وجود دارد، اما این امر نمی تواند به معنای وابستگی به ایران قلمداد شود.
سناریوهای آینده ی یمن
شورای همکاری خلیج فارس و تحولات آینده ی یمن : شورای همکاری خلیج فارس، یمن را بخشی از شبه جزیره می داند و این کشور اکنون در شورای همکاری خلیج فارس به عنوان عضو ناظر است. این امر نشان می دهد که شیخ نشین های خلیج فارس نسبت به یمن حساسیت هایی دارند. در گذشته، یعنی حدود ۴ دهه ی پیش، جنبش ظفار (که به دنبال سرنگونی سلطنت در عمان بود و از طرف یمن جنوبی حمایت می شد ) بخش های وسیعی از عمان را تحت سلطه قرار داد. در آن زمان رژیم سابق ایران این جنبش را سرکوب کرد. اکنون هم شیخ نشین های خلیج فارس تلاش می کنند حوادث و یا تحولات داخلی یمن را نادیده نگیرند.
شورای همکاری خلیج فارس دست به مداخله ی نظامی در یمن نخواهد زد، چرا که شورای همکاری خلیج فارس جرات ورود به جنگ در این منطقه را نخواهد داشت. چون یمن باتلاقی است که هرکس وارد آن شود در آن خواهد ماند. یعنی ممکن است در چارچوب اقدامی بین المللی، حمله ای بر ضد حوثی ها صورت گیرد، ولی بسیار بعید است که شورای همکاری خلیج فارس در چنین شرایطی به تنهایی وارد این بحران شود.
نگاه شورای امنیت به تحولات یمن: سازمان ملل هم علی رغم تعیین فرستاده ای به نام آقای بن عمر، موفق نشد شرایط را تغییر دهد. حتی سازمان ملل به دلیل عدم درک شرایط و ساختار اجتماعی این کشور، از مسببان واگرایی در این کشور بوده است. سازمان ملل اخیرا از حوثی ها خواست از برخی مناطق عقب نشینی کنند، و به اعتراض بر ضد دولت پایان دهند. جالب آن است که سازمان ملل برای مردم یمن تعیین تکلیف کرده و اعتراض مردم را ممنوع اعلام می کند. این امر نشان می دهد سازمان ملل تا چه درجه ای سقوط کرده و مسائل مسلم، یعنی آزادی های اجتماعی و سیاسی، را در یمن نادیده می گیرد و از انصارالله درخواست می کند که به صعده برگردد.
احتمال توافق بین دولت یمن و جنبش انصارالله
یک سال پیش، گفت گوی ملی در یمن برگزار شد و گروه های مختلف در کنار هم نشستند و راه حل هایی را برای خارج کردن یمن از شرایط بحران اقتصادی، سیاسی و امنیتی مطرح کردند. اما متاسفانه ورود برخی از نیروهای نامنضبط و ترور یکی از بزرگ ترین شخصیت های حوثی، این گفت گوها را برهم زد و مانع از رسیدن به توافق در جامعه ی یمن شد. تکرار این مسئله شاید بتواند یمن را از این شرایط خارج کند اما تا اکنون شاخصی برای خروج از بحران وجود ندارد.
با این حال یمن به سمت درگیری نخواهند رفت. ولی دولت به دنبال ایجاد فتنه است. تظاهراتی که اخیرا برگزار شد و سنی ها را در مقابل حوثی ها بسیج کرده بودند، نشان می دهد که دولت در پی ایجاد یک درگیری طایفه ای بین سنی ها و زیدی هاست. متاسفانه تلاش دولت تا کنون تا حدودی تاثیر گذاشته است. اما اعلام حوثی ها (مبنی بر اینکه قصد درگیری نداریم)، یک اقدام سیاسی برای جلوگیری از فتنه است.
عربستان همواره یمن را تهدیدی بالقوه برای خود می بیند و به یمن به عنوان یک چالش امنیتی نگاه می کند. به همین دلیل راه حل هایی که ارائه می دهد براساس نیاز امنیتی ریاض است، نه براساس نیاز جامعه ی یمن.
در واقع تا زمانی که جامعه ی یمن در یک آشتی ملی با هم همگرا نشوند، احتمال جنگ داخلی در یمن وجود دارد. به ویژه که بسیاری از بازیگران خارجی، دولت یمن و سازمان ملل، در جهت ایجاد این جنگ حرکت می کنند. در این میان بعید است که زمینه ای برای توافق وجود داشته باشد و تقریبا توافق ناممکن است.
آمریکا و ناتو و احتمال حمله در یمن
شاخص های فعلی، یعنی اظهارات سازمان ملل، خط کشیدن برای حوثی ها ( درخواست عقب نشینی حوثی ها و تحویل استان ها به دولت و مخالفین)، می تواند جریان را به سمت دخالت عنصر خارجی سوق دهد. اما شرایط در یمن خیلی پیچیده است. اکنون بخشی از یمن، در اختیار نیروهای القاعده است و آنها وفاداری و بیعت خود را به داعش اعلام کرده اند که این زنگ خطر در یمن است.
در این میان اگر آمریکا بخواهد در یمن دخالت کند، بیشتر به القاعده توجه می کند تا به حوثی ها. چرا که اگر آمریکا بخواهد به حوثی ها حمله کند، بخش وسیعی از مردم یمن را در برابر خود قرار می دهد و این امر می تواند صحنه را خونبار و پیچیده کند. پس احتمال اقدام علیه حوثی ها وجود ندارد، ولی حمله علیه نیروهای طرفدار داعش و القاعده محتمل است. کما اینکه در گذشته آمریکا حملات هوایی زیادی انجام داده است.
همچنین باید گفت در شرایط کنونی، احتمال جنگ بین ارتش و گروه انصارالله بعید به نظر می رسد چرا که با شرایط موجود، ارتش چنین ریسکی را نخواهد کرد. یعنی به صورت محدود ممکن است واحدی از ارتش بر ضد حوثی ها عمل کند، اما بعید است ارتش به صورت سازمانی وارد جنگ شود.
دکتر حسین رویوران
کارشناس مسائل عربی
